اذان و اقامه-آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(قدس سره)

س 238 ـشهادت به ولایت امیر مؤمنان على(علیه السلام) در اذان و اقامه به چه قصدىگفته مى شود؟ و آیا صحیح است در تشهد بعد از شهادت به نبوت، شهادت به ولایت نیزگفته شود؟

پاسخ:همانطور که در توضیح المسائل، مسأله 938 ذکرشده، شهادت به ولایت جزء اذان و اقامه نیست ولى خوب است به قصد قربت گفته شود وتشهد نماز را همانطور که در مسأله 1122 توضیح المسائل بیان شده،بخوانند.⁽¹⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ مناسب است این مسأله از دو جنبه بررسى شود:

الف ـ نظر بعضى از علماى عظام رضوان الله تعالى علیهم (الاقوال).

ب ـ نقل روایات به دست آمده در این مورد (الاخبار(

الاقوال
قالالمجلسى قدس سره: لایبعد کون الشهادة بالولایة من الاجزاء المستحبة للأذان بشهادةالشیخ و العلامة و الشهید و غیرهم، بورود الاخبار بها.

«قال الشیخ فى المبسوط: فامّا قول «اشهد انّ علیا امیرالمؤمنین و آل محمد خیر البریة» على ما ورد فى شواذّالاخبار، فلیس بمعمول علیه فى الاذان ولو فعله الانسان لم یأثم به غیر انّه لیس منفضیلة الاذان و لاکمال فصوله، و قال فى النّهایة: فاما ما روى فى شواذّ الأخبار منقول «أنّ علیا ولىّ الله و انّ محمداً و آله خیر البشر» فَمِمّا لایعمل علیه فىالاذان و الاقامة، فمن عمل به کان مخطئاً

و قال فى المنتهى: و امّا ما روى منالشّاذ من قول «ان علیّا ولىّ اللّه و آل محمد خیر البریّة»، فممّا لایعوّل علیه. فیدلّ على استحباب ذلک عموماً و الأذان من تلک المواضع و قدمَرّ امثال ذلک فى ابوابمناقبه علیه السلام ولو قاله المؤذّن او المقیم لابقصد الجزئیة بل بقصد البرکة، لمیکن آثماً فانّ القوم جَوَّزوا الکلام فى اثنائهما مطلقاً و هذا من أشرف الأدعیة والأذکار، انتهى ملخصا ما فى بحارالانوار: ج84، ص 112.

مجلسى اول قدس سره در روضةالمتقین ج 2، ص 245 (شرح من لایحضر الفقیه) پس از نقل فرمایش شیخ صدوق، فرموده است: محقق، علامه و شهید اخبار دالّة بر شهادت به ولایت امیرالمؤمنین على(ع) بعد ازشهادتین را نسبت به شذوذ داده اند. (والشّاذ ما یکون صحیحاً غیر مشهور... مع انّعمل الشیعة کان علیه فى قدیم الزّمان و لعل ترک ذکره فى الاخبار الواردة فى الاذانللتّقیة

مرحوم صاحب جواهر قدس سره بعد از نقل کلام مرحوم صدوق در «فقیه» فرموده است: و مع ذلک کلّه فعن المجلسى انّه لایبعد کون الشهادة بالولایة منالاجزاء المستحبة للأذان استناداً الى هذه المراسیل الّتى رمیت بالشّذوذ و انّه ممالایجوز العمل بها و الى ما فى خبر القاسم بن معاویة المروى عن احتجاج الطبرسى عنالصادق علیه السلام «اذا قال احدکم لا اله الا الله محمد رسول الله صلى الله علیه وآله فلیقل على امیرالمؤمنین و هو کما ترى، الا انّه لابأس بذکر ذلک لاعلى سبیلالجزئیة عملاً بالخبر المزبور و لایقدح مثله فى الموالات و الترتیب بل هى کالصلوةعلى محمد صلى الله علیه و آله عند سماع اسمه و الى ذلک اشار العلامة الطباطبایى(ره) فى منظومته عند ذکر سنن الاذان و آدابه فقال:
صَلّ اذا ما اسم محمّد بدا علیه والآل فصل لتحمدا

و اکمل الشّهادتین بالّتى قد اکمل الدّین بها فى المِلّة

وانّها مثل الصلوة خارجة عن الخصوص بالعموم والِجَة

ثم قال (صاحب الجواهر): بللولا تسالم الاصحاب لأمکن دعوى الجزئیّة بناءً على صلاحیّة العموم المشروعیةالخصوصیّة و الأمر سهل. انتى کلام صاحب الجواهر(ره) (ج 9، ص 87)

و قال المحققالهمدانى فى مصباح الفقیه، ج 2، باب اذان و اقامه: فالأولى ان یشهد لعلى علیه السلام بالولایة و اِمْرَةِ المؤمنین بعد الشهادتین قاصداً به امتثال العمومات الدالة على استحبابه...

و قال الحکیم قدس سره فى المستمسک ج 5، ص 544: کما انه لابأس بالاتیان بشهادة اَنّ علیّاً امیرالمؤمنین و ولى اللّه بقصد الاستحباب المطلق لمافى خبر الاحتجاج عن ابى عبدالله علیه السلام اذا قال احدکم لا اله الا اللّه محمدرسول الله فلیقل علىٌّ امیرالمؤمنین علیه السلام، بل ذلک فى هذه الأعصار معدود منشعائر الایمان و رمز التشیع فیکون من هذه الجهة راجحاً شرعاً بل قد یکون واجباً لکنلابعنوان الجزئیة من الأذان...
و قال الخویى(ره) فى منهاج الصالحین، ج 1، کتابالصلوة فى فصول الاذان و الاقامة: و یستحب الصلوة على محمد و آل محمد عند ذکرهالشریف و اکمال الشهادتین بالشهادة لعلى علیه السلام بالولایة و امرةِ المؤمنین فىالاذان و غیره.
پایان نقل کلمات جمعى از اعاظم قدس سرهم الشریف.

بلى مرحوم شیخ صدوق(ره) در من لایحضره الفقیه در ابواب اذان واقامه فرموده است: مفوضه... دراذان، شهادت به ولایت را زیاد کرده اند و بعضى از آنان «خیرالبریة» را به «اشهد انمحمّداً رسول الله زص)» زیاد کرده اند....
و از آنان مذمّت کرده است، ولىهمانگونه که قبلاً گفته شد مرحوم مجلسى اول(ره) در شرح من لایحضره الفقیه، جوابمرحوم صدوق(ره) را داده است. (به صفحه 101 همین کتاب مراجعه شود).

و در هر حالظاهراً مراد شیخ صدوق(ره) از مفوضه کسانى بوده اند که اعتقاد داشته اند، کارها وامور به ائمه علیهم السلام واگذار و تفویض شده یا مراد او کسانى بوده اند که شهادت به ولایت را به عنوان جزء اذان و زیادى درآن مى گفته اند، و شایدعلت مذمّت شیخ(ره) این بوده که در آن عصر و زمان، شیعه در برابر اهل سنت، تحت فشار وگرفتار تقیّه بوده است والله العالم.

الأخبار:
1 ـ عن النبى صلى الله علیه و آله: قال دخلت الجنة فرایت على بابهامکتوباً بالذهب «لا اله الا الله، محمد حبیب الله، على بن ابیطالب ولىّ الله، فاطمةاَمَة الله، الحسن و الحسین صفوة الله، على مبغضیهم لعنة الله (فوائد الرضویه، ج 2،ص 390 به نقل از کتاب «صد منقبت فضل بن شاذان القمى ره»)

2 ـ عن ابى عبدالله علیه السلام قال: انّا اوّل اهل بیت نوّه اللّه بأسماءنا (اى رفع اللّه ذکرنا بین المخلوقات) انه لماخلق السموات و الارض امر منادیا فنادى اشهد ان لا اله الا الله،ثلاثا; اشهد انّ محمد رسول الله، ثلاثا; اشهد انّ علیّاً امیرالمؤمنین حقا، ثلاثا. (اصول کافى، ج 1، ص 441، کتاب الحجة باب مولد النّبى صلى الله علیه و آله، حدیث 8).
3 ـ و عنه علیه السلام قال قال رسول الله صلى الله علیه و آله: انّ العبداذا توضّأ فغسل وجهه تناثرت ذنوب وجهه (الى ان قال): و ان قال فى آخر وضوئه او غسله من الجنابة: سبحانک اللهم و بحمدک اشهد ان لا اله الا انت و اشهد ان علیّا ولیّک وخلیفتک بعد نبیّک و انّ اولیائه خلفائک و اوصیائک، تحاتت عنه ذنوبه... (وسایل الشیعه، ج 1، ص 280).
4 ـ عن النبى صلى الله علیه و آله قال: ان حلقة باب الجنةمن یاقوتة حمراء على صفائح الذهب، فاذادقّت الحلقة على الصفحة طنّت و قالت یا على،یعنى: حلقه و کوبه درب بهشت از یاقوت سرخىاست بر صفحه اى

از طلا، که چون کوبه و حلقه را بردرب مى کوبند، صدایى مى دهد وگوید: یا على. (امالى مرحوم شیخ صدوق، مجلس 86، حدیث 13).

5 ـ و عنه صلى الله علیه و آله قال: ذکرالله عبادة و ذکرى عبادة و ذکر علىّ عبادة و ذکر الائمة من ولده عبادة (مستدرک الوسائل، ج 1، کتاب الصلوة، ابواب الذکر، باب 1، حدیث 1، سنداً عن اختصاص شیخ مفید از شیخ صدوق«ره») .

6 ـ و عن الصادق علیه السلام: ما اجتماع فى مجلس قوم لم یذکروا الله و لم یذکرونا الا کان ذلک المجلس حسرة علیهم یوم القیامة. ثم قال ابوجعفر علیه السلام: ان ذکرنا من ذکرالله و ذکر عدوّنا من ذکر الشیطان (وسایل الشیعه، ج 4، ص 1215) مرحوم مجلسى در مرآة العقول، ج 12، ص120 در شرح اینحدیث فرموده است که، ذکر خدا بدون ذکر ائمه علیهم السلام متصور نیست (قال: ان الخبریدل على ان ذکرالله تعالى لایتصوّر بدون ذکر الائمة علیهم السلام).
7 ـ و فى فقه الرضا علیه السلام قال: فاذا صلیت الرکعة الرابعة فقل فى تشهده بسم الله و باللّه والحمدللّه اشهد ان لا اله الاّ اللّه و اشهد انّ محمداً عبده و رسوله ارسله بالحق بشیراً و نذیراً اشهد انک نعم الربّ و انّ محمّداً نعم الرسول و انّ على بن ابى طالب نعم الولى و ان الجنة حق و النارحق... (مستدرک الوسائل، کتاب الصلوة ابوابالتشهد، باب کیفیة التشهد، حدیث 3).

8 ـ و فیه ایضاً عنه علیه السلام قال: اذاقلت تکبیر السابعة تقول وجهت وجهى للذى فطر السموات والارض حنیفاً مسلماً على ملّةابراهیم و دین محمد و ولایة امیرالمؤمنین على بن ابى طالب صلوات الله علیهم و ماانا من المشرکین... (مستدرک الوسائل، ابواب تکبیرة الاحرام، باب 6، حدیث 3).

9 ـو فى الوسائل عن الصادق علیه السلام فقل ـ بین التکبیرات السبع ـ على ملة ابراهیم ودین محمد و منهاج على بن ابیطالب علیه السلام و فى ذیله عن الحجة(عج) على ملةابراهیم و دین محمد صلى الله علیه و آله و هدى علىّ امیرالمؤمنین علیه السلام... (وسائل الشیعه، ابواب تکبیرة الاحرام، ج 4، ص 724، باب 8، ذیل حدیث 3).

10 ـ وفى اللؤلؤ و المرجان عن النبى صلى الله علیه و آله قال ذکر على بن ابیطالب علیه السلام عبادة و من علامات المنافق ان یتنفّر عن ذکره و یختار القصص الکاذبة واساطیر المجوس على استماع فضائله ثم قرء علیه السلام و اذا ذکرالله وحده اشمأزت قلوب الذین لایؤمنون بالآخرة و اذا ذکرالذین من دونه اذاهم یستبشرون فسئل عن تفسیرها قال اما تدرون ان رسول الله صلى الله علیه و آله قال اذکروا على بن ابى طالب(ع) فى مجالسکم فان ذکره ذکرى و ذکرى ذکرالله تعالى... (لؤلؤ و مرجان، ص 211)

11 ـ و عن الصادق علیه السلام (فى ذیل خبر) قال: ان الله عزّوجل لمّا خلق العرش کتب علیه لا اله الاّ الله محمد رسول الله علىّ امیرالمؤمنین(ع) (الى ان قال) ثم قال علیه السلام فاذا قال احدکم لا اله الا الله محمد رسول الله فلیقل على امیرالمؤمنین (بحارالانوار، ج 84، ص 112) و عن ابى جعفر علیه السلام، قال: «إنالشیطان إذا سمع منادیاً ینادی یا محمد یا علی، ذاب کما یذوب الرصاص» (کافى: ج6،ص20، و عدة الداعى:77).

در اینجا مناسب است معناى ذکر بطور خلاصه بیان شود تا درموارد دیگر نیز که گفته مى شود ذکر یا ذکر مطلق، معناى آن روشن باشد. قال المجلسى فى مرأة العقول ج 84، ص 113; و المراد بالذّکر کل مایصیر سبباً لخطور الله سبحانه بالبال و اطاعة او امره و نواهیه.... و ذکر اصفیاءالله من انبیائه و حججه و ذکر مناقبهم و فضائلهم و دلائل امامتهم فقد ورد فىالاخبار ان ذکرنا من ذکرالله تعالى و ذکر عدونا من ذکر الشیطان و ذکر المعاد والحشر و الحساب و الجنّة والنار و کلّ ذلک من ذکرالله تعالى: و قال(ره) ایضاً فىبحارالانوار، ج 84، ص 113 و هذا من اشرف الادعیة و الاذکار و فى صحیح الحلبى عن الصادق علیه السلام قال کلما ذکرت الله عزّوجل به او النبىّ صلى الله علیه و آله فهو من الصلوة (وسائل الشیعة، ج 4، ص 944 ابواب الرکوع باب 20، حدیث 4) و قالالخوئى قدس سرّه فى فقه الشیعة کتاب التقلید ج 1، ص 12 فى ذیل قوله تعالى «فاسئلوااهل الذکر»: «الظاهر ان المراد بالذکر، هو مطلق ما یوجب ذکرالله تعالى ممایرجع الى امر النبوة والولایة و الاحکام الالهیة...».

و قال الشیخ ابوعلى: «الذکر حضور المعنى فى النفس و قد یستعمل الذکر بمعنى القول لانّ من شأنه ان یذکربه المعنى و التذکر هو طلب القول...». (مجمع البحرین فى معنى الذکر)

نتیجه گیرى
از آنچه نقل شد، استفاده مى شود که شهادت به ولایت،ذکر و دعا و عبادت است. و همانطور که در مسأله 9 مبطلات نماز در عروة الوثقى فرمودهاست: ذکر و دعا در تمام حالات نماز بى اشکال است. بنابراین شهادت به ولایت به قصدذکر مطلق، در تشهد نماز و غیره، اشکال ندارد و ضرر به نماز نمى رساند.

تذکر لازم

البته باید توجه داشت که اگر شهادت به ولایت موجب اختلاف یا برخلاف تقیّه باشد، جایز نیست و چه بسا حرام مى باشدو نباید به زبان آوردو به مقتضاى آیه شریفه «اِلاّ من اکره و قلبه مطمئن بالایمان...» لازم است مؤمنین به ائمه علیهم السلام و مقام ولایت آنان توجه داشته باشند. ولى هر عملى که موجب تفرقه و اختلاف شود باید ترک شود.
اللّهم احینا و امتنا باطاعتهم و ولایتهم وشفاعتهم آمین رب العالمین.