شکیات نماز

مسأله 345- شک (*) در نماز  بر سه قسم است:

 الف)شک در اصل نماز؛

 ب) شک در اجزای نماز؛

ج) شک در رکعات نماز.

(*) شک به معنای تردید میان دو یا چند چیز به طور مساوی است به‌گونه‌ای که هیچ‌یک بر دیگری ترجیح ندارد و اگر یک طرف بر دیگری رجحان و مزیّتی داشته باشد، طرف برتر، "ظن" (گمان) و طرف ضعیف‌تر "وهم" نامیده می‌شود.

 الف) شک در اصل نماز

مسأله - اگر بعد از گذشتن وقت نماز؛ شک کند که نماز خوانده یا نه، یا گمان کند که نخوانده لازم نیست نماز را بخواند اما اگر پیش از پایان وقت نماز شک کند که نماز خوانده یا نه باید نماز را بخواند بلکه درصورت گمان به خواندن نیز باید آن را بخواند.

ب)  شک در اجزای نماز

مسأله - اگر کسی در حال نماز شک کند یکی از کارهای واجب نماز را انجام داده یا نه، چنانچه وارد جزء بعدی نشده باشد باید آن را به جا آورد و اگر وارد جزء بعدی (هرچند جزء مستحب) شده باشد، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله - اگر قبل از شروع در قرائت حتی جمله (اعوذ بالله من الشیطان الرجیم)شک‌کند تکبیره الاحرام را گفته یا نه، باید آن را بگوید.

مسأله - اگر شک کند سوره حمد را خوانده است یا نه، چنانچه وارد جز بعد (هر چند جزء مستحب مانند: الحمدلله رب العالمین) نشده؛ باید آن را بخواند.

مسأله ۳۵۰- اگر شک کند سوره را خوانده یانه،  چنانچه وارد جزء بعد نشده باشد، باید آن را به جا آورد و اگر وارد رکوع یا قنوت یا ذکزهای مستحبی بعد از سوره شده باشد، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله - اگر قبل از خم شدن برای سجده شک  کند رکوع را انجام داده یا نه باید رکوع را به جا آورد.

مسأله - اگر قبل از برخاستن برای رکعت دوم و چهارم یا قبل از شروع تشهد شک کند یک سجده به جا آورده یا دو سجده، باید یک سجده ی دیگر انجام دهد. همچنین اگر در حال برخاستن (قبل از ایستادن کامل) شک کند، باید سجده را به جا آورد.

مسأله - اگر قبل از برخاستن شک کند تشهد را خوانده یا نه، باید آن را بخواند اما اگر در حال برخاستن شک کند آن را به جا آورده یا نه، نباید اعتنا کند و نیز اگر جزء بعد را شروع کرده باشد (هرچند جزء مستحب) نباید اعتنا کند.

مسأله - اگر شک کند سلام نماز را گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگری شده، یا به سبب کاری که نماز را به هم می زند مانند رو برگرداندن از قبله، از حال نماز خارج شده، نباید به شکش اعتنا کند و اگر پیش از انجام این کارها شک کند، باید سلام را بگوید.

مسأله - اگر در حال خواندن آیه‌ای شک کند که آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را میخواند، شک کند که ابتدای آیه را خوانده است یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

مسأله - اگر پس از انجام یکی از کارهای نماز، شک کند که آن را صحیح به جا آورده یا نه، به شک خود اعتنا نکند، هرچند وارد جزء بعد نشده باشد.

مسأله - اگر در یکی از اجزای نماز پیش از وارد شدن به جزء بعدی، شک کند و و آن را انجام دهد سپس معلوم شود که آن را دوباره به جا آورده، چنانچه آن جز از ارکان نماز نباشد، نمازش باطل نیست.

مسأله - اگر پس از ورود به جز بعدی در انجام جزء قبل شک کند و به شک خود اعتنا نکند، سپس متوجه شود که آن جز را بجا نیاورده، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده، باید آن را به جا آورد و آنچه را اشتباهی پیش از آن خوانده، دوباره بخواند و اگر مشغول رکن بعد شده، چنانچه جز ترک شده، رکن باشد نمازش باطل است و اگر غیر رکن باشد نمازش صحیح است و در صورتی که جزء ترک شده یک سجده یا تشهد باشد، باید پس از نماز، قضای سجده و بنابر احتیاط واجب، قضای تشهد را به جا آورد و سپس دو سجده ی سهو نیز انجام دهد.

ج)  شک در رکعات نماز

مسأله - اگر در تعداد رکعات نماز شک کند، مانند این که نداند سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید ابتدا کمی فکر کند، اگر یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا کرد، مطابق همان نماز را ادامه دهد و نماز صحیح است و اگر یقین یا گمان به یک طرف پیدا نکرد، طبق احکامی که بیان می شود عمل کند.

مسأله - شک در رکعات نماز بر دو قسم است:

۱- شکهایی که نماز را باطل میکند (شکهای مبطل) ۲- شکهایی که نماز را باطل نمی کند (شک های صحیح).

۱- شکهای مبطل

مسأله - شک در شماره رکعت های نماز در موارد زیر نماز را باطل میکند.

۱-  شک در نمازهای واجب دو رکعتی مانند نماز صبح و نماز مسافر، ولی شک در شماره رکعت های نماز احتیاط دورکعتی باطل کننده نیست.

۲-  شک در نماز مغرب؛

۳- شک در نمازهای چهار رکعتی که یک طرف شک، عدد یک باشد؛ مانند شک بین یک و دو یا شک بین یک و سه؛

۴- شک در نمازهای چهار رکعتی قبل از تمام شدن سجده دوم یک طرفه شک عدد دو و طرف دیگر بیشتر از دو باشد، مانند شک بین دو و سه یا بین دو و چهار؛

۵- شک در شماره رکعت های نماز به گونه ای که نداند چند رکعت خوانده است.

مسأله - اگر یکی از شک هایی که نماز را باطل میکند برای نمازگزار پیش آید بنابر احتیاط نمی تواند بلافاصله نماز را رها کند بلکه باید قدری فکر کند تا شک پابرجا شود، (یعنی یقین یا گمان به یک طرف پیدا نکند) آنگاه می تواند نماز را رها کند.

۲- شک های صحیح

مسأله - اگر در شماره رکعت های نماز چهار رکعتی شک کند و پس از فکر کردن یقین یا گمان به یک طرف پیدا کند، باید مطابق همان نماز را ادامه دهد و نماز صحیح است و در صورتی که گمان به یکطرفه پیدا نکند، طبق احکامی که بیان می شود عمل کند:

۱-  اگر بعد از سر برداشتن از سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، باید بنا بگذارد که سه رکعت خوانده و یک رکعت دیگر نیز بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته (به دستوری که بعداً بیان می شود به جا آورد).

۲-  اگر بعد از سر برداشتن از سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا چهار رکعت باید بنا بگذارد که چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.

۳-  اگر بعد از سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت یا چهار رکعت، باید بنا بگذارد که چهار رکعت خوانده و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نشسته به جا آورد (*)

۴-  اگر هر جای نماز شک کند سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و پس از نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به جا آورد.

۵-  اگر پس از سجده دوم شک کند چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت باید بنا بر چهار رکعت بگذرد و نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو سجده ی سهو (که دستور آن خواهد آمد) به جا آورد.

۶-  اگر در حال قیام، شک کند رکعت چهارم است یا پنجم، باید (بدون انجام دادن رکوع) بنشیند و تشهد بخواند و سلام دهد و یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به جا آورد (**)

(*) قبلاً بیان شدکه اگر یکی از این سه شک پیش از تمام شدن سجده ی دوّم پیش آید، نماز باطل است.

(**) موارد دیگری از شک­های صحیح نیز وجود دارد که در کتابهای مفصل فقهی آمده و کمتر مورد ابتلا است.

مسأله - هنگامی که یکی از شکهای صحیح برای نمازگزار پیش آید، چنانچه گفته شود ابتدا باید کمی فکر کند و آنگاه اگر شکش باقی ماند، باید به وظیفه ای که گفته شد، عمل کند.

مسأله - اگر یکی از شکهای صحیح برای نمازگزار پیش آید، نباید نماز را رها کند اگر چنین کند گناه کرده است و اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل میکند مانند روگرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد، نماز دومش هم باطل است ولی اگر نماز دوم بعد از انجام یکی از مبطلات نماز باشد، نماز دوم صحیح است.

مسأله - اگر یکی از شکهایی که نماز احتیاط برای آنها واجب است پیش آید، چنانچه پس از  نماز بدون خواندن نماز احتیاط، نماز را از سر بگیرد، معصیت کرده است و اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می کند، نماز را از سر بگیرد، نماز دوم هم باطل است و اگر بعد از انجام یکی از مبطلات نماز، مشغول نماز شود، نماز دوم صحیح است.

مسأله ۳۶۷- حکم "گمان" در رکعت های نماز مانند یقین است. یعنی هنگامی که مردد می‌شود که مثلاً سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، اگر گمانش به یک طرف بیشتر است باید مطابق آن عمل کند و نمازش صحیح است.

مسأله - اگر در ابتدا گمانش به یک طرف شک بیشتر باشد، سپس هر دو طرف در نظر او مساوی شود ، باید به دستور شک عمل کند و در صورتی که ابتدا دو طرف در نظر او مساوی باشد و بنا گذارد که طبق وظیفه اش عمل کند، سپس گمانش به طرف دیگر برود، باید طبق گمانش عمل کرده و نماز را تمام کند.

 نماز احتیاط

مسأله - کسی که نماز احتیاط بر او واجب است، باید بعد از سلام نماز (بدون آنکه از حالت نماز خارج شود) فورا نیت نماز احتیاط کند و تکبیر بگوید سپس حمد را بدون سوره بخواند و به رکوع رود و دو سجده به جا آورد سپس اگر یک رکعت نماز احتیاط بر او واجب است، باید پس از سجده ها تشهد بخواند و سلام دهد. اما اگر دو رکعت نماز احتیاط بر او واجب است باید بعد از انجام سجده ها، یک رکعت دیگر مانند رکعت اول به جا آورد و آنگاه تشهد بخواند و سلام دهد.

مسأله - نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و نیت آن نباید به زبان آورده شود و احتیاط واجب آن است که سوره حمد؛ حتی "بسم الله الرحمن الرحیم" آهسته خوانده شود.

مسأله - اگر پیش از خواندن نماز احتیاط بفهمد که نمازش درست بوده لازم نیست نماز احتیاط را بخواند. همچنین اگر در بین نماز احتیاط متوجه شود، واجب نیست آن را تمام کند.

 شک های غیر معتبر

مسأله - شکهایی که اعتبار ندارند و نباید به آنها اعتنا کرد از این قرار است:

۱-  شک در چیزی که محل آن گذشته است؛

۲-  شک بعد از سلام:

۳- شکّ بعد از وقت نماز؛

۴- شکّ امام و ماموم؛

۵- شکّ کثیر الشکّ؛

۶- شکّ در نمازهای مستحبی.

۱.  شک در چیزی که محل آن گذشته است

مسأله - اگر بین نماز شک کند که یکی از کارهای واجب نماز را انجام داده یا نه، اگر وارد جزء بعدی شده باشد نباید به آن شک اعتنا کند مانند این که در رکوع شک کند حمد را خوانده یا نه (*)

(*) احکام این قسم، در بحث شک در اجزای نماز بیان شد.

۲-  شک بعد از سلام نماز.

مسأله - اگر بعد از سلام نماز شک کند نمازش صحیح بوده یا نه، مانند این که شک کند رکوع انجام داده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت به شک خود اعتنا نکند  و بنا بگذارد که نمازش را صحیح انجام داده است؛ یعنی در مورد اول، بنا بگذارد رکوع را انجام داده و در مورد دوم بنا بگذارد چهار رکعت خوانده است.

مسأله - اگر پس از سلام نماز در رکعات نماز شک کند ولی هر دو طرف شک، موجب بطلان نماز باشد مانند این که پس از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت نماز باطل است.

3-  شک بعد از گذشتن وقت نماز

مسأله - اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده است یا نه، به شک خود اعتنا نکند.

۴. شک امام و مأموم

مسأله - اگر امام جماعت در شمارة رکعت ها شک کند؛ مانند اینکه شک کند که سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، چنانچه مأموم، یقین یا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و به امام بفهماند که چهار رکعت خوانده است، امام باید نماز را تمام کند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست. همچنین اگر امام یقین یا گمان داشته باشد که چند رکعت خوانده است و مأموم در شمارة رکعت های نماز شک کند نباید به شک خود اعتنا کند.

5- شک کثیرالشک

مسأله - کسی که معمولاً در یک نماز سه بار شک می کند، یا معمولاً در سه نماز پشت سر هم، حداقل یک بار شک می کند، اگر زیاد شک کردن او به خاطر حادثه ای که موجب ترس یا غضب یا پریشانی حواس است، نباشد کثیرالشک است و نباید به شک خود اعتنا کند.

مسأله - کثیر الشک، اگر در به جا آوردن کاری شک کند، درصورتیکه انجام آن کار نماز را باطل نمی کند، باید بنا بگذارد که آن را به جا آورده است؛ مانند اینکه شک کند که سجده کرده است یا نه، باید بنا بگذارد که سجده کرده است و چنانچه انجام آن کار نماز را باطل می کند، باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده است؛ مانند اینکه شک کند که یک رکوع کرده یا بیشتر، چون زیاد شدن رکوع، نماز را باطل می کند، باید بنا بگذارد که یک رکوع کرده است.

مسأله - کسی که فقط در یک جزء نماز زیاد شک می کند، در همان مورد حکم کثیر الشک را دارد و چنانچه در جزءهای دیگر نماز شک کند، باید مطابق وظیفة افراد معمولی عمل کند؛ مانند کسی که در انجام سجده زیاد شک می کند، اگر در به جا آوردن رکوع شک کند، باید به دستور آن شک عمل کند، یعنی اگر ایستاده است، رکوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته است، اعتنا نکند.

مسأله - کسی که در نماز مخصوصی؛ مانند نمازهای جهریّه (*) زیاد شک می کند، اگر در نماز دیگری مانند نماز اخفاتی (**) شک کند، باید به دستور شک رفتار کند.

(*) نمازهایی که در آن حمد و سوره بلند خوانده میشود.

(**) نمازهایی که در آن حمد و سوره آهسته خوانده میشود.

مسأله - کسی که هنگام خواندن نماز در مکان خاصی زیاد شک می کند، اگر در مکان دیگری نماز بخواند و شک کند، باید به دستور شک عمل کند.

مسأله - اگر انسان نداند کثیرالشک شده یا نه، حکم کثیر الشک را ندارد و باید به دستور شک عمل کند و کثیر الشک تا وقتی یقین نکند که به حال معمولی مردم برگشته، نباید به شک خود اعتنا کند.

6- شک در نمازهای مستحبّی

----------------------------------------------------