سقط جنین-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – کفایت حضور مادر جهت صدور مجوز سقط در حالت اضطرار

سؤال: بر اساس دستور‌العمل جدید سازمان پزشکی قانونی کشور که به تمامی مراکز ابلاغ شده است، حضور و رضایت مادر برای صدور مجوز سقط درمانی کافی است و الزامی به گرفتن رضایت از پدر وجود ندارد. آیا این حکم صحیح است و با احکام اسلامی منافاتی ندارد؟

جواب: در صورت ضرورت شدید برای مادر و جمع بودن شرایط برای سقط، رضایت پدر شرط نیست هر چند بهتر است.

٢ – سقط جنین معیوب و نارس

سؤال: آیا سقط عمدى جنینى که مطمئنیم یا احتمال مى دهیم، معیوب و نارسا مى باشد در هر ماهى از باردارى اگر دیه لازمه هم پرداخت شود، مجاز است؟

جواب: هرگاه در مراحل ابتدایى جنین باشد و جنین به صورت انسان کامل در نیامده باشد باقى ماندن جنین در آن حالت سپس تولّد ناقص آن باعث عسر و حرج شدید براى پدر مادر گردد، با این شرایط مانعى ندارد و احتیاطاً باید دیه را بدهند.

٣ – زمان ولوج روح در جنین

سؤال: با توجه به اینکه در برخى از سؤالات بالا حکم سقط بعد از ولوج روح و قبل از آن متفاوت بیان شده، لطفاً بفرمایید که ولوج روح چه زمانى است؟

جواب: هنگامى است که بچّه در شکم مادر به حرکت در مى آید، که معمولاً در حدود چهار ماهگى است.

٤ – چگونگی پرداخت دیه جنین

سؤال: اینجانب با رضایت همسرم یکبار در سال 72 مرتکب عمل سقط جنین شده ایم جنین مذکور حدود دو ماه بود و یکبار هم به علت مشکلات در سال 82 مرتکب این عمل خلاف شرع شدیم این بار جنین 45 روزه بود. لطف فرموده و بفرمایید هر کدام چه حکمی دارد؟

جواب: در صورتی که عامل سقط شما بوده اید، نه همسرتان، هر چند ایشان راضی به این کار بوده اند دیه جنین را شما باید به ایشان بپردازید. و اگر ایشان به شما ببخشد بری الذمه می شوید ولی چنانچه عامل هر دو با هم بوده اید دیه آن به برادران و خواهران و پدر بزرگ و مادر بزرگ آن جنین می رسد.

ضمناً دیه آن دو جنین شصت مثقال معمولی طلا است.

٥ – موارد جواز سقط جنین

سؤال: آیا در موارد زیر مى توان سقط جنین کرد؟

الف) مادر بیمار باشد، و ادامه حاملگى (با تشخیص پزشک، و وضعیّتى که مادر دارد، و خودش نیز تشخیص داده) باعث تشدید بیمارى و وخامت حال مادر گردد.

ب) بیمارى فوق به درجه اى برسد که حیات مادر متوقّف بر سقط جنین باشد.

ج) مادر در کمال صحّت و سلامتى است، و هیچگونه خطرى او را تهدید نمى کند، و جنین نیز سالم است، ولى دو سر دارد. یا سر جنین به شکل انسان نیست، و اگر با چنین حالتى متولّد شود، طبق تشخیص پزشک، ممکن است چند روز پس از تولّد از دنیا برود. یا ادامه حیات چنان فرزندى براى خود او، و والدین و جامعه مشکلاتى خواهد داشت.

د) در فروض فوق، حکم مسأله را قبل و بعد از ولوج روح بیان فرمایید.

هـ) در هر صورت، آیا مسئولیّتى از نظر شرعى براى پزشک و زوجین وجود دارد؟

و) چنانچه لازم باشد پزشک مرد اقدام به سقط جنین نماید، چه حکمى دارد؟

جواب: سقط جنین تنها در صورتى جایز است که جان مادر در خطر باشد. همچنین اگر بیمارى شدیدى مادر را تهدید کند، و جنین هنوز به مرحله دمیدن روح نرسیده باشد. و نیز اگر تشخیص قطعى داده شود که جنین به گونه اى ناقص است که براى پدر و مادر و اطرافیان سبب عسر و حرج شدید مى شود، مشروط بر اینکه روح در آن دمیده نشده باشد. در این سه صورت، ختم حاملگى جایز است. و اگر راه منحصر به طبیب مرد باشد، در این صورت مانعى ندارد. و احتیاط آن است که پدر و مادر، طبیب را نسبت به دیه تبرئه کنند.

٦ – دیه جنین نامشروع که توسط مادر سقط شده

سؤال: اگر مادر آمپول را به خود تزریق کند، تا جنین نامشروع خود را سقط کند، دیه بر عهده چه کسى است، و به چه کسى تعلّق مى گیرد؟ اگر شوهر ببخشد چطور؟

جواب: دیه سقط در این جا بر عهده مادر است. و دیه او به حاکم شرع مى رسد، و در مصارف بیت المال مصرف مى شود.

٧ – از بین بردن نطفه رشد یافته در آزمایشگاه

سؤال: اطبا در آزمایشگاه، منى مرد «اسپرم» را با منى زن «اوول» در لوله آزمایش قرار داده و آن را رشد مى دهند، بفرمایید:

الف) آیا نطفه رشد یافته را مى توان دور افکند یا این که حکم سقط جنین را پیدا مى کند و باید تا طفل کامل (صاحب روح) شدن از وى محافظت نمود؟

ب) اگر دور افکندن آن جایز نباشد، آیا باید دیه سقط جنین پرداخت شود و در صورتى که باید پرداخت شود به عهده کیست؟

ج) آیا دور اندازى آن در زمان قبل از ولوج روح یا بعد از ولوج، فرق دارد، لطفاً بیان نمایید؟

د) در مورد سؤال فوق آیا فرقى بین منى مرد اجنبى با منى زن اجنبیّه براى لقاح و رشد در لوله آزمایشگاهى هست؟

هـ) اگر منى مرد و زن اجنبى و اجنبیّه باشد، آیا اصل انجام این عمل جایز است؟

جواب: الف) نگهدارى آن واجب نیست.

جواب: ب) از جواب قبل روشن شد که دیه ندارد.

جواب: ج) مادامى که به صورت انسان زنده اى در نیامده، حفظ آن دلیلى ندارد.

جواب: د) تفاوتى نیست.

جواب: هـ) خالى از اشکال نیست.

٨ – جنینی مبتلا به بیماری لا علاجی که خلقتش کامل شده

سؤال: در مورد جنینی که خلقت آن کامل شده و بعد از به دنیا آمدن بطور حتم و یقین مبتلا به بیماری زجر آور شده و بعد از مدتی فوت خواهد کرد . نظر حضرتعالی چیست ؟

جواب: باید جنین را به حال خود بگذارند تا متولد شود و مسیر خود را هر چه هست طی نماید.

٩ – کوتاهی مادر در حفظ و نگهداری جنین

سؤال: اگر مادرى براى سقط بچّه اش کارى انجام ندهد، لکن با مراعات نکردن موارد لازم و تهیّه نکردن شرایط حفظ جنین، باعث سقط بچه شود، آیا کار حرامى کرده است؟

جواب: اگر در حفظ جنین مطابق معمول کوتاهى کرده باشد مسؤول است.

١٠ – تعریف جنین

سؤال: تعریف جنین از نظر فقه اسلامی در خصوص اینکه از چه زمانی به نطفه جنین اطلاق می شود چیست؟ از زمان انعقاد نطقه یا مراحل دیگر؟

آیا بین جنین ناشی از لقاح طبیعی با جنین ناشی از تلقیح مصنوعی و جنین اهدایی از نظر فقهی در تعاریفی که ارائه می شود، تفاوتی وجود دارد؟

جواب: عنوان جنین از همان لحظه انعقاد نطفه به آن اطلاق می شود و تفاوتی بین لقاح طبیعی و مصنوعی نیست.

1٢ – دیه جنینی که مشترکاً توسط پدر و مادر سقط شده

سؤال: اگر درخواست از مادر و تزریق از پدر باشد، دیه بر عهده چه کسى است؟

جواب: دیه بر عهده هر دو مى باشد; هر کدام به مقدارى که در آن کار سهیم بوده اند.

١٣ – دیه سقط جنین به وسیله دارو

سؤال: چون افراد زیادى از جمله پزشک، فروشنده، خریدار، تزریق کننده، پدر و مادر جنین، در سقطِ به وسیله دارو نقش دارند. دیه سقط بر عهده کیست؟

جواب: دیه سقط بر عهده کسى است که دارو را مصرف مى کند.

١٤ – عدم آگاهی تزریق کننده از اثر داروی سقط جنین

سؤال: اگر شخص تزریق کننده از اثر داروى سقط جنین با خبر نباشد، دیه بر عهده چه کسى است؟

جواب: بر عهده کسى است که این دستور را به او داده است.

١٥ – سقط جنین نامشروع به خاطر خوف از کشته شدن

سؤال: دخترى از زنا حامله شده است. در صورت پى بردن خانواده، احتمال کشتن وى مى باشد. آیا مى تواند سقط جنین کند؟ حکم دیه آن چیست؟

جواب: در صورتى که واقعاً جان او در خطر باشد، و جنین به چهار ماهگى نرسیده باشد، مجاز است سقط جنین کند، و دیه آن را به بیت المال بپردازد.

١٦ – انتقال جنین از یک رحم به رحم دیگر

سؤال: اطباء مى توانند جنین را از شکم زنى که نمى تواند آن را در رحم معیوب خود پرورش دهد و سقط مى کند خارج نموده، و در رحم سالم زن دیگرى قرار داده تا در آنجا به رشد خود ادامه دهد و به طور طبیعى متولّد شود، بفرمایید:

1. اگر زن دوّم هم همسر شوهر زن اوّل باشد (که نطفه متعلّق به یک شوهر مى شود) آیا این کار جایز است؟

2. در صورتى که زن دوم با شوهر زن اوّل بیگانه باشد، این کار چه حکمى دارد؟

3. انجام این کار قبل از ولوج روح یا بعد از ولوج روح چه تفاوتى دارد؟

جواب: در هر سه صورت، انتقال جنین (بعد از انعقاد نطفه) مانعى ندارد، ولى چون معمولاً مستلزم نظر و لمس حرام است، تنها در موارد ضرورت مجاز مى باشد.

١٧ – انتقال جنین از رحم به دستگاه «انکوباتور»

سؤال: جنینى است که اگر در شکم مادر بماند خواهد مرد، ولى اگر آن را از شکم مادر خارج نمایند و در دستگاه مخصوص (انکوباتور) بگذارند زنده مانده، و به رشد و حیات خود ادامه مى دهد، بفرمایید:

1. تکلیف در این مورد چیست، آیا مى توان بچّه را از شکم مادر خارج نمود؟

2. آیا قبل از ولوج روح و یا بعد از ولوج، حکم فرق مى کند؟

جواب: 1. اگر این موضوع قطعى باشد نه تنها اشکالى ندارد، بلکه اقدام بر آن مطابق احتیاط است.

جواب: 2. تفاوتى ندارد.

١٨ – جراحی ضروری مادر که منجر به فوت جنین شود

سؤال: زنى که در ماه هفتم حاملگى به سر مى برد، در اثر تصادف نیاز به عمل جرّاحى فورى پیدا مى کند، که لازمه اش بیهوش نمودن اوست، ولى در اثر بیهوشى بچّه مى میرد (علم یقینى به فوت بچّه داریم) آیا جایز است مادر، جرّاحى و عمل شود؟

جواب: اگر جان مادر در خطر است و راه منحصر به عمل جرّاحى و بیهوشى باشد مانعى ندارد.

١٩ – خرید و فروش داروی سقط جنین

سؤال: با تزریق آمپولى به نام «پروستودین» در سه ماهه اول حاملگى، معمولاً جنین پس از یک ساعت سقط مى شود، این داروها گاه به شکل شیاف یا ژل نیز عرضه مى گردد. آیا خرید و فروش چنین دارویى جایز است؟

جواب: خرید و فروش آن اشکالى ندارد، ولى باید حتماً با اجازه و نسخه پزشک متعهّد باشد، تا از آن سوء استفاده نشود.

٢٠ – سقط جنین به خاطر نیاز مادر به پرتو درمانی

سؤال: در زن حامله اى که مبتلا به سرطان رحم شده است و درمان آن هم به اشعه درمانى نیاز دارد و دادن اشعه هم باعث ناقص الخلقه شدن جنین مى شود آیا مى توان قبل از اشعه درمانى، سقط درمانى کرد؟

جواب: اگر ناقص الخلقه شدن او قطعى و شدید است و در مراحل نخستین باردارى و قبل از رسیدن به مرحله جنین کامل باشد و راه درمان نیز منحصر به این راه گردد مانعى ندارد.

٢١ – سقط جنین غیر شیعه

سؤال: سقط جنین غیر شیعه چگونه است؟

جواب: سقط جنین در هیچ مورد جایز نیست، مگر در موارد ضرورت.

٢٢ – سقط جنین برای حفظ جان مادر

سؤال: اگر طبیب تشخیص قطعى دهد که ماندن جنین در شکم مادر موجب مرگ مادر مى گردد، بفرمایید:

الف) آیا جایز است جنین را در شکم مادر از بین ببرد تا مادر سالم بماند؟

ب) آیا مى توان مادر را به همان حال باقى نهاد تا بچه سالم بماند و مادر بمیرد؟

ج) اگر در باقى گذاردن مادر به همان حال، احتمال مرگ، هم براى مادر و هم براى بچّه در کار باشد تکلیف چیست (یعنى احتمال مرگ و سلامت براى هر دو مساوى باشد)؟

د) اگر حکم فوق نسبت به جنین قبل از ولوج روح فرق پیدا مى کند حکم هردو حال را توضیح فرمایید؟

جواب: الف) چنانچه خلقت جنین کامل نشده مانعى ندارد.

جواب: ب) هرگاه بچّه به صورت انسان کامل در نیامده باشد، سقط جنین براى نجات مادر اشکال ندارد.

جواب: ج) اگر بدانیم یکى از آن دو قطعاً نجات پیدا مى کند باید آنها را به حال خود گذاشت تا یکى از آن دو بدون دخالت انسان دیگرى نجات یابد و اگر امر دایر میان این است که هر دو بمیرند یا فقط جنین بمیرد مى توان جنین را سقط کرد تا مادر زنده بماند.

جواب: د) از جوابهاى بالا معلوم شد.

٢٣ – سقط درمانی

سؤال: آیا در موارد زیر قبل از ولوج روح مى توان سقط درمانى انجام داد: الف) بیماریهایى که مى دانیم مسلّماً جنین پس از تولّد خواهد مرد. ب) بیماریهاى ژنیتیکى. ج) ناهنجاریهاى نوزادان مثل آنانسفالى.

جواب: سقط جنین در این موارد اشکال دارد به خصوص این که پیش بینى هاى فوق جنبه قطعى ندارد.

٢٤ – برائت از دیه توسط پزشک

سؤال: در مواردى که پزشک باید سقط جنین کند، دیه لازمه باید توسط چه کسى پرداخت شود؟ آیا حتماً باید قبلا پزشک شرط کند که دیه به عهده وى نیست و آیا این شرط، جهت رفع دین از وى کافى است؟

جواب: احتیاط این است که طبیب با بیمار یا کسان او شرط کند که دیه را خودشان بپردازند و الاّ خودش باید عهده دار بشود (بنابر احتیاط).

٢٥ – سقط جنین معیوب و نارس

٢٦ – از بین بردن نطفه بعد از انعقاد

سؤال: آیا بعد از انعقاد نطفه از بین بردن آن جایز است؟

جواب: در صورتى که یقین یا خوف خطر یا ضرر مهمّى براى مادر نباشد جایز نیست و دیه دارد.

٢٧ – اطلاع دادن از نارسایی جنین توسط پزشک

سؤال: اگر طبیبى متوجّه شود که جنین درون شکم مادرى، داراى نقص عضو مى باشد که در صورت اطّلاع دادن به والدین او، احتمال مى دهد آنان اقدام براى سقط جنین بنمایند و شاید هم در مقام معالجه نقص عضو از جنین برآیند که احتمال بهبودى بسیار کم است و در ضمن اگر اطّلاع ندهد در معرض شکایت والدین نسبت به عدم اطّلاع به آنان از وضعیت جنین قرار نخواهد گرفت، بفرمایید وظیفه طبیب در این جا چیست؟

جواب: اطّلاع دادن اشکالى ندارد.

٢٨ – سقط جنین برای عمل جراحی مهم مادر

سؤال: خانمى دچار بیمارى چشمى گردیده که اطبا نظر به عمل جرّاحى به طور اورژانسى داده اند، امّا متأسفانه این خانم داراى حمل سه ماهه مى باشد که باید سقط جنین انجام دهد و بعد عمل جرّاحى چشم را به انجام برساند و اگر چشم خود را عمل نکند کور مى شود و همچنین ضررهاى زیادى نسبت به جنین وارد مى گردد در این صورت آیا سقط جنین جایز است؟

جواب: در فرض مسأله پایان دادن به باردارى ظاهراً مانعى ندارد.

٢٩ – سقط جنین کافر

سؤال: آیا سقط جنین جایز است و اگر جایز باشد دیه دارد؟

جواب: در صورتى که از گفته متخصّصین یقین یا خوف خطر یا ضرر مهمّى حاصل شود اقدام به سقط جنین جایز است (مادامى که به صورت انسان کاملى در نیامده باشد) و چون احتمال تعلّق دیه مى رود احتیاط آن است که ورثه این کودک (غیر از پدر و مادر) با میل و رضاى خود از آن صرف نظر کنند.

٣٠ – سقط جنین کافر

سؤال: سقط جنین مسلمان و کافر چه حکمى دارد؟

جواب: ساقط کردن جنین مسلمان واضح است که جایز نیست، حتّى اگر فرزند نامشروع باشد و در مورد بچّه هاى کفّار نیز ساقط کردن مجاز نیست، حتّى اگر در مذهب آنها فرزند نامشروع باشد.

٣١ – شرایط جواز سقط جنین

سؤال: آیا سقط جنین جایز است و اگر جایز باشد دیه دارد؟

٣٢ – امتناع مادر از درمان به منظور سقط جنین

سؤال: دکترها به مادرى دارویى را داده اند که بخورد تا بچه اش سالم بماند و سقط نشود، آیا زن مى تواند به منظور سقط جنین دارو را استفاده نکند؟

جواب: جایز نیست.

٣٣ – حکم سقط جنین یک ماهه با رضایت شوهر

سؤال: سقط جنین یک ماهه با رضایت شوهر و با استفاده از آمپول چه حکمى دارد؟

جواب: جایز نیست مگر آن که خطر مهمّى متوجّه زن باشد.

٣٤ – حکم سقط جنین

سؤال: آیا سقط جنین را جایز مى دانید؟

جواب: تنها در صورتى که یقین یا خوف خطر یا ضرر مهمى براى مادر داشته باشد در مراحل اولیه جایز است.