مسأله ۱۷۵۱- در هفت چيز خمس واجب مي شود: اوّل: منفعت كسب۱. دوم: معدن. سوم: گنج. چهارم: مال حلال مخلوط به حرام. پنجم: جواهري كه بواسطه غواصي يعني فرورفتن در دريا به دست مي آيد. ششم: غنيمت جنگ. هفتم: زميني كه كافر ذمّي از مسلمان بخرد۲. و احكام اينها مفصلاً گفته خواهد شد.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی و مظاهری نیست.
۱- مكارم: اوّل: منافع كسب و كار...
زنجاني: اوّل: منفعت كسب و فايده هاي ديگر...
امام خامنه ای ۳۱۵: وجوب خمس از ضروریات اسلام است خمس در هفت چیز واجب است: ۱. درآمد (منافع کسب و کار)...
۲- سيستاني: بنابر مشهور...
مكارم: بنابراحتياط واجب...
زنجانی: و احکام اینها و تفاوتهای آنها در کیفیت وجوب خمس و مصرف آنها در مسائل آینده گفته خواهد شد.
مسأله اختصاصی
امام خامنه ای، رساله آموزشی ص ۳۱۷: بخشی از آثار سوء عدم پرداخت خمس: ۱. پرداخت نکردن خمس بدون عذر حرام است. ۲. اگر میت وصیت کند که مقداری از دارایی او به عنوان خمس پرداخت شود یا ورثه بدانند که وی خمس بدهکار است، تا زمانیکه به وصیت میت عمل نشده و یا خمسی را که بر عهده او بوده از ترکه نپردازند، نمیتوانند در آن تصرف کنند، مگر آنکه تصمیم جدّی بر ادای خمس و انجام وصیت بدون سهل انگاری داشته باشند.
منفعت كسب
زنجانی: منفعت کسب و فایده های دیگر
مسأله ۱۷۵۲- هرگاه انسان از تجارت يا صنعت، يا كسبهاي ديگر مالي به دست آورد۱، اگر چه مثلاً نماز و روزه ميّتي را بجا آورد و از اجرت آن، مالي تهيّه كند۲، چنانچه از مخارج سال خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس، يعني پنج يك آن را به دستوري كه بعداً گفته مي شود بدهد.
این مسأله در رساله آیةالله جوادی آملی نیست.
۱- سبحانی: چنانچه از مخارج سال خود او و کسانی که متکفل هزینه زندگی آنها است زیاد بیاید باید خمس یعنی پنج یک آن را به شیوه ای که بعدا گفته می شود بدهد.
۲- زنجانی: هر گاه انسان از تجارت یا صنعت یا کسب های دیگر سودی به دست آورد اگر چه مثلا نماز و روزه میتی را به جا آورد و اجرت بگیرد...
*****
مكارم: مسأله ۱۴۷۵- هرگاه انسان از طريق زراعت يا صنعت يا تجارت يا از طريق كارگري و كارمندي در مؤسسات مختلف درآمدي به دست آورد، چنانچه از مخارج سال او و همسر و فرزندان و ساير كساني كه نفقه آنها را مي دهد زياد بيايد، بايد خمس (پنج يك) آن را به شرحي كه بعداً گفته مي شود بپردازد.
مظاهری: مسأله ۱۳۴۴- هر گاه انسان از طریق کاری (تجارت، صنعت، زراعت، کارگری و مانند این ها) مالی به دست آورد چنانچه از مخارج سال خود او و عیالاتش زیاد بیاید باید خمس (یک پنجم) آن را بدهد.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۱۸: خمس درآمد
توجه: بر هر فرد واجد شرایط واجب است خمس درآمد مازاد بر مؤونه‌ی خود را پرداخت کند.
معنای درآمد: منظور از درآمد در این جا، مال و ثروتی است که از راه فعالیتهای اقتصادی به دست میآید، و به اصطلاح عنوان کسب در آن دخالت دارد.
مسائل اختصاصی
انواع درآمد
۱. درآمد کشاورزی که از راه فعالیتهای کشاورزی به دست میآید.
۲. درآمد بازرگانی که از راه فعالیتهای تجاری و بازرگانی به دست میآید.
۳. درآمد املاک که از راه اجاره‌ی اعیان به دست میآید، مثل درآمدی که از راه اجاره‌ی سرمایه‌های مستغلاتی از قبیل خانه، اتومبیل و مانند آن یا تولیدی از قبیل دستگاه تراش فلزات، ماشین جوراب بافی و مانند آن به دست میآید.
۴. درآمد حقوقی که افراد از راه اجاره‌ی نفس (خدمات) دریافت می‌دارند، مثل حقوق و مزدی که استاد با تدریس یا مهندس با فعالیتهای فنی یا کارگر با کارهای ساده دریافت می‌دارد، و همچنین هر فرد دیگری که نیروی انسانی خود را در اختیار دیگری می‌گذارد و در برابرش مزد و حقوق میگیرد.
نمونه‌هایی از موارد عدم انطباق درآمد
میراث
۱. ارث و پول فروش آن خمس ندارد، هر چند قیمت آن افزایش یافته باشد، مگر اینکه آن را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد؛ که در این صورت، بنابر احتیاط واجب ارزش افزوده آن پس از فروش، پس از کسر مقدار تورم از درآمد سال حساب میشود که در صورت موجود بودن آن در پایان سال خمسی، خمس آن باید داده شود.
۲. ارثی که به فرزندان صغیر می رسد خمس ندارد ولی از سود حاصل از ارث، آن مقدار که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آنان باقی می‌ماند بنابر احتیاط بر هر یک از آنان واجب است که بعد از رسیدن به سن تکلیف، خمس آن را بپردازند.
۲. مهریه
مهریه خمس ندارد و در عدم وجوب خمس آن، فرقی بین مهریه مدت‌دار و بدون مدت و بین پول نقد و کالا وجود ندارد.
۳. هبه و هدیه
۱. پرداخت خمس پول یا کالا یا ملکی که به انسان هدیه داده میشود، واجب نیست، هر چند احتیاط مستحب این است که اگر از مخارج سال زیاد بیاید، خمس آن پرداخت شود.
۲. تحقق عنوان هبه و هدیه تابع قصد دهنده است، بنابراین نفقه‌یی که انسان از طرف پدر یا برادر یا یکی از اقوام دریافت می‌کند در صورتی هبه و هدیه محسوب میشود که پرداخت کننده، آن دو را قصد کرده باشد.
۳. وسایلی که از طرف پدر و مادر و یا دیگران به شخص اهدا میشود خمس به آن تعلق نمی‌گیرد، هر چند این وسایل مورد نیاز او یا مناسب شأن عرفی او نباشد. بله، اگر هدیه دادن چنین اشیایی خارج از شأن پدر و مادر باشد، مؤونه ی آنان محسوب نمی شود و باید خمس آن را بپردازد.
۴. پدری که به دخترش یک واحد مسکونی به عنوان جهیزیه‌ی عروسی‌اش بخشیده، اگر هبه‌ی واحد مسکونی به دختر، عرفاً مطابق شأن پدر محسوب شود و در بین سال خمسی بخشیده باشد دادن خمس آن واجب نیست.
۵. چیزی که بنیاد شهید به خانواده‌های عزیز شهدا هدیه می‌کند خمس ندارد ولی در سود حاصل از آن اگر از مؤونه‌ی سال زیاد بیاید خمس واجب است، همچنین آنچه به فرزندان عزیز شهدا توسط بنیاد مذکور اهدا میشود خمس ندارد ولی از سود حاصل از آن، آن مقداری که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آنان باقی می‌ماند بنابر احتیاط بر هر یک از آنان واجب است که بعد از رسیدن به سن تکلیف خمس آن را بپردازند.
۶. بخشش صوری و ساختگی خمس دارد، بنابراین زن و شوهری که پیش از رسیدن سال خمسی، اقدام به هدیه کردن صوری سود سالانه‌ی خود به یکدیگر می‌کنند تا خمس به اموال آنها تعلق نگیرد بایستی خمس آنچه به همدیگر می‌بخشند را بپردازند. (با این کار، خمس واجب از آنان ساقط نمی شود.
۷. پول فروش هبه و هدیه خمس ندارد، هر چند قیمت آن افزایش یافته، مگر اینکه آن را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد؛ که در این صورت، بنابر احتیاط واجب ارزش افزوده آن پس از فروش، پس از کسر مقدار تورم از درآمد سال حساب میشود که در صورت موجود بودن آن در پایان سال خمسی، خمس آن باید داده شود.
۸. عیدی کارمندان (آنچه از پول نقد و اجناس که دولت در ایام عید به کارمندان خود به عنوان عیدی میدهد) خمس ندارد، هر چند تا سر سال باقی بماند.
۹.اگر اجناسی به قیمت کمتر در اختیار کارمندان قرار گیرد و مابه التفاوت آن را دولت بپردازد، چنانچه مقداری از اجناس مزبور تا سر سال خمسی مصرف نشود، در این صورت کالای باقیمانده اگر به مقداری باشد که یارانه دولت است، خمس ندارد ولی اگر مازاد بر هبه دولت است، آن مقدار اضافه به قیمت فعلی خمس دارد.
۴. جایزه
جایزه‌هایی که توسط بانکها و صندوق‌های قرض الحسنه و مانند آن به افراد پرداخت میشود خمس ندارد.
۵. وقف
مکان و اشیای وقفی خمس ندارد، چه وقف عام باشد یاخاص.[۱] همچنین ثمره و نماء[۲] آن نیز خمس ندارد؛ البته اگر نمائات وقف خاص به نحو اکتساب باشد، خمس دارد.
[۱] . اگر حقّ بهره‌برداری از مکان یا چیزی برای استفاده افراد خاصّی؛ مانند فرزندان خود یا فامیلی خاص وقف شود به آن وقف خاص، و اگر برای عموم مردم باشد به آن وقف عام گویند.
[۲] . رشد و افزایش نماء دو قسم دارد: نماء متّصل، مثل چاق شدن گوسفند و نماء منفصل مثل برّه‌هایی که از گوسفندی به دنیا آمده باشد.
۶. حقوق شرعی
حقوق شرعی (مثل خمس و زکات) که از طریق مراجع به طلاب محترمی اهدا میشود که مشغول تحصیل در حوزه‌های علوم دینی هستند خمس ندارد.
۷. هزینه‌ی درآمد
آنچه را که انسان از درآمد سال برای به دست آوردن درآمد از کارهای تجاری و غیر آن مصرف می‌کند از قبیل هزینه‌های انبارداری، حمل و نقل، وزن کردن، واسطه‌ی معامله و مانند آن، از درآمد همان سال استثنا میشود و خمس ندارد.
۸. مال مخمس
مالی که یک‌بار خمس آن داده شود دیگر خمس به آن تعلق نمی‌گیرد، بنابراین اگر در سال جدید مصرف نشود و باقی بماند دوباره خمس ندارد.
۹. بیمه
۱.پولی که بابت بیمة عمر یا نقص عضو به فرد بیمه‌گذار پرداخت می‌کنند درآمد محسوب میشود و اگر از مخارج سال زیاد بیاید، باید خمس آن پرداخت شود، لکن پولی که بعد از فوت او به بازماندگان داده میشود، نوعی احسان به آنان است و درآمد کسب نیست و خمس ندارد.
۲.مبالغی که بابت درمان و مانند آن از درآمد پرداخت میشود و بعد مثلاً شرکت بیمه آن را برمی‌گرداند، درآمد جدید نیست، بلکه برگشت همان پول فرد است که اگر تا سر سال خمسی در مخارج زندگی صرف نشود، متعلق خمس میباشد ولی اگر بعد از گذشت سال خمسی برگردانده شود، باید بلافاصله خمس آن پرداخت شود.
۳.پولی که شرکت‌های بیمه جهت جبران خسارت به بیمه‌گذار میپردازند؛ مانند بیمة بدنه خودرو، آتش سوزی، محصولات کشاورزی، جزو درآمد کسب است و چنانچه تا سر سال خمسی در مخارج زندگی صرف نشود، پرداخت خمس آن واجب است.
۴.پولی که بابت بیمة بیکاری و مانند آن که بر اساس قرارداد بین کارفرما و یا شخص دیگری (غیر از دریافت کنندة مقرری مزبور) و ادارة بیمه، پرداخت میشود، برای دریافت کننده هدیه بوده و خمس ندارد ولی اگر بر اساس قرارداد بین خود گیرنده و ادارة بیمه باشد و یا پرداخت کارفرما بر اساس شرط بین گیرنده و او باشد، متعلق خمس است.
۵.پولی که در حوادث رانندگی، فرد خسارت زننده و یا شرکت بیمه از طرف او، جهت جبران خسارت به فرد خسارت دیده پرداخت می‌کند (بیمه شخص ثالث)، درآمد کسب نبوده و خمس ندارد.
۱۰. کمک هزینه‌ی تحصیلی
کمک هزینه‌ی تحصیلی که به دانشجویان از طرف وزارت آموزش عالی پرداخت میشود خمس ندارد. بله، کسانی که بورسیه شده اند و از همان دوران دانشجویی حقوق می گیرند، به حقوق آنها خمس تعلق می گیرد.
۱۱. قرض
مالی که قرض گرفته میشود خمس ندارد، مگر آن مقدار که اقساط آن تا سر سال خمسی از منفعت کسب پرداخت شده و آن مال، موجود یا تبدیل به سرمایه شده باشد. بنابراین اگر شخصی مبلغی را قرض بگیرد و نتواند آن را قبل از آن سال ادا کند لازم نیست خمس آن را بدهد، ولی اگر از درآمد سال خود قسطهای آن را بپردازد و مالی که قرض گرفته هنگام رسیدن سال خمسی نزد او باقی باشد واجب است که خمس آن را به میزان اقساطی که پرداخت نموده بپردازد.
مسأله ۱۷۵۳- اگر از غير كسب مالي به دست آورد۱، مثلاً چيزي به او ببخشند۲ واجب نيست خمس آن را بدهد۳، اگر چه احتياط مستحب آن است كه اگر از مخارج سالش زياد بيايد، خمس آن را هم بدهد.
۱- سيستاني: بجز مواردي كه در مسائل بعد استثناء مي شود...
زنجانی: اگر انسان از غیر کسب فایده ای به دست آورد...
۲- گلپايگاني، صافي: مثلاً چيزي به وصيّت به او بدهند يا ببخشند يا هديه كنند يا جايزه دهند...
بهجت: مثلاً چيزي به او ببخشند يا جايزه بدهند، يا اينكه از راه وصيّت يا نذر شخصي يا عمومي يا وقف، چيزي به او برسد...
۳- اراكي، خوئي، گلپايگاني، تبريزي، سيستاني، صافي: اگر از مخارج سالش زياد بيايد (تبريزي: و آن هديه چيز كم يا كوچكي حساب نشود) بايد خمس آن را بدهد.
فاضل: چنانچه از مخارج سالش زياد بيايد احتياط واجب آن است كه خمس آن را بدهد.
بهجت: اگر از مخارج سالش زياد بيايد بنابراحتیاط واجب باید خمس آن را بدهد.
زنجانی: چنانچه از مخارج سالش زیاد بیاید اگر مالی که به دست آورده ارزشمند باشد لازم است خمس آن را بدهد بلکه بنابراحتیاط اگر مال ارزشمندی هم نباشد خمس آن را بدهد.
وحید: در صورتی که آن بخشیده شده قدر و قیمت معتنابهی نزد مردم داشته باشد و از مخارج سالش زیاد بیاید خمس آن را باید بدهد.
سبحانی: واجب است خمس آن را بدهد و همچنین هر نوع درآمدی که از ناحیه غیر کسب به دست بیاید مثلا چیزی از طریق وصیت به او برسد، فقط ارثی که از نزدیکان به انسان برسد و همچنین مهریه ای که زن از شوهر می گیرد خمس ندارد.
*****
مكارم: مسأله 1477- اگر كسي چيزي را به او ببخشد و از مخارج سالش زياد آيد احتياط واجب آن است كه خمس آن را بپردازد، همچنین اگر از کسی ارثی به او رسد که خویشاوندی دوری با او دارد و اطلاعی از چنین خویشاوندی و انتظاری در باره چنین ارثی نداشته در اینجا نیز احتیاط واجب آن است که خمس آن را بپردازد.
مظاهری: مسأله 1345- اگر غیر از کار مالی به دست آورد نظیر هبه، ارث، خمس، زکات و مهریه، واجب نیست خمس آن را بدهد گرچه مستحب است که اگر از مخارج سالش زیاد بیاید خمس آن را بدهد ولی اگر بداند خمس آن داده نشده است باید خمس آن را بدهد.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۱۹: پرداخت خمس پول یا کالا یا ملکی که به انسان هدیه داده میشود، واجب نیست، هر چند احتیاط مستحب این است که اگر از مخارج سال زیاد بیاید، خمس آن پرداخت شود.
جوادی آملی: مسأله 1983. درآمدهایی كه به دست میآید، چند قسم است:
1. درآمدی كه از راه حرفه و كار به دست میآید؛ مانند تجارت، كشاورزی، بنّایی یا كارگری كه از راه مبادله كالا، یا فعالیت جسمی، كسبِ درآمد میشود كه پس از كسر هزینه سالانه، ماندهٔ آن خمس دارد.
2. كسب درآمد از راه حرفه و پیشه نیست، بلكه در یک مقطعی، كاری انجام میدهد، یا تجارتی میكند و سود به دست میآورد كه پس از كسر هزینه سالانه، ماندهٔ آن خمس دارد.
3. درآمدی كه از راه جایزه، هبه و هدیه‌ای كه به او بخشیده‌اند و او فقط قبول نموده است و مالک شده است كه پس از كسر هزینه سالانه، اگر ماندهٔ آن قابل توجه باشد، خمس دارد.
4. درآمدهایی كه بدون كار و تلاش و بدون قبول و پذیرش نصیب او میشود؛ مانند كسی كه پدر و یا مادرش درگذشته است و اموال آنها به عنوان ارث به او منتقل میشود كه خمس ندارد؛ ولی مالی كه از یک فامیل دور كه احتمالش را نمیداد، به ارث به او رسيده باشد، خمس دارد.
مسائل اختصاصي
بهجت: مسأله 1376: جهيزيه اي كه پدر به دخترش مي دهد و دختر آن را به منزل خود مي برد، آنچه از جهيزيه كه تا آخر سال استفاده نكرده، خمس دارد، مگر آن كه استفاده نكردن او اتّفاقي بوده و آن چيز، نياز منزل اوست و يا چيزي است كه نداشتن آن خلاف شأن اوست كه در اين صورت خمس ندارد.
فاضل: مسأله 1799- سرمایه (یعنی هر چه انسان برای کسب درآمد از آن استفاده کند مثل زمین کشاورزی، گاو و گوسفند، ماشین سواری یا مغازه و خانه برای اجاره دادن) تا مقداری که انسان برای امرار معاش خود به آن نیاز دارد خمس ندارد ولو از درآمد سال خود یا از پولی تهیه شده که اگر باقی بماند خمس به آن تعلق می گیرد.
فاضل: مسأله 1800- کسی که بیش از مقدار مورد نیاز سرمایه دارد باید خمس مقدار مازاد را بدهد
مكارم: مسأله 1476: هيچ گونه تفاوتي ميان كسبها و درآمدهاي كسب نيست، ولي اگر انسان چيزي را به عنوان وام از ديگري بگيرد خمس ندارد.
مظاهری: مسأله 1346- اگر ارزش مادی هبه یا هدیه بالاتر از شأن او باشد و یا غیر متعارف باشد نظیر این که یک خانه هدیه شده باشد باید خمس آن را بدهد.
(مسأله 1754) مهري را كه زن مي گيرد1خمس ندارد. و همچنين است ارثي كه به انسان مي رسد2. ولي اگر مثلاً با كسي خويشاوندي دوري داشته باشد و نداند چنين خويشي دارد3، احتياط مستحبّ4آن است خمس ارثي را كه از او مي برد، اگر از مخارج سالش زياد بيايد بدهد. 5
1- خوئي، تبريزي، صافي، وحید: و مالي را كه مرد عوض طلاق خلع اخذ مي نمايد...
2- اراكي: گرچه احتياط مستحبّ است خمس آن را بپردازد...
3- خوئي، تبريزي، فاضل، وحید: اگر مثلاً با كسي خويشاوندي داشته و گمان ارث بردن از او نداشته...
4- اراكي، خوئي، تبريزي، فاضل، صافي: احتياط واجب...
5- وحید: باید خمس آن ارث را در صورتی که از مخارج سالش زیاد بیاید بدهد.
سبحانی، مظاهری: رجوع کنید به ذیل مسأله 1753.
*****
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۱۹: مهریه خمس ندارد و در عدم وجوب خمس آن، فرقی بین مهریه مدت‌دار و بدون مدت و بین پول نقد و کالا وجود ندارد.
بهجت: مسأله 1378- مهري را كه زن مي گيرد و ارثي كه به انسان از خويشاوندي مي رسد كه نمي داند با او خويشاوند است، بنابراحتياط واجب اگر از مخارج سالش اضافه آمد، بايد خمس بدهد، ولي ارثهاي ديگر كه از خويشاوندي مي رسد كه مي داند با او خويشاوند است، اگر چه از مخارج سالش زياد بيايد خمس ندارد، ولي اگر علم دارد كه مورّث خمس مال را نداده، واجب است خمس آن را بدهد.
زنجانی: مسأله 1763- مهری که زن در ازدواج دائم میگیرد خمس ندارد؛ ولی مهری که زن در ازدواج موقّت میگیرد اگر از مخارج سالش زیاد بیاید باید احتیاط کند خمس آن را بدهد. ارثی که به انسان می‌رسد خمس ندارد، مگر ارث غیرمنتظره باشد که اگر از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد. البته مالی که به ارث رسیده اگر رشد کند یا قیمت آن زیاد شود، تا نفروخته پرداخت خمس آن واجب نیست ولی پس از فروش، مقدار زیادی قیمت با کسر تورم جزء سود آن سال است که اگر تا یک سال صرف مخارج نشود، باید خمس آن را بدهد.
سيستاني: مسأله 1771- مهریه ای را كه زن مي گيرد و مالي را كه مرد عوض طلاق خلع مي گيرد و همچنين ديه شرعی كه دريافت مي شود، خواه دیه عضو باشد یا دیه نفس (دیه قتل) خمس ندارد و همچنين است ارثي كه بر اساس قواعد معتبر در باب ارث به انسان مي رسد، ولی اگر مسلماني كه شيعه است مالي به غير اين راه مانند تعصيب{1} به او به ارث برسد، آن مال از فوائد محسوب مي شود و خمس آن را بايد بدهد و همچنين اگر ارثي به او برسد كه توقّع آن را نداشته و از غير پدر و پسر باشد، - احتياط واجب آن است - كه خمس آن ارث را اگر از مخارج سالش زياد بيايد، بدهد.
{1} مسأله رایجی است نزد أهل سنّت، که در باب ارث بیان شده، و نزد شیعه صحیح نیست.
مكارم: مسأله 1477- اگر از كسي ارثي به او رسد كه خويشاوندي دوري با او دارد و اطّلاعي از چنين خويشاوندي و انتظاري درباره چنين ارثي نداشته، در اينجا نيز احتياط واجب آن است كه خمس آن را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 1985. مهریه زن، چنانچه بیش از «مهر السنه» باشد، بنابر احتیاط واجب خمس دارد. و رجوع کنید به ذیل مسأله 1753.
مسأله اختصاصی
سبحانی: مسأله 1451- ارثی که از نزدیکان به انسان برسد خمس ندارد ولی اگر مثلا با کسی خویشاوندی دوری داشته باشد و نداند چنین خویشی دارد باید خمس ارثی را که از او می برد اگر از مخارج سالش زیاد بیاید بدهد.
(مسأله 1755) اگر مالي به ارث به او برسد و بداند كسي كه اين مال از او به ارث رسيده خمس آن را نداده، بايد خمس آن را بدهد1، و نيز اگر2در خود آن مال خمس نباشد ولي انسان بداند كسي كه آن مال از او به ارث رسيده، خمس بدهكار است، بايد خمس را از مال او بدهد3.
1- سبحانی : [پایان مساله]
خوئي: بنابراحتياط واجب خمس آن را بدهد...
تبريزي: احتیاط بر ورثه کبار آن است که ازسهم خود خمس آن رابدهند...
2- خوئي: ولي اگر...
تبريزي: و اگر...
3- سيستاني: ولي در هر دو صورت اگر كسي كه مال از او به ارث رسيده به دادن خمس عقيده نداشته يا آن كه خمس نمي داده، و وصیت هم نکرده که خمس او را از ماترک بدهند لازم نيست وارث خمس واجب بر او را بپردازد.
زنجاني: بايد بگونه اي بدهكاري او را برطرف سازد، خواه از مال ميّت بدهد يا از مال خود، خمس را داده و بعد از مال ميّت بردارد، يا از مال خود بگونه مجّاني بدهد.
بهجت: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1754.
مظاهری: رجوع کنید به ذیل مسأله 1753.
*****
فاضل: مسأله 1702- اگر مالي به ارث به انسان برسد و انسان بداند كه مورّث، خمس بدهكار است مثلاً با حاكم شرع دستگردان كرده و نپرداخته يا مالي را كه خمس به آن تعلق گرفته مصرف كرده بدون اين كه خمس آن را بدهد، این شخص باید بدهي خمسي او را بدهد و اگر آن مال از درآمد همان سال فوت بوده و خمس آنرا نداده باید خمس آن را بدهد و اگر از درآمد سالهاي قبل بوده و خمس آن را به علت اين كه به خمس اعتقادي نداشته نپرداخته است، بر او واجب نيست خمس آن را بدهد هرچند بهتر است خمس آن را بدهد تا متوفّي، عذاب اخروي نداشته باشد.
وحید: مسأله 1772- اگر مالی از کسی که معتقد به خمس است به ارث به او برسد و بداند کسی که این مال از او به ارث رسیده خمس آن را نداده باید خمس آن مال را با اذن حاکم شرع بدهد و اگر بر خود آن مال خمس نباشد و وارث بداند کسی که مال از او به ارث رسیده خمس بدهکار است آن خمس مانند بقیّه دیون به آن مال تعلق می گیرد و تا ادا نشده حق تصرّف در آن مال را ندارد. و در صورتی که بخواهد خمس را از آن مال بردارد باید از حاکم شرع اذن بگیرد. و همچنین است حکم مسأله بنا براحتیاط واجب اگر مال از کسی که معتقد به خمس نیست به ارث به او برسد.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۱۹: ارث و پول فروش آن خمس ندارد، هر چند قیمت آن افزایش یافته باشد، مگر اینکه آن را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد؛ که در این صورت، بنابر احتیاط واجب ارزش افزوده آن پس از فروش، پس از کسر مقدار تورم از درآمد سال حساب میشود که در صورت موجود بودن آن در پایان سال خمسی، خمس آن باید داده شود.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۱۹: ارثی که به فرزندان صغیر می رسد خمس ندارد ولی از سود حاصل از ارث، آن مقدار که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آنان باقی می‌ماند بنابر احتیاط بر هر یک از آنان واجب است که بعد از رسیدن به سن تکلیف، خمس آن را بپردازند.
مكارم: مسأله 1476- اموالى كه به عنوان ارث به او مى رسد مشمول خمس نيست، مگر اين كه بداند شخص ميّت خمس آن را نداده، يا به خاطر ساير اموالش بدهكار خمس است. و اگر مال ارث ترقّی قیمت پیدا کند و سال خمسی بر آن بگذرد مقدار تفاوت آن خمس دارد.
جوادی آملی: مسأله 1986. اگر عین مالی كه از میّت مانده است، متعلق خمس بوده و میّت قبل از مردن، خمس آن را نپرداخته است، وارثان او باید خمس آن را بپردازند.
مسائل اختصاصی
جوادی آملی: مسأله 1987. اگر عین مال شخص، متعلق خمس بوده و پیش از وفاتش آن را فروخت و عوض آن را دریافت كرد، در این فرض، ورثه باید خمس آن عوض را بپردازند؛ سپس چهارپنجم مانده به ورثه منتقل میشود.
جوادی آملی: مسأله 1988. اگر كسی قبل از مرگش در مال متعلق خمس، به گونه‌ای تصرف كرد كه نه مال باقی است، نه عوض آن، در این صورت، خمس از عین مال به ذمّه او منتقل میشود و پس از مرگش، مالی كه در ذمّه او بود، منتقل به عین میشود و ورثه باید پیش از تقسیم مال، خمس آن را همانند بدهكاریهای او بپردازند.
جوادی آملی: مسأله 1989. اگر وارث میّت شک دارد كه آیا عین مالِ مورّث یا عوض آن، یا ذمّه او متعلق خمس است یا نه، در هیچ‌كدام از سه فرض، بر وارث لازم نیست كه خمس اموال به جا مانده از میّت را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 1990. اگر ورثه بدانند عین یا عوض مال ارث یا ذمّه مورّث متعلق خمس بوده، ولی نمیدانند آن را پرداخته یا نه، چنانچه مورّث مسلمان و معتقد به خمس نبوده، بر ورثه واجب نیست كه خمس مال ارث را بپردازند؛ اما اگر مورّث (میت) مسلمان و معتقد به خمس بوده؛ ولی خمس نمیداده، بر ورثه واجب است خمس مال ارث را بپردازند.
جوادی آملی: مسأله 1991. اگر ورثه بدانند عین یا عوض مال ارث یا ذمّه مورّث متعلق خمس بود و مورّث هر ساله خمسِ مال خود را میپرداخت و پس از وفات مورّث شک دارند آیا مورث در حال حیات، خمس سال آخر را ادا كرده یا نه، در این صورت، بر آنان واجب نیست كه خمس «مال ارث» را بپردازند.
جوادی آملی: مسأله 1992. اگر از فامیل دوری كه احتمال ارث بردن از او داده نمیشد، ارثی به كسی رسید، باید خمس آن را پرداخت كند. در این فرض، چنانچه بداند عین آن مال یا عوض آن یا ذمّه مورّث (فامیل دور) مشمول خمس بوده است، خمس آن را دو بار باید بپردازد، یک بار برای تعلّق خمس به عین؛ یا عوض یا ذمّه مورّث و بار دوم به عنوان «ارث مَن لایحتسب».
(مسأله 1756) اگر بواسطه قناعت كردن، چيزي از مخارج سال انسان زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.
این مسأله در رساله آیت الله مکارم نیست.
*****
بهجت: مسأله 1380- اگر بواسطه قناعت كردن، منفعت كسب را كمترمصرف كند و چيزي از مخارج سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد، و همچنين اگر كسي بيشتر از متعارف و متناسب با شأن خود در سال از درآمد مصرف كند خمس مقدار زائد را بايد بدهد.
جوادی آملی: مسأله 2016. اگر كسی خود را در مضیقه اقتصادی قرار دهد و صرفه‌جویی كند، خمس مقدار صرفه‌جویی شده را باید بپردازد؛ همچنین است اگر دیگری هزینه‌های او را به جهت نذر یا تبرّع بپردازد و او از درآمد كسب خودش چیزی را هزینه نكند، باید خمس تمام درآمد سال را بپردازد و نمیتواند به مقداری كه معادل هزینه‌اش بوده، از درآمد كسر نماید.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۵ - فعلیت در مصرف: مقصود از مؤونه، مخارجی است کم یا زیاد که فرد برای خود و خانواده تحت تکفل خویش مصرف می‌کند و شامل مخارجی که فعلاً مصرف نکرده نمیشود هر چند اگر مصرف می‌کرد اضافه بر شؤون عرفی و اجتماعی او نمی‌بود، بنابراین فردی که زندگی را بر خود سخت گرفته و آنچه که متناسب با شؤون خود و خانواده‌اش است را تهیه نمی‌کند مجاز نیست آن مقداری که میتوانست خرج کند و نکرده را مؤونه به حساب آورد.
مسائل اختصاصی
توجه:
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۶ - طلایی که شوهر برای همسرش میخرد اگر به مقدار متعارف و مناسب شأن او (شوهر) باشد، از مؤونه محسوب میشود و خمس ندارد.
اگر شخصی از درآمد بین سال برای آینده فرزندانش مثلاً اقدام به تهیه مسکن کند، درصورتیکه مسکن تهیه شده از مخارج، متناسب با شأن عرفی او باشد، خمس ندارد.
اگر شخصی ملکی را به قیمت بالایی بخرد و مبلغ زیادی هم خرج اصلاح و تعمیر آن کند و بعد آن را به فرزند غیر بالغ خود هبه و به طور رسمی به اسم او نماید، در صورتی که آنچه را برای خرید ملک و اصلاح و تعمیر آن صرف کرده از درآمدهای سال باشد و بخشش آن ملک به فرزندش در همان سال و متناسب با شأن عرفی او باشد خمس ندارد و در غیر این صورت واجب است خمس آن را بدهد.
مبالغی را که انسان برای امور خیریه، مانند کمک به مدارس، آسیب دیدگان از سیل و مانند آن انفاق می‌کند، از مخارج سال انفاق محسوب میشود و خمس ندارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۶ - مؤونه ای که از نیاز خارج شده
مؤونه ای که از نیاز خارج شده، مثل خانه‌ای که شخص آن را برای سکونت ساخته یا خـریـده و بعـــد به علت سکـونت در ساختمان‌های دولتی به آن نیاز ندارد:
۱. از درآمـد سال یا درآمـدی که خمـس نـدارد یا خمس آن پرداخت شده تهیه گردیده: خمس ندارد.
۲. از محـل درآمدی که خمس به آن تعلق گرفته و پرداخت نشـده تهیـه گـردیده: باید خمـس پـولـی که در تهیه ی آن هزینه شده را با احتساب تنزل ارزش پول بدهد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۷ - پول فروش مؤونه و سود حاصل از افزایش قیمت آن
آنچه در مورد «مؤونه ای که از نیاز خارج شده» گفتیم در مورد «فروش مؤونه» نیز جاری است، بنابراین خانه، ماشین و لوازم مورد نیاز انسان و خانواده‌ی او که از درآمد بین سال یا با پولی که خمس آن داده شده یا خمس نداشته (مثل ارث و هبه) تهیه شده است و بر اثر ضرورت و یا به منظور تبدیل به جنس بهتر یا هر علت دیگر فروخته شده، پول فروش آن و همچنین سود حاصل از افزایش قیمت آن خمس ندارد. بلی اگر لوازم را از محل درآمدی که خمس به آن تعلق گرفته ولی پرداخت نشده تهیه کرده باید خمس پولی که در تهیه‌ی آن هزینه شده را با احتساب تنزل ارزش پول بدهد، هر چند آن لوازم را نفروشد.
توجه:
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۷ - فردی که وسیله نقلیه خود را می‌فروشد
- اگر وسیله‌ی نقلیه او جزو مؤونه بوده (یعنی برای استفاده‌ی شخصی و رفع نیازهای زندگی و جزو احتیاجات مناسب با شأن عرفی شخص بوده): پول فروش آن حکم پول فروش مؤونه را دارد که قبلاً گفته شد.
- و اگر برای کار کردن بوده خمس قیمت آن را سر سال خمسی واجب است و ترقی قیمت آن را پس از کسر مقدار تورم جزء درآمد سال فروش است.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۹ -
نمونه‌هایی از موارد عدم انطباق مؤونه
سرمایه
۱. سرمایه‌یی که با کسب و کار (اعم از حقوق و غیره) به دست آمده، خمس دارد، بنابراین کسی که مالی را به عنوان سرمایهی مضاربه به دیگری میدهد واجب است خمس آن را بپردازد، همچنین سود حاصل از تجارت با سرمایه، هر مقدار که صرف مؤونه‌ی زندگی شود خمس ندارد وآنچه از مخارج سال زیاد بیاید خمس دارد.
توجه:
- فردی که خانه‌ی چند طبقه ساخته یا تهیه کرده تا بعضی از طبقات آن را اجاره دهد و اجاره‌ی آن را صرف هزینه‌های زندگی کند باید خمس طبقات اضافی را بپردازد.
در شراکت:
۱. واجب است هر یک از شرکا، خمس سهام خود را بپردازد، بنابراین افرادی که اقدام به تأسیس مدرسه‌ی خصوصی (غیر انتفاعی) می‌کنند بر هر یک از آنها واجب است خمس آنچه که به عنوان سرمایهی شرکت میپردازند را پرداخت نمایند، همچنین واجب است هنگامی که سود حاصل از سرمایهی مشترک را دریافت می‌کنند خمس مازاد بر مؤونه از سهم خود را سر سال خمسی بپردازند.
۲. پرداخت خمس سرمایهی شرکت و سود حاصل از آن، تکلیف هر یک از اعضا نسبت به سهم خود از مجموع دارایی شرکت است.
۳. پس از آن که هر یک از اعضا، خمس سهم خود از سرمایهی شرکت را پرداخت کرد دیگر مجموعه‌ی سرمایه، دوباره خمس ندارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۰ - در صندوق قرص الحسنه:
۱. اگر هر یک از افراد سهامدار آن علاوه بر مبلغی که در ابتدای تشکیل صندوق پرداخته بایستی هر ماه برای افزایش موجودی صندوق مبلغی را بپردازد، چنانچه هر یک از آنها سهم شراکت خود را از منفعت کسب یا از حقوق خود بعد از پایان سال خمسی پرداخته باشد واجب است خمس آن را بپردازد، ولی اگر آن را در بین سال داده است در صورتی که دریافت آن برای او در پایان سال خمسی وی ممکن باشد باید خمس آن را در پایان سال بدهد و در غیر این صورت هر وقت آن را دریافت کرد باید خمس آن را پرداخت کند.
۲. اگر سرمایهی آن، ملک شخصی اشخاص به نحو اشتراک باشد، سود حاصل از آن نسبت به سهم هر یک از اعضا، ملک شخصی او خواهد بود و باید خمس آن را در زائد بر مؤونه‌ی سالش بپردازد، ولی اگر سرمایهی صندوق ملک شخص یا اشخاص نباشد، مثل این که از مال وقف عام و مانند آن باشد سود حاصل از آن خمس ندارد.
۲. مکان کسب و کار و ابزارآلات آن از قبیل مکان تجاری، کشاورزی، وسیلة نقلیه برای حمل بار یا مسافر، سرمایه کسب محسوب میشود و در پایان اولین سال خمسی ارزش آن متعلق خمس است و کسی که توان پرداخت آن را ندارد میتواند بعد از دستگردان با ولی امر خمس یا وکیل او به تدریج بپردازد.
۳.سرقفلی محل کسب جزو سرمایه است و چنانچه از درآمد بین سال تهیه شده باشد، متعلق خمس بوده و بر اساس ارزش آن در اولین سال خمسی باید خمس آن پرداخت شود.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۱ - رشد و نمو سرمایه
۱. اگر افزایش قیمت ناشی از تورم باشد؛ یعنی ارزش پول کم شده و همه اجناس با پول بیشتر معامله میشوند، این افزایش قیمت ترقی قیمت محسوب نمیشود و خمس ندارد.
۲.اگر کالای تجاری که خمس آن پرداخت شده، افزایش قیمت پیدا کند و امکان فروش آن باشد، با رسیدن سال خمسی، باید خمس ارزش افزوده آن پس از کسر مقدار تورم پرداخت شود، ولی اگر تا سر سال مشتری نداشته باشد، در حال حاضر پرداخت خمس افزایش قیمت آن واجب نیست و افزایش قیمت جزء درآمد سالی است که امکان فروش آن فراهم باشد.
۳. اگر کالایی با مال خمس داده شده به قصد فروش خریداری و سپس فروخته شود، آن مقدار از پول فروش که بیشتر از قیمت خرید و تورّم آن است، جزو منفعت کسب محسوب میشود و باید خمس زاید بر مؤونة سال پرداخت شود.
۴.اگر شخصی مثلاً ملک یا سکه طلا را بدون قصد فروش، از درآمد بین سال خریداری کرده باشد، باید بر اساس ارزش آن در پایان سال، خمس آن را بپردازد و ارزش افزوده آن (ترقی قیمت سوقیه) تا فروخته نشود خمس ندارد و پس از فروش، ترقی قیمت آن پس از کسر مقدار تورم، جزء درآمد سال فروش است.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۱ - پس انداز
۱. درآمدی که پس انداز می‌شودسر سال خمسی، خمس دارد. البته اگر سال خمسی فردی برسد و او نیاز داشته باشد که وسیله‌ای برای مایحتاج زندگی خود تهیه کند، چنانچه تأخیر در پرداخت خمس به اندازه ای باشدکه عرفاً صرف مال در آن، صرف در مؤونة سال حساب میشود، جایز است قبل از دادن خمس، آن وسیله را خریداری کرده و سپس خمس باقیمانده را پرداخت کند.
۲. هر مقدار که از منفعت کسب، پس‌انداز میشود یک‌بار به آن خمس، تعلق میگیرد و پس‌انداز آن در بانک به صورت قرض‌الحسنه موجب سقوط خمس آن نمیشود.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۲ - مطالبات
۱. اگر طلب‌هایی که شخص بابت سود فروش نسیه کالا دارد، سر سال خمسی قابل دریافت باشد، پرداخت خمس آن سر سال واجب است و در غیر این صورت جزو درآمدهای سال دریافت محسوب میشود.
۲. در فرض مساله قبل اگر قسمتی از طلب مزبور بابت سود بین سال بوده که تبدیل به کالا شده و سپس به صورت نسیه فروخته شده، خمس این مقدار باید بلافاصله پس از دریافت پرداخت شود.
۳. حقوق معوّقه و اجرت اضافه‌کاری‌که سر سال خمسی قابل دریافت نباشد، جزو درآمد سالِ دریافت آن حساب میشود که اگر در همان سالِ دریافت در مؤونه مصرف شود، خمس ندارد امّا اگر سرِ سالِ خمسی قابل دریافت باشد، پرداخت خمس آن واجب است، هرچند هنوز آن را نگرفته باشد.
۴. حقوق بازنشستگی و پولی که به خاطر مرخصّیِ استفاده نشده پرداخت میشود، اگر تا سر سال خمسی باقی بماند، پرداخت خمس آن واجب است.
۵. اگر از درآمد بین سال مالی را به کسی قرض دهد، چنانچه بتواند تا آخر سال خمسی قرضش را از او بگیرد، واجب است سر سال، خمس آن را بپردازد، ولی اگر نتواند قرض خود را تا پایان سال بگیرد، باید هر وقت آن را وصول کرد خمس آن را فوراً بپردازد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۲ - طلای مسکوک
طلای مسکوک در صورتی که جزو منفعت کسب محسوب شود حکم سایر درآمدهای کسب را در وجوب خمس دارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۳ - کفن
فردی که کفنی را خریده و چند سال مانده بایستی خمس قیمت آن در سر سال خمسی اول را بپردازد و نسبت به تنزل ارزش پول با حاکم شرع مصالحه کند.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۴ - نمونه‌هایی از موارد انطباق مؤونه
۱. کالاهای مصرفی بی دوام و با دوام
کالاهای مصرفی بی دوام از قبیل قند، شکر، برنج، روغن، و مانند آن که دراحتیاجات روزانه‌ی زندگی مصرف میشود اگر از درآمد سال به منظور مصرف سالانه خریداری کند و به مصرف برساند مؤونه به حساب میآید و خمس ندارد و هر مقدار از آن را که در انتهای سال مصرف نکند مؤونه نیست و چنانچه قابل خرید و فروش باشد بایستی خمس آن را بپردازد، و اما کالاهای مصرفی با دوام از قبیل خانه‌ی مسکونی، لوازم خانگی، اتومبیل شخصی، زیور آلات زنانه و مانند آن که هنگام استفاده عین آنها باقی می‌ماند و قابل استفاده است و به عنوان نیاز زندگی از درآمد خریداری و استفاده میشود مؤونه است و خمس ندارد.
توجه
۱. ملاک عدم وجوب خمس در کالاهای مصرفی با دوام، صدق عنوان نیاز به آنها مطابق با شأن عرفی مناسب با انسان است، هر چند در طول سال از آنها استفاده نشود، بنابراین اگر فرش و ظروف اتفاقاً در طول سال مورد استفاده قرار نگیرد ولی برای استفاده‌ی میهمان به آنها نیاز باشد خمس ندارد، ولی معیار در کالاهای مصرفی بی‌دوام، مصرف است که هر چه از مصرف سالانه‌ی آنها زیاد بیاید خمس دارد.
۲. کتابی که از چندین جلد تشکیل شده (مانند وسائل الشیعه) اگر مجموع آن مورد نیاز باشد و یا خرید جلدی که به آن احتیاج است متوقف بر خرید دوره‌ی کامل آن باشد خمس ندارد و در غیر این صورت باید خمس مجلداتی که الآن مورد نیاز نیست پرداخت شود، و صرف خواندن یک صفحه از هر جلد کتاب، برای ساقط شدن خمس کافی نیست.
۳. خانه‌ی مسکونی مورد نیاز مؤونه است، بنابراین ساختمان سه طبقه‌یی که صاحب آن در یک طبقه، خودش و در دو طبقه‌ی دیگر فرزندانش زندگی می‌کنند خمس ندارد.
۴. اتومبیلی که از درآمد بین سال جهت استفاده‌ی شخصی و رفع نیازهای زندگی تهیه شده و جزو احتیاجات مناسب با شأن عرفی شخص باشد مؤونه است و خمس ندارد. بلی اگر برای کسب و کار باشد، مثل تاکسی، وانت، مینی‌بوس، اتوبوس حکم ابزار کار را در وجوب خمس خواهد داشت.
۵. داروهایی که از درآمد بین سال خریده شده و بدون فاسد شدن تا سر سال خمسی باقی مانده است، اگر خرید آنها جهت استفاده در مواقع نیاز باشد و در معرض احتیاج هم باشد مؤونه است و خمس ندارد.
مایحتاجی که از درآمد تدریجی تهیه میشود و پرداخت بدهی
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۵ - ۲. مایحتاجی که از درآمد تدریجی تهیه میشود
مایحتاجی از قبیل لوازم خانگی، جهیزیه، ساختمان مسکونی و مانند آن که شخص نمیتواند هنگام نیاز یکباره خریداری کند مگر آن که از درآمد سنوات بعد به تدریج تهیه و برای زمان احتیاج نگهداری نماید، آن مقدار که هر سال به اندازه‌ی شأن عرفی خود تهیه می‌کند مؤونه است و خمس ندارد.
مسائل متفرقه
۱.اگر در منطقه‌یی رسم بر این باشد که خانواده‌ی داماد اقدام به تهیه و تأمین اثاثیه و لوازم خانه کنند و به مرور زمان و به تدریج به تهیه‌ی آن لوازم بپردازند و سال بر آنها بگذرد، در صورتی که تهیه‌ی اثاث و لوازم زندگی برای آینده عرفاً جزو مؤونه محسوب شود خمس ندارد.
۲. شخصی که خانه‌ای برای سکونت ندارد، ولی مالک زمینی است که سال خمسی بر آن گذشته، چنانچه زمین را برای ساخت مسکن مورد نیاز، از درآمد بین سال خریده باشد خمس آن واجب نیست، حتی اگر آن را بفروشد و صرف تهیه مسکن دیگری کند ولی اگر آن را از درآمد سال به قصد فروش و مصرف پول آن برای ساخت خانه خریده باشد و یا پول آن را به این منظور پس‌انداز کند، بنابر احتیاط پرداخت خمس آن واجب است.
۳.در عدم وجوب خمس در زمینی که برای ساخت مسکن بدان نیاز دارد، فرقی بین این که یک قطعه باشد یا چند قطعه، و یا یک مسکن باشد یا چند مسکن وجود ندارد، بلکه ملاک، صدق عنوان نیاز به آن به مقتضای موقعیت و شأن عرفی وی و همچنین وضع مالی شخص برای ساخت تدریجی آن است.
۴. فردی که خانه‌ی ملکی برای سکونت ندارد و از درآمد بین سال زمینی خریده تا در آن خانه‌یی برای خودش بسازد چنانچه شروع به ساختن کند ولی قبل از اتمام آن، سال خمسی برسد آنچه در مصالح ساختمان مصرف کرده، خمس ندارد.
اگر شخصی منزلی که مورد نیاز و در شأن او باشد تهیه کند، مؤونه حساب میشود و خمس ندارد، هر چند به عللی نتواند در آن سکونت کند و یا پس از مدتی از سکونت در آن منصرف شود.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۶ - ۳. پرداخت بدهی
۱.آنچه از درآمد سال اضافه می آید هرچند اندک باشد، باید خمس آن را پرداخت، هرچند بدهی یا قسط بابت مؤونه داشته باشد، ولی در صورتی که بدهی خود را از منافع همان سال یا اندکی بعد از سال بپردازند، به مقداری که عرفاً صرف در هزینه‌ی سال محسوب میشود، خمس ندارد.
۲.اگر قبل از بدست آوردن سود، برای هزینه های زندگی قرض کرده باشد یا از پولی که متعلق خمس نیست (مانند ارث) برداشته باشد، بنابر احتیاط واجب نمیتواند آن هزینهها را از سود کم کند و باید خمس آن را بپردازد.
۳.اگر بعد از حصول سود، از مال غیر متعلق خمس، برای مخارج زندگی مصرف کند، میتواند مبلغ آن را از سود سال کسر کند.
۴.صرف درآمد سالانه بابت بدهی، هر چند بدهی غیر مؤونه باشد، جایز است، ولی اگر تا پایان سال پرداخت نشود، از منفعت کسب سالی که در آن بدهی حاصل شده استثنا نمیشود و باید خمس آنچه از درآمد باقیمانده، پرداخت شود؛ مگر بدهی که برای مؤنه و بعد از حصول سود حاصل شده باشد، اعم از اینکه به نحو استقراض باشد یا خرید فی الذمه یا به نحو دیگر.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۷ - ۴. پول پیش اجاره و مانند آن
۱. پولی که مستأجر ناچار است برای اجارهٔ خانه به موجر قرض (رهن) دهد، در صورتیکه توان پرداخت اجاره کامل را نداشته باشد یا موجر نمی‌پذیرد، به مقداری که برای اجاره مسکن مطابق شأن، باید طبق قرارداد اجاره به موجر قرض بدهد، خمس تعلق نمی‌گیرد و احکام مؤنه را دارد.
۲. مبلغی که برای تشرف به حج یا عمره به بانک سپرده می شود، تا زمانی که نوبت آنها فرا می رسد اصل پول و سود آن را دریافت کرده و به عمره و حج مشرف شوند، چنانچه در همان سال خمسی سپرده‌گذاری، به حج یا عمره بروند، خمس ندارد، ولی اگر نوبت آنها پس از سال خمسی باشد، به اصل سپرده اگر از درآمد بین سال بوده خمس تعلق میگیرد، اما سود حاصل درصورتیکه پیش از سال تشرف، قابل وصول نباشد، جزو درآمد سال وصول محسوب میشود که در صورت هزینه شدن در آن سال، خمس ندارد.
(مسأله 1757) كسي كه ديگري مخارج1او را مي دهد2، بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد بدهد3. ولي اگر مقداري از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد فقط بايد خمس باقي مانده را بدهد.
این مسأله در رساله آیات عظام: مکارم و مظاهری نیست.
1- سيستاني: تمام مخارج...
2- بهجت: مثل زني كه شوهر مخارج او را مي دهد، اگر خودش كسبي داشته باشد...
3- خوئي، گلپايگاني، تبريزي، سيستاني، صافي، وحید: [پایان مسأله]
زنجاني: بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي آورد و يك سال در دست او مي ماند، بدهد.
*****
جوادی آملی: مسأله 2017. خانمی كه درآمد شغلی یا ملكی دارد؛ ولی هزینه زندگی او را شوهرش میپردازد، تمام درآمد خودش را باید تخمیس كند؛ اما هزینه‌هایی كه بر شوهرش واجب نیست ـ مانند سفر زیارتی مستحب، سفر تفریحی مباح، خرید وسایل یا هدیه و كادو برای بستگان خود و مانند آن ـ اینگونه هزینهها را میتواند مطابق شأن خود و بدون اسراف از درآمد خودش كسر كند و خمس بقیه را بپردازد.
مسائل اختصاصي
گلپايگاني، صافي: مسأله 1766- چيزهايي كه زكات به آنها تعلق مي گيرد که در مسأله [1853] ذكر مي شود اگر بعد از دادن زكات آنها از مخارج سال زيايد بيايد بايد خمس آنها را بدهد.
بهجت: مسأله 1379- پولي را كه انسان قرض مي دهد، اگر سر سال، موعد وصول آن فرا رسيده باشد و وصول آن بدون عُسر، ممكن باشد به حكم موجودي اوست؛ در غير اين صورت هر زمان آن را وصول كرد، با تحقق ديگر شرايط بايد خمس آن را بدهد و پولي را كه انسان قرض می گیرد به اصل آن خمس تعلق نمی گیرد و لی منافع آن به حكم دیگر منافع است.
فاضل: مسأله 1803- اگر از مالي كه به انسان به ارث مي رسد سودي حاصل شود يا آن مال نما داشته باشد سود و نماي آن جزء منافع سال حصول قرار مي گيرد كه اگر تا آخر سال خمس باقي ماند به احتياط واجب بايد خمس آن را بدهد و اگر قیمت اين مال افزايش پيدا كند به قيمت افزوده شده خمس تعلق نمي گيرد.
جوادی آملی: مسأله 2018. خانمی كه درآمدی دارد و هزینه زندگی او به عهده شوهرش است، اگر شوهرش مخارج زندگی او را نپردازد و ایشان از درآمد خودش هزینه نماید، آن مقداری كه صرف كرده است، جزء هزینه او شمرده میشود و خمس ندارد.
جوادی آملی: مسأله 2019. اگر كسی از ابتدای سال خمسی تا به دست آوردن درآمد، هزینه‌ای برای خود و خانواده خود نموده است، خواه از سرمایه و خواه قرض گرفته باشد و خواه از مال مخمس خودش مصرف كرده باشد، هزینه او محسوب شده و از درآمد سال مالی او كسر میشود و بقیه درآمد سال، خمس دارد.
(مسأله 1758) اگر ملكي را بر افراد معيّني مثلاً بر اولاد خود وقف نمايد، چنانچه در آن ملك زراعت و درختكاري كنند1 و از آن، چيزي به دست آوردند2و از مخارج سال آنان زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهند3.
1- سبحانی: ویا اجاره دهند...
2- مكارم: چنانچه آن ملك درآمدي داشته باشد...
3- خوئي، تبريزي، سيستاني، نوري، وحید: و همچنين اگر (گلپايگاني، صافي: بلكه اگر) طور ديگري هم از آن ملك نفع ببرند مثلاً اجاره آن را بگيرند، (گلپايگاني، صافي: بنابراحتياط واجب) بايد خمس مقداري را كه از مخارج سالشان زياد مي آيد بدهند.
زنجاني: و اگر قیمت زراعت و درختکاری هم در اثر رشد زیاد شود، و آن را بفروشند، مقدار زیادی قیمت با کسر تورم جزء سود آن سال است که اگر تا یک سال صرف مخارج نشود، باید خمس آن را بدهند، و اگر طور دیگری هم از ملک نفع ببرند، مثلاً اجارۀ آن را بگیرند، باید خمس مقداری را که از مخارج سالشان زیاد میآید بدهند.
*****
مظاهری: مسأله: 1347- اگر از مالی که خمس ندارد نظیر باغی که از باب خمس به او داده شده یا ملکی که برای او وقف شده منفعتی به دست آورد و از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد.
جوادی آملی: مسأله 1984. اگر كسی به عنوان «وقف عام» درآمدی نصیبش شده، این درآمد همانند هبه است كه اگر قبول و قبض كرده، مالكش میشود و در صورتی که قابل توجه باشد، پس از گذشت سال و كسر هزینه، باید خمس آن را بپردازد؛ همچنین اگر درآمدی به عنوان «وقف خاص» به او رسیده، این درآمد مانند ارث است كه به قبول نیاز ندارد و شخص مالكش میشود و پس از كسر هزینه‌های سال، باید خمس آن را بپردازد.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۲۱: مکان و اشیای وقفی خمس ندارد، چه وقف عام باشد یاخاص.[۱] همچنین ثمره و نماء[۲] آن نیز خمس ندارد؛ البته اگر نمائات وقف خاص به نحو اکتساب باشد، خمس دارد.
[۱] . اگر حقّ بهره‌برداری از مکان یا چیزی برای استفاده افراد خاصّی؛ مانند فرزندان خود یا فامیلی خاص وقف شود به آن وقف خاص، و اگر برای عموم مردم باشد به آن وقف عام گویند.
[۲] . رشد و افزایش نماء دو قسم دارد: نماء متّصل، مثل چاق شدن گوسفند و نماء منفصل مثل برّه‌هایی که از گوسفندی به دنیا آمده باشد.
(مسأله 1759) اگر مالي را كه فقير بابت خمس و زكات و صدقه مستحبّي1گرفته از مخارج سالش زياد بيايد2، واجب نيست خمس آن را بدهد3. ولي اگر از مالي كه به او داده اند منفعتي ببرد مثلاً از درختي كه بابت خمس به او داده اند ميوه اي به دست آورد4چنانچه درخت را براي منفعت بردن و كسب نگهداشته باشد، بايد خمس مقداري را كه از مخارج سالش زياد مي آيد بدهد.
1- اراكي، فاضل: بابت خمس و زكات...
2- خوئي، تبريزي: يا از مالي كه به او داده اند منفعتي ببرد، مثلاً از درختي كه بابت خمس به او داده اند ميوه اي بدست آورد، و از مخارج سالش زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.
بهجت: و شخص با گرفتن اين مال، ديگر فقير نباشد واجب است خمس آن را بدهد. [پايان مسأله]
3- اراكي: امّا اگر صدقه مستحبّي بوده است بايد خمس آن را بپردازد...
4- فاضل: و از مخارج سالش زياد بيايد، حكم نماء ارث را دارد كه قبلاً گفته شد و در مالي كه فقير به عنوان صدقه مستحبّي گرفته احتياط واجب آن است كه خمس آن را بدهد.
مظاهری: رجوع کنید به ذیل مسأله 1758.
*****
گلپايگاني، صافي: مسأله 1768- در مالي كه فقير بابت خمس و زكات گرفته خمس واجب نيست امّا احتياط واجب آن است كه خمس مالي را كه بابت صدقه مستحبّي به او داده اند اگر از مخارج سالش زياد بيايد بدهد ولي اگر از مالي كه به او بابت خمس و زكات و صدقه داده اند منفعتي ببرد مثلاً از درختي كه بابت خمس به او داده اند ميوه اي بدست آورد، و از مخارج سالش زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۲۱: حقوق شرعی (مثل خمس و زکات) که از طریق مراجع به طلاب محترمی اهدا میشود که مشغول تحصیل در حوزه‌های علوم دینی هستند خمس ندارد.
سيستاني: مسأله 1776- اگر مالي را كه فقير بابت صدقه واجب مانند كفّارات و ردّ مظالم، يا مستحبّي گرفته، از مخارج سالش زياد بيايد، يا از مالي كه به او داده اند منفعتي ببرد، مثلاً از درختي كه به او داده اند، ميوه اي بدست آورد و از مخارج سالش زياد بيايد، بنابراحتياط واجب بايد خمس آن را بدهد. ولي اگر مالي را از بابت خمس يا زكات از روي استحقاق به او داده باشند، لازم نيست خمس آن را بدهد، ولي منافع آن اگر از مخارج سال زياد بيايد، خمس دارد.
وحید: مسأله 1776- اگر مالی را که فقیر بابت خمس و زکات گرفته از مخارج سالش زیاد بیاید بنابراحتیاط واجب خمس آن را بدهد و اگر از آن مالی که به او داده اند منفعتی ببرد -مثلا از درختی که بابت خمس به او داده اند میوه ای به دست آورد- و از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد و مالی را که به عنوان صدقه به کسی داده اند اگر از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد.
زنجاني: مسأله 1768- مالی را که فقیر بابت خمس یا صدقات واجب مانند زکات و کفاره میگیرد، خمس ندارد هر چند از مخارج سالش زیاد بیاید؛ ولی بنابر احتیاط مالی را که فقیر بابت صدقۀ مستحبّی میگیرد اگر از مخارج سالش زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد؛ و اگر از مالی که بابت خمس یا صدقات واجب به او داده‌اند منفعتی ببرد، مثلاً از درخت میوه‌ای به دست آورد و از مخارج سالش زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد.
مكارم: مسأله 1479- چيزي را كه افراد مستحقّ از باب خمس يا زكات مي گيرند خمس ندارد، هر چند از مخارج سالشان به عللي زياد بيايد، ولي اگر از مالي كه از اين طريق به او رسيده منفعتي ببرد، مثلاً از درختي كه از باب خمس به او داده شده ميوه اي به دست آورد بايد خمس آن مقداري كه از مخارج سالش زياد آمده بپردازد.
سبحانی: مسأله 1456- اگر مالی را که فقیر بابت خمس گرفته و تملک کرده از مخارج سالش زیاد بیاید خمس ندارد ولی اگر از مالی که به او داده اند منفعتی ببرد مثلا از درختی که بابت خمس به او داده اند میوه ای به دست آورد باید خمس مقداری که از مخارج سالش زیاد می آید بدهد.
جوادی آملی: مسأله 1993. اگر ولیّ مسلمین یا فقیه جامع شرایطی قسمتی از خمس (سهم شریف امام و سهم سادات) را به صورت مجانی (نه در برابر تلاش فكری یا جسمی) به افرادی بپردازد، این اموال متعلق خمس نیست، چنان‌كه اگر زكات یا صدقه مستحب را به فقیر بدهد، در این صورت نیز متعلق خمس نیست.
(مسأله 1760)اگر با عين پول خمس نداده جنسي بخرد1يعني به فروشنده بگويد اين جنس را به اين پول مي خرم 2 (يا در وقت خريدن قصدش اين باشد كه از پول خمس نداده عوض آن را بدهد3) چنانچه حاكم شرع4معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، معامله آن مقدار صحيح است. و انسان بايد پنج يك جنسي را كه خريده به حاكم شرع5بدهد و اگر اجازه ندهد، معامله آن مقدار باطل است. پس اگر پولي را كه فروشنده گرفته از بين نرفته، حاكم شرع6خمس همان پول را مي گيرد و اگر از بين رفته، عوض خمس را از فروشنده يا خريدار مطالبه مي كند7.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی و بهجت نیست.
1- مكارم: معامله نسبت به مقدار خمس باطل است، مگر اين كه حاكم شرع آن را اجازه دهد، در اين صورت بايد پنج يك جنسي را كه خريده به حاكم شرع دهد.
2- وحید: چنانچه حاکم شرع معامله پنج یک آن را اجازه بدهد معامله صحیح است و خریدار باید پنج یک آن جنس را به حاکم شرع بدهد. و اگر اجازه نکند معامله آن مقدار باطل است . پس اگر پولی را که فروشنده گرفته از بین نرفته است حاکم شرع خمس همان پول را می گیرد و اگر از بین رفته عوض خمس را از فروشنده یا خریدار مطالبه می کند.
سبحانی: معامله صحیح است و به جنسی که با این پول خریده است خمس تعلق می گیرد.
3- اراكي: معامله صحيح است، ولي اگر فروشنده خمس را پرداخت، از خريدار طلب مي نمايد. [پايان مسأله]
[قسمت داخل پرانتز در رساله آيات عظام: گلپايگاني، صافي، نوري، زنجاني و فاضل نيست]
4 و 5و 6: فاضل: مجتهد جامع الشرائط...
7- زنجاني: و در صورت بطلان معامله به مقدار يك پنجم، فروشنده كه به اين امر آگاه نبوده و با تفکیک معامله متضرر شود، مي تواند معامله را به طور كامل به هم بزند.
مظاهری: رجوع کنید به ذیل مسأله 1761.
*****
خوئي، تبریزی: 1769، سیستانی: مسأله 1777- اگر با عين پول خمس نداده جنسي را بخرد. يعني به فروشنده بگويد اين جنس را به اين پول مي خرم ظاهر اين است كه * معامله نسبت به جميع مال صحيح است و به جنسي كه با اين پول خريده است، خمس تعلق مي گيرد و احتياجي به اجازه و امضاء حاكم شرع نيست..
.تبريزي: از مؤمني جنسي بخرد...
*سيستاني: اگر با عين پول خمس نداده جنسي را بخرد، يعني به فروشنده بگويد اين جنس را به اين پول مي خرم چنانچه فروشنده مسلمان اثني عشري باشد...
.تبريزي: در صحت معامله احتياجي به اجازه و امضاء حاكم شرع نيست.
(مسأله 1761) اگر جنسي را بخرد1و بعد از معامله قيمت آن را از پول خمس نداده بدهد (و در وقت خريدن هم قصدش اين نباشد كه از پول خمس نداده عوض را بدهد2) معامله اي كه كرده صحيح است3. ولي چون از پولي كه خمس در آن است به فروشنده داده4به مقدار پنج يك آن پول به او مديون مي باشد. و پولي را كه به فروشنده داده اگر از بين نرفته، حاكم شرع پنج يك همان را مي گيرد و اگر از بين رفته، عوض آن را از خريدار يا فروشنده مطالبه مي كند.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی و بهجت نیست.
1- مكارم: اگر جنسي را به ذمّه بخرد...
2- [قسمت داخل پرانتز در رساله هاي آيات عظام: گلپايگاني، فاضل، مكارم، نوري، زنجانی، صافي و سبحانی نيست].
3- اراكي: ولي بايد خمس آن را بپردازد. [پايان مسأله]
سبحانی: و خمس پولی را که به فروشنده داده بایداز مال دیگر بپردازد.[پایان مسأله]
مكارم: و تصرّفاتش در آن جنس جايز است...
4- فاضل: بايد خمس آن را بدهد و به همان مقدار از خريدار طلبكار است و پولي را كه به فروشنده داده اگر از بين نرفته مجتهد جامع الشرائط پنج يك آن را مي گيرد و اگر از بين رفته عوض آن را از خريدار يا فروشنده مطالبه مي كند و چنانچه جنس را بخرد و هنگام معامله قصدش اين باشد با پولي كه خمس آن را نداده قيمت آن را بدهد بنابر احتياط واجب يك پنجم معامله نياز به اجازه حاكم شرع دارد و چنانچه اجازه داد بنابر احتياط يك پنجم آن جنس را به حاكم شرع به عنوان خمس بدهد.
*****
وحید: مسأله 1778- اگر جنسی را به ذمه بخرد و بعد از معامله بهای آن را از پول خمس نداده ادا کند معامله ای که کرده صحیح است و به مقدار پنج یک آن پول به فروشنده مدیون است و پولی را که به فروشنده داده اگر از بین نرفته حاکم شرع پنج یک همان را می گیرد و اگر از بین رفته عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می کند.
خوئی، تبریزی: 1770، سیستانی: مسأله 1778- اگر جنسی را بخرد و بعد از معامله قیمت آن را از پول خمس نداده بدهد، معامله‌ای که کرده صحیح است، و خمس پولی را که به فروشنده داده به صاحبان خمس مدیون میباشد.
مظاهری: مسأله 1349- اگر جنسی را نقد بخرد و قیمت آن را از پولی که خمس آن را نداده بپردازد آن معامله باطل است . ولی اگر نسیه بخرد و بعدا از پولی که خمس آن را نداده است بپردازد معامله صحیح است ولی به مقدار خمس آن پول به فروشنده مدیون است.
(مسأله 1762) اگر مالي راكه خمس آن داده نشده بخرد1چنانچه حاكم شرع2معامله پنج يك آن را اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است و حاكم شرع3مي تواند پنج يك آن مال را بگيرد4. و اگر اجازه بدهد معامله صحيح است و خريدار بايد مقدار پنج يك پول آن را به حاكم شرع5بدهد، و اگربه فروشنده داده مي تواند از او پس بگيرد.
این مسأله در رساله آیت الله بهجت نیست.
1- اراكي: معامله صحيح است و اگر خمس آن را بپردازد مي تواند از فروشنده بگيرد.[پايان مسأله]
خوئي، تبريزي، سيستاني، سبحانی: خمسش به عهده فروشنده است و بر خريدار چيزي نيست.[پايان مسأله]
مكارم: معامله او نسبت به خمس باطل است، مگر آن كه حاكم شرع اجازه دهد كه در اين صورت خمس پول معامله را بايد به او داد و اگر به فروشنده داده باشد بايد از او بگيرد و به حاكم دهد.
2، 3: فاضل: مجتهد جامع الشرائط...
4- زنجاني: و اگر خريدار به اين امر آگاه نباشد و با تفکیک معامله متضرر گردد مي تواند بقيه معامله را هم، به هم بزند و پول خود را از فروشنده بگيرد و اگر حاكم شرع معامله يك پنجم را اجازه دهد معامله صحيح است و خريدار بايد مقدار يك پنجم پول آن را به حاكم شرع بدهد و اگر به فروشنده داده مي تواند از او پس بگيرد.
5- فاضل: مجتهد جامع الشرائط...
*****
مظاهری: مسأله 1350- اگر مالی را که خمس آن داده نشده بخرد معامله یک پنجم آن باطل است مگر آنکه از حاکم شرع اجازه بگیرد.
سیستانی: مسأله 1779- اگر مسلمان اثناعشری مالی را که خمس آن داده نشده بخرد، خمس آن به عهده فروشنده است، و بر خریدار چیزی نیست.
جوادی آملی: مسأله 1994. اگر كسی مال متعلّق خمس را به دیگری بفروشد، معامله در یک پنجم آن، فضولی است و صحّت آن به اذن حاكم شرع نیاز دارد و حاكم شرع، هم میتواند به فروشنده مراجعه كند؛ هم به خریدار. چنانچه به فروشنده مراجعه كرد، میتواند یک پنجمِ قیمت را بگیرد؛ یا معامله را فسخ كند و خمس عین مال را بگیرد و در مراجعه به خریدار، میتواند عین یک پنجم مال را بگیرد كه در این صورت، خریدار خیار (تبعّض صفقه) دارد و میتواند معامله را امضاء كند و قیمت یک پنجم را از مشتری بگیرد و مشتری میتواند آن مبلغ را از فروشنده بطلبد؛ یا معامله را به هم بزند.
(مسأله 1763) اگر چيزي را كه خمس آن داده نشده به كسي ببخشند1پنج يك آن چيز مال او نمي شود2.
این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت و مظاهری نیست.
1- سيستاني: به مسلمان اثني عشري ببخشد...
2- فاضل: و بايد خمس آن را بدهد.
اراكي: آن شخص همه آن را مالك مي شود، گر چه خمس آن به عهده بخشنده باقي است.
خوئي، تبريزي: پنج يك آن به عهده خود بخشنده است و چيزي بر اين شخص نيست.
سبحانی: پنج يك آن به عهده خود بخشنده است و با این تصرّف خمس به ذمه او تعلق می گیرد و چيزي بر اين شخص نيست.
وحید: پنج یک آن چیز به آن کس منتقل نمی شود.
سیستانی: خمس آن به عهده خود بخشنده است، و چیزی بر این شخص نیست.
*****
جوادی آملی: مسأله 1995. اگر كسی مال خمس‌دار را به دیگری ببخشد، در این صورت، ولیّ مسلمین یا فقیه جامع شرایط دیگر میتواند به بخشنده مراجعه كند و خمس را از او بگیرد و میتواند به كسی كه به او بخشیده شده، مراجعه نماید و خمس را از عین مال بگیرد و در صورت دوم، او (متّهب) نه حق مراجعه به واهب دارد؛ نه خیار تبعّض صفقه، چون در برابر این مال چیزی به واهب نداده است تا عوض آن را بگیرد، اما اگر متّهب عین مال را تلف كرده باشد، ولیّ خمس میتواند از واهب یا متّهب، مثل یا قیمت آن خمس را بگیرد.
(مسأله 1764) اگر از كافر يا كسي كه به دادن خمس عقيده ندارد1، مالي به دست انسان آيد2، واجب نيست خمس آن را بدهد3.
این مسأله در رساله آیت الله بهجت نیست.
1- تبريزي: و يا از روي عصيان خمس نداده...
سيستاني: يا خمس نمي دهد...
2- وحید: مالی به دست شیعه اثنی عشری بیاید...
3- گلپايگاني، صافي: ولي زميني را كه از كافر ذمّي بخرد كه او از مسلمان خريده و خمسش را نداده باشد بايد خمسش را –به شرحي كه گفته مي شود- بدهد.
*****
فاضل: مسأله 1812- اگر كافر يا كسي كه به خمس اعتقادي ندارد چيزي را به انسان هديه بدهد انسان مالك آن مي شود و لازم نيست خمس آن را بدهد. بلي اگر آنچه را كه گرفته در طول سال صرف مؤونه او نشود و از درآمد سال او زياد بيايد بايد خمس آن را بپردازد.
مكارم: مسأله 1484- هرگاه مالي به دست انسان از شخص كافر، يا از كسي كه عقيده به خمس ندارد، از طريق تجارت يا غير آن بيايد، دادنِ خمس آن واجب نيست، امّا اگر عقيده به خمس دارد ولي خمس آن را نداده، دادن خمس آن واجب است.
زنجاني: مسأله 1773- اگر به شيعه دوازده امامي، مالي از پيروان ديگر فرقه هاي اسلامي يا از كافران برسد، واجب نيست خمس آن را بدهد.
جوادی آملی: مسأله 1959. اگر كسی مالی كه متعلق خمس است، از كسی خرید كه معتقد به خمس نیست؛ یا از او به وی منتقل شد، لازم نیست خمس آن مال را بپردازد.
مساله اختصاصي
مكارم: مسأله1458- اگر اجمالاً مي دانيم كسي عقيده به خمس دارد و خمس نمي دهد ولي نمي دانيم خصوص مالي را كه به ما داده خمس به آن تعلق گرفته يا نه، مثل اين كه احتمالاً اموالي از طريق ارث به او رسيده، يا وام گرفته و احتمال مي دهيم اين مال از آنها باشد، تصرّف در چنين مالي اشكال ندارد و خمس آن لازم نيست، همچنين قبول دعوت اين گونه اشخاص و يا نماز خواندن در خانه آنها جايز است، مگر اينكه بدانيم غذايي را كه تهيّه كرده و يا خانه او از پولهايي است كه خمس آن را نداده.
(مسأله 1765)تاجر و كاسب و صنعتگر و مانند اينها1از وقتي كه شروع به كاسبي مي كنند2يك سال كه بگذرد، بايد خمس آنچه را كه از خرج سالشان زياد مي آيد بدهند و كسي كه شغلش كاسبي نيست3، اگر اتفاقاً معامله اي كند و منفعتي ببرد4، بعد از آن كه يك سال از موقعي كه فايده برده بگذرد، بايد خمس مقداري را كه از خرج سالش زياد آمده بدهد5.
1- فاضل: كه در كسب آنها تدريجاً سود حاصل مي شود...
2- خوئي، تبريزي: از وقتي كه منفعت مي برند...
وحید: از وقتی که منفعت می برند –که اول سال آنهاست-...
سبحانی: از اولین سودی که در کاسبی می کنند...
3- فاضل: مانند كشاورز -كه دفعتاً سود به دستش مي آيد- مبدأ سال خمس وي از موقعي كه فايده برده است مي باشد.
4- گلپايگاني، خوئي، تبريزي، صافي: اگر اتفاقاً منفعتي ببرد...
5- مظاهری: و اینگونه افراد لازم نیست برای خود سال قرار دهند.
*****
مكارم: مسأله 1486- آغاز سال براي حساب خمس هر كسي اولين درآمد اوست، يعني اگر كسي شروع به تجارت و كسب و صنعت و زراعت و غير اينها كند، اولين زماني كه درآمد براي او حاصل مي شود اول سال خمس اوست و نمي توان با قصد و نيّت آن را جلو يا عقب انداخت و اگر بخواهد اوّل سال را جلو بيندازد راهش اين است كه حساب سال خود را زودتر از موعد معين برسد و خمس خود را بپردازد، همان وقت، اوّل سال او خواهد شد.
سيستاني: مسأله 1782- تاجر و کاسب و صنعتگر و کارمند و مانند اینها، پس از گذشت یک سال از شروع کسب و کار، سال خمسی شان فرا می رسد و باید خمس آنچه را که از مخارج سالشان زیاد میآید بدهند، و همچنین است منبری و امثال او هرچند درآمد او در مواقع خاصی از سال باشد اگر مقدار قابل توجهی از مخارج سال را کفاف دهد، و کسی که شغلی ندارد که از آن مخارج زندگی را تحصیل کند، و از کمک دولت یا مردم استفاده می‌کند، یا اتفاقاً سودی به دست میآورد، بعد از آنکه یک سال از موقعی که فایده برده بگذرد، باید خمس مقداری را که از خرج سالش زیاد آمده بدهد، پس برای هر منفعت میتواند سال جداگانه حساب کند.
زنجاني: مسأله 1774- هر منفعتی که از مخارج سال، زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهند و ابتدای سال وقتی است که منفعت برده است و در این مساله فرقی بین کسانی که درآمد مستمر دارند -مانند کارمندان دولت- و غیر آنها مانند تاجر و کشاورز نیست.
جوادی آملی: مسأله 2004. مبدأ سال خمسی و محاسبه خمس، برای كسانی كه از شروع به كار، فایده و سود به دست میآورند، مانند كارگران روزانه، از زمان سوددهی است؛ ولی برای افرادی كه میان هزینه‌های سرمایه‌گذاری و سوددهی آن فاصله هست، آغاز محاسبه هزینه او، آغاز به كار اوست؛ یعنی تمام هزینه‌هایی كه پیش از سوددهی انجام داده است، آنها را از سودِ به دست آمده كسر میكند و خمس سود مانده را در پایان سال پرداخت میكند.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۱- شروع سال خمسی نیاز به تعیین از سوی خود مکلف ندارد (و به عبارت دیگر ابتدای سال خمسی با تعیین از جانب مکلف مشخص نمیشود) بلکه یک امر واقعی است که خود به خود بر اساس چگونگی حصول درآمد سالانه متعین میشود، بنابراین ابتدای سال خمسی امثال کارگران و کارمندان از اولین روز امکان دریافت اولین درآمد از درآمدهای کار و کارمندی است، و سال خمسی تجار و مغازه‌داران از تاریخ شروع به خرید و فروش، و سال خمسی امثال کشاورزان از تاریخ برداشت اولین محصول کشاورزی شروع میشود.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۱- همانطور که در بالا گفتیم شروع سال خمسی حقوق بگیران اعم از کارگران و کارمندان و غیره همان روز اولی است که مزد یا حقوق خود را دریافت می‌کنند و یا میتوانند دریافت نمایند نه روز شروع به کار.
(مسأله 1766) انسان مي تواند در بين سال هر وقت منفعتي به دستش مي آيد، خمس آن را بدهد1، و جايز است دادن خمس را تا آخر سال2تأخير بيندازد3و اگر براي دادن خمس، سال شمسي قرار دهد، مانعي ندارد4.
1- زنجاني: بلكه اگر بداند كه منفعت صرف مخارج وي نمي گردد لازم است همان وقت كه منفعت بدست مي آورد خمس آن را بدهد و در صورتي كه نمي داند كه منفعت وي از مخارج سال وي زياد مي آيد يا نه، جايز است دادن خمس را تا آخر سال تأخير بيندازد و براي دادن خمس مي توان سال شمسي يا قمري را ملاك قرار داد.
2- بهجت: تا آخر سال قمري...
3- اراكي: [پایان مسأله]
سيستاني: ولي اگر بداند تا آخر سال به آن نياز پيدا نمي كند، بنابراحتياط واجب بايد فوراً خمس آن را بدهد...
مكارم: مي تواند آن را تا آخر سال تأخير بيندازد تا مخارج احتماليش را ازآن بردارد. براي دادن خمس مي توان معيار را سال شمسي يا سال قمري قرار داد.
4- بهجت: اگر براي دادن خمسِ زراعت و مانند آن، كه مطابق سال شمسي انجام مي شود، سال خمسي را شمسي قرار دهد، اشكال ندارد.
*****
وحید: مسأله 1783- انسان مى تواند در بین سال هر وقت منفعتى به دستش آید و آن منفعت زاید بر مخارجش باشد ، خمس آن را همان وقت بدهد ، و جایز است دادن خمس را تا آخر سال تأخیر بیندازد ، و بنابر احتیاط واجب سال خمس را سال قمرى قرار دهد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۹- زمان تعلق خمس درآمد، همان وقتی است که درآمد به دست میآید ولی پرداخت خمس تا یک‌سال مهلت داده شده است، از این رو مالک مجاز است خمس خود را قبل از پایان سال بپردازد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۹- تقدیم سال خمسی جایز است؛ به این صورت که خمس درآمد تا آن زمان را محاسبه و پرداخت کند و از آن به بعد سال خمسی همین زمان خواهد بود، اما تأخیر سال خمسی جایز نیست.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۲- سال خمسی را می توان قمری یا شمسی قرار داد و مکلف در انتخاب آن آزاد است.
جوادی آملی: مسأله 2005. معیار در سال خمسی، لزوماً ماه‌های سال قمری نیست، بلكه هر كس میتواند ابتدای كسب و كار خود را بر اساس ماه‌های سال شمسی محاسبه نماید و پس از گذشت یكسال شمسی از اوّلین ماه احتساب شده، خمسِ باقی مانده درآمد خودش را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 2006. در محاسبه و پرداخت خمس، تأخیر از سال مالی جایز نیست؛ ولی زودتر از پایان سال مالی میتوان، درآمد و هزینهها را محاسبه و خمس آن را پرداخت كرد.
مسائل اختصاصي
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۹- اگر شخصی مثلاً ملک یا سکه طلا را بدون قصد فروش، از درآمد بین سال خریداری کرده باشد، باید بر اساس ارزش آن در پایان سال، خمس آن را بپردازد و ارزش افزوده آن (ترقی قیمت سوقیه) تا فروخته نشود خمس ندارد و پس از فروش، ترقی قیمت آن پس از کسر مقدار تورم، جزء درآمد سال فروش است و اگر به قصد فروش خریداری کرده باشد ارزش آن در سر سال خمسی اول متعلق خمس است و در سالهای بعد چنانچه افزایش قیمت پیدا کند و امکان فروش آن باشد، باید خمس ارزش افزوده آن پس از کسر مقدار تورم پرداخت شود ولو نفروخته باشد.
مكارم: مسأله 1489- كسي كه در آمد اضافي ندارد نیاز به قرار دادن سال خمسی ندارد.
(مسأله 1767)(كسي كه مانند تاجر و كاسب بايد1براي دادن خمس، سال قرار دهد2)، اگر منفعتي به دست آورد و در بين سال بميرد، بايد مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت كسر كنند و خمس باقيمانده را بدهند3.
این مسأله در رساله آیةالله جوادی آملی نسیت.
1- [كلمه «بايد» در رساله آيات عظام: خوئي و تبريزي نيست]
2- [قسمت داخل پرانتز در رساله آيت الله فاضل نيست]
3- تبريزي: احتیاط بر ورثه کبارآن است که پس از کسرمخارج تاموقع مرگش از آن منفعت از سهم خود خمس آن رابدهند
*****
مكارم: مسأله 1490 - كسي كه سال خمسی دارد اگر در وسط سال بميرد بايد مخارج او را تا موقع مرگش از منافع او كم كنند و خمس باقيمانده را بدهند.
سیستانی: مسأله 1784- اگر منفعتی به دست آورد و در بین سال بمیرد، باید مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت کسر کنند، و خمس باقیمانده را فوراً بدهند.
زنجانی: مسأله 1776- کسی که منفعتی به دست آورد و قبل از آنکه سال بر آن بگذرد بمیرد، باید مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت کسر کنند و خمس باقی مانده را بدهند، البتّه مخارج ضروری کفن و دفن و مراسم ترحیم به مقداری که اگر از مال میّت صرف آنها نشود آبروی میّت در خطر است، از مخارج میّت به شمار میآید و خمس به آنها تعلّق نمی‌گیرد.
مسأله 1768-اگر قيمت جنسي كه براي تجارت خريده بالا رود و آن را نفروشد1و در بين سال قيمتش پايين آيد، خمس مقداري كه بالا رفته بر او واجب نيست2.
1- مكارم: روي ملاحظات تجارتي و كسب و كار آن را نفروشد...
2- مكارم: ولي اگر قيمت آن تا آخر سال همچنان بالا باشد بايد سر سال خمس آن را بدهد، هر چند قيمت آن بعد از گذشتن سال پايين آيد، اين در صورتي است كه آخر سال وقت فروش آن باشد و به ميل خود آن را نگهدارد.
فاضل: ولي چنانچه بعد از رسيدن سال خمس عمداً آن را نفروشد و قيمتش پايين بيايد خمس آن را بايد بدهد.
مظاهری: ولی اگر بعدازتمام شدن سال خمس آن راندهدودرسال بعد قیمتش پایین آید خمس مقداری که بالا رفته بر او واجب است حتی اگر به اندازه ای نگهداری کرد که معمولا نگه می دارند.
*****
وحید: مسأله 1785- اگر قیمت جنسى را كه براى تجارت خریده در بین سال بالا رود و آن را نفروشد و تا سالش نگذشته قیمتش پایین آید ، خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نیست.
جوادی آملی: مسأله 1997. اگر كسی كالایی را برای تجارت در اختیار داشت و در وسط سال، قیمت آن افزایش یافت و آن را نفروخت، در پایان سال، قیمت آن تنزّل كرد، خمسِ افزایش قیمت وسط سال، واجب نیست، اگرچه عدم فروش در وسط سال، برای گران‌تر شدن و غیر آن باشد.
(مسأله 1769) اگر قيمت جنسي را كه براي تجارت خريده بالا رود و به اميد اين كه قيمت آن بالاتر رود، تا بعد از تمام شدن سال آن را نفروشد و قيمتش پايين آيد 1خمس مقداري را كه بالا رفته بنابر احتياط واجب بايد بدهد2بلكه اگر به اندازه اي هم نگه داشته كه تجّار معمولاً براي گران شدن جنس آن را نگه مي دارند، خمس مقداري كه بالا رفته بايد بدهد.
این مسأله در رساله آیت الله بهجت نیست.
1- وحید: چنانچه به اندازه ای که بین تجار متعارف است نگه داشته خمس مقداری که بالا رفته بر او واجب نیست و اما اگر بیش از آن مقدار بدون عذر نگه داشته بنابراحتیاط واجب خمس آن مقدار را بدهد.
2-اراكي: خمس مقداري را كه بالا رفته بايد بدهد. [پايان مسأله]
گلپايگاني، صافي: تمام خمس مقداري كه بالا رفته بر او واجب نيست؛ بلكه همان مقدار از عين را كه در حال استقرار خمس به نسبت تمام عين خمس آن شده در حال گراني عين و ارزاني آن بايد بدهد. مثلاً اگر از سرمايه خمس داده جنسي را هزار تومان خريد و در سر سال قيمت آن جنس شش هزار تومان شد شش يك آن جنس خمس آن مي شود كه اگر نپرداخت و قيمت آن در سال بعد هم ترقي كرد سپس تنزل نمود مثلاً به همان هزار تومان اوّل رسيد بايد شش يك هزار تومان كه قيمت روز اداء است بپردازد بلي اگر در حين ترقي قيمت، عين در دست او تلف شده باشد و بعد تنزل قيمت پيدا كرده باشد و بدون عذر در اداء خمس آن تأخير كرده باشد خمس ترقي قيمت را تا روز تلف ضامن است
خوئي، زنجاني، سبحانی: خمس مقداري كه بالا رفته بر او واجب نيست (خوئي: بلكه مقدار خمس چه نسبتي به مجموع اصل و ربح داشته؛ به همان نسبت از موجودي عيناً و يا قيمتاً بايد بدهد).
سيستاني: خمس مقداري كه بالا رفته، بنابراحتياط بر او واجب است. [پايان مسأله]
تبريزي: خمس مقداري كه آخر سال بالا رفته بود و مي توانست آن را به قيمت بفروشد بر او واجب است.
نوري: خمس مقداري كه بالا رفته بر او واجب است...
فاضل، مكارم، مظاهری: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1768.
*****
جوادی آملی: مسأله 1998. اگر قیمت كالا در وسط سال افزایش یافت و تا پایان سال خمسی افزایش داشت؛ ولی مالک عمداً آن را نفروخت و پس از سال خمسی كالا ارزان شد، در این صورت، باید خمس افزایش قیمت را بپردازد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۱ - {رشد و نمو سرمایه} اگر افزایش قیمت ناشی از تورم باشد؛ یعنی ارزش پول کم شده و همه اجناس با پول بیشتر معامله میشوند، این افزایش قیمت ترقی قیمت محسوب نمیشود و خمس ندارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۱ - اگر کالای تجاری که خمس آن پرداخت شده، افزایش قیمت پیدا کند و امکان فروش آن باشد، با رسیدن سال خمسی، باید خمس ارزش افزوده آن پس از کسر مقدار تورم پرداخت شود، ولی اگر تا سر سال مشتری نداشته باشد، در حال حاضر پرداخت خمس افزایش قیمت آن واجب نیست و افزایش قیمت جزء درآمد سالی است که امکان فروش آن فراهم باشد.
(مسأله 1770) اگر غير مال التّجاره مالي داشته باشد كه خمسش را داده يا خمس ندارد1 مثلاً به او بخشيده اند چنانچه قيمتش بالا رود2 اگر چه آن را بفروشد مقداري كه بر قيمتش اضافه شده، خمس ندارد. ولي اگر درختي كه خريده نموّ كند و بزرگ شود و يا گوسفندي كه خريده چاق شود، در صورتي كه مقصود او از نگهداري آنها اين بوده كه از زيادتي عين آن سود ببرد، بايد خمس آنچه زياد شده بدهد.
این مسأله در رساله آیت الله بهجت نیست.
1- سبحانی: مثلا ارث به او رسیده است چنانچه قیمتش بالا رود و آن را بفروشد مقداری که بر قیمتش اضافه شده خمس دارد و همچنین اگر گوسفندی که خمس آن را داده چاق شود باید خمس آنچه زیاد شده بدهد.
2- نوري: و آن را بفروشد مقداري كه بر قيمتش اضافه شده، خمس دارد ولي اگر مثلاً درختي كه خريده ميوه بياورد يا گوسفند چاق شود در صورتي كه مقصود او از نگهداري آنها اين بوده كه منفعتي از آنها ببرد بايد خمس آنچه زياد شده بدهد.
*****
اراكي: مسأله 1803- اگر غير مال التّجاره مالي داشته باشد كه خسمش را داده يا خمس ندارد، چنانچه قيمتش بالا رود، مقداري كه بر قيمتش اضافه شده، خمس ندارد ولي اگر آن را بفروشد خمس مقداري كه بر قيمتش افزوده شده بايد بپردازد ولي اگر درختي كه خريده نموّ كند و بزرگ شود، و يا گوسفندي كه خريده چاق شود، در صورتي كه مقصود او از نگهداري آنها اين بوده كه از عين آن سود ببرد بايد خمس آنچه زياد شده بدهد.
گلپايگاني، صافي: مسأله 1779- اگر غير مال التّجاره مالي داشته باشد كه خمسش را داده، يا خمس ندارد چنانچه قميتش بالا رود، اگر آن را بفروشد مقداري كه بر قيمتش اضافه شده ربح سال فروش محسوب مي شود كه اگر از مخارج سالش زيادتر بيايد بايد خمس آن را بدهد.
خوئي، تبریزی: مسأله 1779- اگر غير مال التّجاره مالي داشته باشد كه خمسش را داده يا خمس ندارد، مثلاً چيزي را براي مؤونه اش خريده باشد چنانچه قيمتش بالا رود، اگر آن را بفروشد، خمس مقداري را كه بر قيمتش اضافه شده بايد بدهد. و همچنين اگر مثلاً درختي را كه خريده ميوه بياورد، يا گوسفند چاق شود در صورتي كه مقصود او از نگهداري آنها اين بوده كه منفعتي از آن ببرد، بايد خمس آنچه زياد شده بدهد، بلكه اگر مقصودش منفعت بردن هم نبوده بايد خمس آن را بدهد..
.تبريزي: اگر آن را بفروشد بايد خمس آن را بدهد.
فاضل: مسأله 1817- اگر غير مال التجاره مالي داشته باشد كه خمسش را داده يا خمس ندارد چنانچه قيمتش بالا رود و آن را بفروشد مقداري كه بر قيمتش اضافه شده خمس ندارد.
فاضل: مسأله 1818- اگر چيزي را با پول مخمس خريده تا از منافع آن استفاده كند مثلاً درختي خريده تا ميوه آن را بفروشد يا گاو خريده تا شير آن را بفروشد ميوه و نماي آن جزء درآمد سال او محسوب مي شود كه اگر تا آخر سال خمسي صرف مؤونه نشده بايد تخميس شود.
وحید: مسأله 1787- اگر غیر مال التّجارة مالى داشته باشد كه متعلّق خمس نباشد ، در صورتى كه به ارث به او رسیده باشد ، چنانچه قیمتش بالا برود ـ اگر چه آن را بفروشد ـ مقدارى كه بر قیمتش اضافه شده خمس ندارد ، و همچنین است اگر به غیر معاوضه مالك آن شده ، چه از اوّل متعلّق خمس نبوده ـ مثل آن كه مسكنى كه مورد حاجت اوست به او بخشیده باشند ، و در مؤونه سال صرف شده باشدـ یا متعلّق خمس بوده و خمس آن را از همان مال داده باشد ، مثل مالى كه به حیازت مالك شده و خمس آن را داده است.ولى اگر به معاوضه مالك شده باشد ، چنانچه قیمتش بالا برود تا زمانى كه نفروخته خمس ندارد ، و اگر فروخت ، در صورتى كه مؤونه نباشد آن زیاده خمس دارد ، و در صورتى كه مؤونه باشد بنابر احتیاط واجب خمس مقدار زاید را بدهد ، و در هر دو صورت اگر در مؤونه سال صرف شود ، خمس ندارد.
سيستاني: مسأله 1787- اگر غير مال التّجاره، مالي را به خريدن يا مانند آن تهيّه كرده باشد و خمسش را داده باشد، چنانچه قيمتش بالا رود، اگر آن را بفروشد، خمس مقداري را كه بر قيمتش اضافه شده و از مخارج سال زياد آمده بايد بدهد. و همچنين اگر مثلاً درختي ميوه بدهد، يا گوسفندي كه براي استفاده از گوشت نگه مي دارند چاق شود، بايد خمس آن زيادي را بدهد.
زنجانی: مسأله 1779- اگر غیر سرمایه مالی داشته باشد که خمسش را داده یا خمس ندارد؛ مثلاً مهریه یا ارث یا چیزی که برای مخارج زندگی خریده باشد، چنانچه قیمتش بالا رود و آن را بفروشد، مقدار زیادی قیمت با کسر تورم جزء سود آن سال است که اگر تا یک سال صرف مخارج نشود، باید خمس آن را بدهد. لازم به توضیح است که مقداری که در اثر تورّم به قیمت مال افزوده میشود خمس ندارد. بنابراین اگر به‌طور مثال مالی قبلاً هزار تومان ارزش داشته و هنگام فروش به دو هزار تومان برسد، اگر مقدار 50 درصد از ارزش افزودۀ آن به جهت تورّم باشد، پانصد تومان افزوده خمس ندارد و تنها لازم است خمس پانصد تومان دیگر را بدهد، در هر حال اگر مثلاً درختی را که خریده میوه بیاورد یا گوسفند چاق شود، باید خمس آنچه زیاد شده را بدهد، هر چند مقصودش منفعت بردن از میوۀ درخت یا چاق شدن گوسفند نباشد.
مكارم: مسأله 1492- هرگاه غير مال التّجاره مالي دارد كه خمس آن را داده يا اصلاً خمس ندارد (مانند ارث) چنانچه قيمتش بالا برود، اگر آن را بفروشد بايد خمس اضافه قيمت را بدهد، همچنين اگر گوسفندی كه خمسش را داده چاق شود بايد خمس آنچه زياد شده بعد از فروش بدهد.
مظاهری: مسأله 1357- اگر مالى داشته باشد كه خمسش را داده، يا خمس ندارد مثلاً به او بخشيدهاند يا ارث به او رسيده است، اگر قيمتش بالا رود و آن را بفروشد بايد خمس مقدارى را كه بر قيمتش اضافه شده است بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 1996. اگر از كالایی كه خمس آن را داده‌اند، یا متعلق خمس نبوده ـ مانند میراث و هبه ـ درآمدی حاصل شد، سه صورت دارد:
یكم: درآمد منفصل؛ مانند برّه‌ای كه از گوسفند تولد یافت یا میوه كه از درخت به دست آمد، در این صورت، سود و نمای منفصل، خمس دارد.
دوم: درآمد متصل؛ مانند چاق و پروار شدن گوسفند یا تناور شدن درختان صنعتی؛ در این صورت، اگر پرواربندی و ایجاد نهالستان درخت، برای سود بردن بود، نمای متصل آنها خمس دارد و اگر به جهت مصرف شخصی بود، نمای متصل، خمس ندارد.
سوم: افزایش قیمت بازار، اگر كالایی كه متعلق خمس نیست یا خمس آن داده شده، گران شود، زمانِ سالِ خمسیِ افزایشِ قیمت را محاسبه میكنند و خمس آن را باید بدهند.
(مسأله 1771)اگر باغي احداث كند1براي آن كه بعد از بالا رفتن قيمتش بفروشد2، بايد خمس ميوه و نموّ درختها و زيادي قيمت باغ را بدهد3ولي اگر قصدش اين باشد كه از ميوه آن استفاده كند فقط بايد خمس ميوه را بدهد4.
این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت و مظاهری نیست.
1- سيستاني: اگر باغي احداث كند با پولي كه خمس آن را داده است يا خمس به آن تعلّق نگرفته است...
2- فاضل: ميوه و نموّ درختها و زيادي قيمت باغ جزء درآمد سال او است و اگر صرف مؤونه نشد بايد خمس آن را بدهد ولي اگر قصدش اين باشد كه ميوه آن را بفروشد بايد خمس ميوه را اگر صرف مؤونه او نشود بدهد و اصل باغ حکم سرمایه را دارد که باید طبق احکام خمس سرمایه تخمیس شود..
3- گلپايگاني، صافي: بايد بعد از باغ شدن، خمس درختها و ميوه و نموّ درختها و زيادي قيمت باغ را بدهد ولي اگر باغ را فقط براي ميوه خوردن خود و عائله خود احداث كند چنانچه در بعض جاها حاجت به آن دارند و جزء مؤونه محسوب مي شود باغ و نموِّ آن هيچكدام خمس ندارد و اگر براي اين كه ميوه آن را بفروشد و از قيمت آن استفاده كند آن را احداث كرده حكم سرمايه را دارد و خمس آن واجب است به اين معني كه پس از آن كه باغ شد و درختهايش به حد كمال رسيد اگر زمين آن خمس نداشته خمس درختها را بدهند و بعد هم نموّ درختها.
مكارم، سبحانی: اگر وقت فروش آن رسيده باشد بايد خمس آن ( خمس میوه و درخت) را بدهد...
سيستاني: بايد خمس ميوه و نموّ درختها و نهالهايي كه مي رويد يا آن را كاشته اند و شاخه هاي خشكي كه قابل بريدن و استفاده است و زيادتي قیمت باغ را بدهد. ولي اگر قصدش اين باشد كه ميوه آن درختها را فروخته و از قيمتش استفاده كند، خمس زيادي قيمت واجب نيست و ما بقي خمس دارد.
وحید:باید خمس میوه و نموّ درختها و بنابر احتیاط خمس زیادى قیمت باغ را بدهد ، و اگر قصدش این باشد كه به میوه آن تجارت كند ، باید خمس میوه و نموّ درختها را بدهد ، ولى اگر قصدش این باشد كه از میوه آن استفاده شخصى كند ، فقط باید خمس میوه درختها را در صورتى كه زاید بر استفاده اش باشد بدهد.
نوري: ولي اگر باغي را فقط براي ميوه خوردن خود و عائله خود احداث كند و يا به اين قصد بخرد و جزء مؤونه محسوب شود آن باغ و نموّ آن خمس ندارد ولي اگر براي اين كه ميوه آن را بفروشد و از قيمت آن استفاده كند آن را احداث كرده است حكم سرمايه را پيدا مي كند كه بايد خمس ميوه و نموّ درختها را بدهد.
4- مكارم، سبحانی: و خمس خود باغ را هنگام فروش مي دهد.
خوئي، تبريزي: اگر قصدش اين باشد كه ميوه آن درختها را فروخته و از قيمتش استفاده كند، فقط بايد خمس ميوه و نموّ درختها را بدهد (تبريزي: و تا مادامي كه باغ را نفروخته ترقي قيمت باغ، خمس ندارد).
*****
زنجانی: مسأله 1780- اگر باغی با مال خمس داده یا مالی که خمس ندارد احداث کند، باید خمس میوه و نموّ درختها را بدهد؛ ولی اگر در اثر افزایش قیمت بازار، قیمت باغ زیاد شود، تا وقتی که باغ را نفروخته خمس واجب نیست و پس از فروش، مقدار زیادی قیمت -منهای تورم- جزء سود آن سال است که اگر تا یک سال صرف مخارج نشود، باید خمس آن را بدهد. در این مسأله فرقی نیست که مقصود وی از احداث باغ این باشد که بعد از بالا رفتن قیمتش آن را بفروشد، یا از میوۀ آن استفاده کند، یا به غرض دیگری باغ را احداث کرده باشد.
جوادی آملی: مسأله 1999. اگر كسی درخت میوه برای استفاده شخصی در باغچه منزلش غرس كند، محصول و ثمره‌ای كه به دست میآید، خمس ندارد، اما اگر درختان را برای فضای سبز در كنار خانه‌اش غرس نموده است؛ ولی شاخه و برگ و ثمره‌اش به قصد سود و فروش باشد، در این صورت، اصل درخت جزء هزینه است و خمس ندارد؛ ولی ثمره‌اش خمس دارد. البته باغ میوه‌ای كه جهت تجارت از محصول آن غرس میشود، همانند سایر سرمایه‌های تجاری، مشمول خمس است.
(مسأله 1772)اگر درخت بيد و چنار و مانند اينها را بكارد، سالي كه موقع فروش آنها است اگر چه آنها را نفروشد، بايد خمس آنها را بدهد ولي اگر1مثلاً از شاخه هاي آن كه معمولاً هر سال مي بُرند، استفاده اي ببرد و به تنهايي يا با منعفتهاي ديگر كسبش از مخارج سال او زياد بيايد، در آخر هر سال بايد خمس آن را بدهد.
این مسأله در رساله آیات عظام: اراکی و بهجت نیست.
1- خوئي، تبريزي: اگر درخت بيد و چنار و مانند اينها را بكارد بايد هر سال خمس زيادي آنها را بدهد و همچنين اگر...
جوادی آملی: رجوع کنید به ذیل مسأله 1771.
*****
سيستاني: مسأله 1789- اگر درخت بيد و چنار و مانند اينها را بكارد، بايد هر سال خمس زيادي آنها را بدهد. و همچنين شاخه هاي آن كه معمولاً هر سال مي برند، اگر از مخارج سال او زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد.
زنجاني: مسأله 1781- درختانی که برای استفاده از چوبشان می کارند مانند بيد و چنار، بايد هر سال خمس زيادي آنها را بدهد و همچنين اگر مثلاً از شاخه های آن که معمولاً هر سال میبرند استفاده ای ببرد و از مخارج سال او زیاد بیاید در آخر هر سال باید خمس آن را بدهد، لازم به ذكر است كه اگر چند سال خمس را نداده باشد مجموع زيادي درخت را در اين مدّت ملاحظه نموده و خمس آن را مي پردازد و پرداخت چيزي بيش از آن لازم نيست.
فاضل: مسأله 1820- اگر درخت بيد و چنار بكارد يا قالي بزند جزء درآمد سالي است كه وقت فروش آنها است لذا اگر در آن سال صرف مؤونه نشد و عين يا پول آن باقي ماند در آخر سال بايد تخميس شود. شاخه ها يا منافعي كه معمولاً در هر سال از آن استفاده مي كنند جزء درآمد همان سال محسوب مي شود كه اگر تا آخر سال باقي ماند بايد تخميس شود.
وحید: مسأله 1789- اگر درخت بید و چنار و مانند اینها را بكارد ، در صورتى كه خمس آنها را داده باشد باید هر سال خمس نموّ آنها را بدهد ، و همچنین اگر مثلا از شاخه هاى درخت كه معمولا هر سال مى برند استفاده اى ببرد و به تنهایى یا با منفعتهاى دیگر كسبش از مخارج سال او زیاد بیاید ، در آخر هر سال باید خمس آنها را بدهد ، امّا در صورتى كه خمس آن درخت را نداده و نموّ كرده باشد باید خمسِ اصل درخت و نموِّ آن خمس و خمسِ نموِّ حصّه خود را بدهد.
مكارم: مسأله 1494- درختاني را كه براي استفاده از چوبشان پرورش مي دهند وقتي موقع فروش چوب آنها رسيد بايد خمس آن را بدهند، هر چند نخواهند آنها را بفروشند، ولي اگر موقع فروش آنها نرسيده خمس ندارد هر چند سالها بگذرد.
سبحانی: مسأله 1469- اگر درخت بید و چنار و مانند این ها را بکارد که برای استفاده از چوبشان پرورش می دهند سالی که موقع فروش آنهاست اگر چه آنها را نفروشد باید خمس آنها را بدهد.
مظاهری: مسأله 1358- درختانى كه براى استفاده از چوبشان پرورش مىدهند موقعى كه آنها را مىفروشند بايد خمس آنها را بدهند و تا آنها را نفروشند خمس ندارد هر چند از موقع فروششان گذشته باشد.
(مسأله 1773) كسي كه چند رشته كسب دارد مثلاً اجاره ملك مي گيرد و خريد و فروش و زراعت هم مي كند1، چنانچه در هر رشته كسبي كه دارد سرمايه و دخل و خرج و حساب صندوق جداگانه دارد، بايد منافع همان رشته را حساب كند و خمس آن را بدهد، و اگر در آن رشته ضرر كند از رشته ديگر جبران نمي شود2، و اگر رشته هاي مختلف، در دخل و خرج و حساب صندوق، يكي باشند بايد همه را آخر سال يك جا حساب كند و اگر نفع داشت خمس آن را بدهد.
1- اراكي: بايد همه را آخر سال يك جا حساب كند و اگر نفع داشت خمس آن را بدهد. [پايان مسأله]
بهجت: مي تواند براي همه درآمدهاي خود يك روز از سال را معين كند و آن را براي خود سال قرار دهد و آنچه از مخارج سالش زياد آمد، خمس دهد. [پايان مسأله]
نوري: بايد عائدات خود را روي هم رفته كلاً در نظر بگيرد و مخارج سالانه خود را نيز در نظر بگيرد و خمس آنچه را كه در آخر سال از مخارج او زياد مي آيد بدهد و اگر در يك رشته ضرر كند از رشته ديگر جبران مي شود.
وحید: باید خمس فایده هایی را که در آخر سال از مخارج او زیاد می آید بدهد و چنانچه از یک رشته نفع ببرد و از رشته دیگر ضرر کند بنابراحتیاط مستحب خمس نفعی را که برده بدهد.
سبحانی: باید منافع همه رشته ها را یک جا حساب کند و خمس آن ها را بدهد و لذا اگر در رشته ای ضرر کند می تواند از رشته ای دیگر آن را جبران کند.
مظاهری:بايد خمس آنچه را كه در آخر سال از مخارج او زياد مىآيد بدهد گرچه رشتههاى مختلف در دخل و خرج و حساب صندوق يكى نباشند.
2- زنجاني: اگر در آن رشته ضرر كند، نمي تواند آن را از سود رشته ديگر كسر نمايد...
*****
گلپايگاني، خوئي، تبريزي، صافي: 1782، فاضل: مسأله 1821- كسي كه چند رشته كسب دارد؛ مثلاً اجاره ملك مي گيرد و خريد و فروش و زراعت هم مي كند.بايد خمس آنچه را در آخر سال از مخارج او زياد مي آيد بدهد. و چنانچه از يك رشته نفع ببرد و از رشته ديگر ضرر كند بنابراحتياط واجب بايد خمس نفعي را كه برده بدهد*ولي اگر. دو تجارت داشته باشد مي تواند ضرر يكي را با نفع ديگري جبران نمايد*
. خوئي: خريد و فروش هم مي كند...
*تبريزي: بنابر اظهر نفع و ضرر روي هم حساب مي شود.
. فاضل: می تواند ضرر یکی را با نفع دیگری جبران نماید گرچه احتیاط در ترک آن است و نیز اگر...
*خوئي: بنابر احتياط مستحبّ بايد خمس نفعي را كه برده بدهد ولي اگر دو رشته مختلف دارد مثلاً تجارت و زراعت مي كند در اين صورت بنابراحتياط وجوبي نمي شود ضرر يك رشته را به نفع رشته ديگر تدارك نمود.
سيستاني: مسأله 1790- كسي كه چند رشته تجارت دارد مثلاً با سرمايه خود مقداري شكر و مقداري برنج خريده است، چنانچه همه آن رشته ها در شؤون تجارت مانند خرج و دخل و حساب صندوق و سود و زيان يكي باشند، بايد خمس آنچه را كه در آخر سال از مخارج او زياد مي آيد بدهد، و چنانچه از يك رشته نفع ببرد و از رشته ديگر ضرر كند، مي تواند ضرر يك رشته را به نفع رشته ديگر تدارك نمايد؛ ولي اگر دو رشته مختلف كسب دارد مثلاً تجارت و زراعت مي كند يا يك رشته است و حساب دخل و خرج آنها از هم جدا است، در اين دو صورت بنابر احتياط وجوبي نمي شود ضرر يك رشته را به نفع رشته ديگر تدارك نمود.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۴- کسی که چند رشته کسب دارد، مثلاً اجارة ملک میگیرد و خرید و فروش و زراعت هم می‌کند ، چنانچه در هر رشته کسبی که دارد، سرمایه و دخل و خرج و حساب جداگانه دارد، باید در پایان سال خمسی منافع همان رشته را حساب کند و خمس آن را بدهد، و اگر در آن رشته ضرر کند، از رشتة دیگر جبران نمیشود. و اگر رشته‌های مختلف در دخل و خرج و حساب صندوق یکی باشند، باید همه را آخر سال یک جا حساب کند و اگر مازاد داشت خمس آن را بدهد.
مكارم: مسأله 1495- كسي كه داراي چند رشته كسب و كار است، مثلاً هم زراعت دارد و هم صنعت و هم در آمد كارگري، بايد منافع همه را در آخر سال يك جا حساب كند، چنانچه چيزي زايد بر مخارج داشت خمس آن را بدهد.
جوادی آملی: مسأله 2000. اگر كسی چند نوع كسب دارد، میتواند تمام درآمدها را یكجا محاسبه كند، پس كسی كه هم كارمند است، هم كشاورزی و تجارت میكند، میتواند در پایان سال خمسی، پس از كسر هزینه زندگی و هزینه‌های كسب و تجارت، خمس باقی مانده را یكجا بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 2033. اگر كسی چند نوع كسب و پیشه دارد ـ مثلاً هم تجارت میكند، هم زراعت، هم كارخانه دارد یا در چند شهر و مكان تجارت فرش فروشی دارد ـ در هر صورت، اگر در یک نوع كسب یا در یک مغازه یا در یک زمان خاص از سال ضرر كرد یا تلف شد، میتواند آن ضرر و خسارت را از سود دیگر كسب و كار جبران نماید و خمس زاید بر آن را بپردازد.
مسائل اختصاصي
فاضل- مسأله 1822: اگر غير از سرمايه چيز ديگري از مالهاي او از بين برود نمي تواند از منعفتي كه بدستش مي آيد آن چيز را تهيّه كند، ولي اگر در همان سال به آن چيز احتياج داشته باشد مي تواند در بين سال از منافع كسب، آن چيز را تهيّه نمايد.
جوادی آملی: مسأله 2001. اگر كسی معامله‌ای كرده كه این معامله به جهت خیار فسخ مشتری یا غیر آن، قطعی نشده است، واجب نیست خمس سود این معاملهٔ قطعی نشده را بپردازد، چون هنوز سود آن مستقر و ثابت نشده است.
جوادی آملی: مسأله 2002. اگر كسی در اواخر سال خمسی خود معامله‌ای كرده كه در آن خیار فسخ دارد و در پایان سال خمسی، به لحاظ اینكه بیع مستقر نشده بود، سودش را محاسبه نكرد و در ابتدای سال بعد، زمان خیار سپری شده یا حق خیار را اسقاط كرده است، چنانچه طرف مقابل با استقاله خواستار بر هم زدن اصل بیع شود و این شخص هم اقاله را بپذیرد، باید احتیاطاً خمس سودی كه به دست آورده بود و آن را برگردانده، به ولیّ خمس بپردازد، چون در مقدار خمس آن سود، حق اقاله ندارد، هرچند اقوا عدم وجوب خمس است، زیرا اقاله به منزلهٔ تزلزل سود است.
جوادی آملی: مسأله 2003. سرمایه‌ای كه شخص برای تأمین هزینه متعارف زندگی به آن نیاز دارد و بدون آن شأن وی محفوظ نمیماند، بنا بر اقوا خمس ندارد، هرچند احتیاط استحبابی در پرداختن آن است؛ ولی سرمایه‌ای كه برای ذخیره كردن و افزایش مال است، خمس دارد. معیار مصرف متعارف، پرهیز از اسراف و تبذیر است.
جوادی آملی: مسأله 2034. كسی كه چند نوع تجارت یا در چند شهر كارگاه و مغازه دارد، خواه برای هر نوع تجارت دفتر مركزی و حساب جداگانه داشته باشد و خواه تمام محاسبات را در یک دفتر مركزی حسابرسی نماید، در هر دو صورت، میتواند ضرر و خسارت یک كارگاه و مغازه را از مجموع سود و درآمدش كسر نماید.
جوادی آملی: مسأله 2035. اگر كسی در تجارت یا زراعت و غیره در یک سال خمسی ضرر و زیان كرد، نمیتواند این ضرر و خسارت را از درآمد سال آینده كسر نماید. البته قبلاً گفته شد كه اگر برای تأسیس كارگاه تجاری یا زراعت و غیره، چند سال هزینه كرد، پس از سوددهی میتواند تمام هزینه‌های آن كارگاه را از درآمد كسر نماید.
جوادی آملی: مسأله 2036. در محاسبه كردن ضرر و خسارت از درآمد سال، تفاوتی نیست كه در اوایل سال سود به دست آورد و بعداً متضرر شود یا خسارت ببیند؛ یا اینكه در ابتدای سال ضرر كند و بعداً سود نماید، در هر دو صورت، ضرر و خسارت را میتواند از درآمد كسر نماید و سود مانده را تخمیس كند.
(مسأله 1774) خرجهايي را كه انسان براي به دست آوردن فايده مي كند1، از فايده كسر مي شود و خمس ندارد.
1- گلپايگاني، صافي: مانند دلّالي و حمالي كه عينش يا عوضش باقي نمي ماند جزء مخارج كسب است كه اگر به خود آن خرجها خمس تعلق نگرفته از فايده كسب مي توان جاي آن گذاشت و آن مقدار را جزء فايده محسوب نكرد.
خوئي، تبريزي، سيستاني: مانند دلّالي و حمّالي (سيستاني: و همچنين نقصي كه بر آلات و وسايل او وارد مي شود)، مي تواند از منفعت، كسر نمايد و نسبت به آن مقدار، خمس لازم نيست.
وحید: مانند دلالى و حمّالى ـ از مؤونه تحصیل منفعت شمرده مى شود و مى تواند از سود كسر كند و نسبت به آن مقدار خمس ندارد.
فاضل، بهجت، نوري، سبحانی: مانند دلّالي و حمّالي، مي تواند جزء مخارج ساليانه حساب نمايد (نوري: و نسبت به مقدار آن، خمس واجب نيست).
زنجاني: مانند دلّالي و حمّالي از منفعت كسب كسر شده و نسبت به آن مقدار خمس لازم نيست.
مكارم: مانند خرج باربري و دلّالي و غير آن جزء مخارج كسب حساب مي شود.
مظاهری: مانند دلالى، اجاره مغازه، حقوق منشىها و مانند اينها، مىتواند جزو مخارج كسب حساب نمايد و خمس ندارد.
جوادی آملی:{قبل از مسأله 1980} درآمدهای كسب و كار، پس از كسر هزینه‌های سالانه شخص و خانواده‌اش، متعلّق خمس است.
جوادی آملی: مسأله 2007. هزینه‌ای كه برای كسب و تجارت انجام میشود، از سود آن كسر میشود، چنان‌كه هزینه سالانه خود شخص و عیال و فرزندان او از درآمد سال كسر شده و خمس سودِ مانده پرداخت میشود.
امام خامنه ای رساله آموزشی ص ۳۲۱: آنچه را که انسان از درآمد سال برای به دست آوردن درآمد از کارهای تجاری و غیر آن مصرف می‌کند از قبیل هزینه‌های انبارداری، حمل و نقل، وزن کردن، واسطه‌ی معامله و مانند آن، از درآمد همان سال استثنا میشود و خمس ندارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۰- آنچه را که از درآمد سال در راه به دست آوردن سود و در بین فعالیت اقتصادی هزینه می کند، از قبیل مخارج حمل و نقل، خسارات وارده، کرایه‌ی مغازه، اجرت دلال و کارگر، مالیات و مانند آن، از درآمد همان سال استثنا می شود و خمس ندارد. {تکراری}
مسائل اختصاصی
جوادی آملی: مسأله 1980. هزینه‌های كسب و كار ـ مانند اجاره، كرایه، بهای آب، برق و غیره ـ در محاسبه خمسی كسر میشود؛ همچنین هزینه‌های متعارف شخص و خانواده‌اش از درآمد كسب و كار نیز كسر میشود.
جوادی آملی: مسأله 1981. بعضی از كارها و درآمدها و هزینه‌های آن فصلی است ـ مانند صیادی ـ در این صورت، مجموع هزینه و درآمد آن، به لحاظ یک سال محسوب میشود و بعضی از درآمدها در طیّ دو سال است؛ مانند بعضی از زمین‌های كشاورزی كه یک سال دایر و یک سال بایر است. در صورتی كه هزینه دو ساله شرط حصول درآمد باشد، مجموع هزینه‌های دو سال محسوب میشود؛ وگرنه هزینه خصوص سال درآمد ملحوظ میشود.
(مسأله 1775)آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه و خريد منزل و عروسي و جهيزيه دختر1و زيارت و مانند اينها مي رساند، در صورتي كه از شأن او زياد نباشد2و زياده روي هم نكرده باشد، خمس ندارد3.
1- گلپايگاني، صافي: اگر در وقتي تهيّه شود كه معمولاً به تهيّه آن حاجت است...
نوري: به شرط اينكه تهيّه آن در موقعي است كه بر حسب رسوم عرفي مورد حاجت است...
خوئي، سيستاني: عروسي پسر و جهيزيه دختر...
وحید: ازدواج فرزند و جهیزیه دخترو زیارت و مانند ا ین ها، از اموری که از مخارج آن سال حساب می شود می رسد –در صورتی که از شأن او زیاد نباشد- خمس ندارد.
2- فاضل: و در وقتي تهيّه شود كه معمولاً تهيّه آن مورد حاجت است...
3- سيستاني: در صورتي كه از شأن او زياد نباشد، خمس ندارد.
*****
زنجاني: مسأله 1784- آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خورد و خوراك و پوشاك و اثاثيه و خريد منزل و عروسي اولاد و مانند اينها مي رساند خمس ندارد، ولي اگر بيش از مقداري باشد كه براي امثال او متعارف است، مقدار زيادي خمس دارد؛ البته لازم نيست به حدّأقل متعارف اكتفا شود، بلكه تمام مقدارهاي گوناگون مخارج كه متعارف است خمس ندارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۴- همان طوری که قبلاً گفتیم در خمس درآمد، مؤونه استثنا میشود و خمس ندارد.
معنای مؤونه
منظور از مؤونه در این جا هزینه‌ی سالانه است (نه هزینه‌ی درآمد) و عبارت است از مخارجی که فرد برای اصلاح امر معاش و معاد خود و خانواده تحت تکفل خویش مصرف می‌کند، مثل مخارج و هزینه‌های خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث خانه، وسیله‌ی نقلیه، کتاب، مسافرتهای متداول، صدقات، جوایز، نذورات، کفارات، مهمانیها و غیره.
حدود مؤونه: ۱. نیاز. ۲. مخارج سالانه. ۳. اتحاد در سال. ۴. تناسب با شؤون. ۵. فعلیت در مصرف.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۰- خمس درآمد به مؤونه تعلق نمی‌گیرد یعنی آنچه از درآمد، در بین سال صرف احتیاجات و لوازم زندگی میشود خمس ندارد و تنها آنچه در پایان سال اضافه می‌ماند خمس دارد و باید مورد محاسبه قرار گیرد.
مظاهری: مسأله 1356- مغازه و سرقفلى و وسايل كسب و سرمايه خمس دارد. اما لوازم زندگى نظير خانه و اثاثيه خانه و ماشين سوارى به اندازه متعارف خمس ندارد.
مظاهری: مسأله 1384- پولی را که انسان جهت خرید خانه یا تلفن یا ماشین ومانند اینها پرداخت می کند اگر از درآمد همان سال باشد وبه آن نیاز متعارف داشته باشد و سال خمسی هم داشته باشد ،خمس ندارد ولی اگر از درآمد همان سال نباشد یا سال خمسی نداشته باشد یا اگر سال خمسی دارد تا سر سال خمسی به او تحویل ندهد وسال بعد تحویل دهند باید خمس آن را بدهد مگر آن پول خمس نداشته باشد نظیر مهریه یا ارث ومانند اینها.
مكارم: مسأله 1497- هزينه زندگي خمس ندارد، يعني آنچه را انسان از درآمدش در بين سال مصرف خوراك و پوشاك و مسكن و اثاثيه خانه و ازدواج و جهيزيه دختر و زيارت واجب يا مستحبّ و بذل و بخشش و ميهماني و مانند آن مي كند، چنانچه در آن زياده روي نكرده باشد خمس ندارد و تنها آنچه در آخر سال اضافه مي ماند خمس دارد. ولی هر گاه چیزی جزء موونه سال گردد مانند خانه و فرش و وسایل دیگر ، اگر بعدا آن را بفروشند به قیمت آن خمس تعلق نمی گیرد مخصوصا اگر بخواهند آن را تبدیل به مثل کنند.
جوادی آملی: مسأله 2008. اموالی كه جزء هزینه‌اند دو بخش دارند: 1. ابزار ماندنی یا هزینه غیر جاری؛ مانند مسكن، وسیله نقلیه، وسایل خانه و زندگی كه پس از استفاده از بین نمیروند و خمس ندارند. 2. هزینه‌های جاری و غیر ماندنی؛ مانند خوراكیها، نوشیدنیها و دیگر هزینه‌های از میان رفتنی. از این وسایل هر چه در پایان سال بماند، باید خمس آن را پرداخت كرد.
جوادی آملی: مسأله 2009. استثنائات هزینه‌های شخص و عائله او از درآمد كسب دو بخش دارند: 1. هزینه‌های رایج؛ مانند خوراک روزانه، پوشاک و مسكن متعارف. 2. هزینه‌های غیر روزانه كه شارع مقدّس، آن را واجب كرده باشد؛ مانند سفر حج واجب، كفاره روزه و قسم، دیه و مانند آن؛ همچنین اموری كه انجام دادن آنها مستحب باشد، مانند زیارت مشاهد مشرفه، عمره، صدقات مستحب یا انجام دادن آنها مباح باشد، مانند هدیه و مهمانی و سفرهای تفریحی و مانند آن كه این امور مباح باید مطابق شأن او باشد.
مسائل اختصاصی
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۵-
نیاز: هر نوع مخارجی را مؤونه نمی‌گویند، بلکه مخارجی که در اصلاح امر معاش و معاد به آن نیاز است، بنابراین هزینه‌ی اشیا و کالاهایی که مورد نیاز نیست را نمی‌توان مؤونه قلمداد کرد، و از این قبیل است پولی که هزینه‌ی خرید وسایل حرام، مثل انگشتر طلای مردانه، آلات لهو و لعب، ابزار قمار و مانند آن میشود.
مخارج سالانه: منظور از مؤونه، مخارج روزانه یا ماهانه‌ی شخص نیست، بلکه مخارج سالانه است، لذا خمس درآمدی محاسبه میشود که زائد بر احتیاجات سالانه‌ی زندگی شخص باشد.
بهجت: مسأله 1391- چيزهايي كه در زندگي به آن احتياج دارد، مانند خانه، اثاثيه و جهيزيه دختر اگر نمي تواند يك دفعه آن را تهيّه نمايد ولي مي تواند تدريجاً در طول چند سال آنها را تهيّه نمايد خمس ندارد مثلاً اگر يك سال زمين را و در سال بعد قسمتي از وسايل ساختمان را بخرد كه در اين صورت اگر چه زمين يا آهن و آجر و یا ساير وسايل مدتي بدون استفاده مي ماند، خمس ندارد، حتي اگر پولي را براي تهيّه اينها پس انداز نمايد در صورتي كه با آن پول در يك مرتبه نمي شود تمام آن چيز را خريد و در مدّت كمي، مثلاً دو سال و سه سال مي تواند آن چيز را بخرد و عرفاً مي گويند محتاج آن چيز است و پس انداز كردن هم براي خريدن آن چيز باشد، باز هم خمس ندارد؛ ولي اگر بخواهد بعد از مدّت طولاني مثلاً بعد از بيست سال آن چيز را بخرد بطوري كه عرفاً نگويند به آن محتاج است، دراين صورت پولي كه پس انداز كرده، اگر از يك سال گذشت خمس دارد.
بهجت: مسأله 1392- اگر كسي در بعضي از موارد مخارج شك كند كه جزء مخارج سال هست كه مستثناي از خمس است يا نه، و تعيين آن به تحقيق و مانند آن ممكن نباشد، أظهر عدم تعلّق خمس در آن مورد است، ولي احتياط مستحبّ در اداي خمس مي باشد.
بهجت: مسأله 1393- اگر در سال سود عايدش گرديد و وقت پرداخت خمس هم قبل از ماههاي حجّ باشد، بايد خمس آن سود را بدهد، و اگر وقت پرداخت بعد از ماه حجّ باشد و در همان سال مستطيع شد، مي تواند اين سود را در مخارج حجّ مصرف كند، و امّا اگر سود مربوط به سالهاي قبل باشد، بايد خمس آن را بدهد جز آن مقدار از درآمد اين سال كه استطاعت او را تكميل كرده، كه از مؤونه حساب مي شود، و اگر از روي معصيت در سال استطاعت حجّ بجا نياورد، بنابر أظهر بايد خمس مالي را كه اختصاص به حجّ داده شده بپردازد، و اگرتخميس مال موجب بجا نياوردن حجّي شود كه بر او مستقرّ شده، بعيد نيست از مؤونه سالي حساب شود كه در آن مي تواند حجّ بجا آورد.
امام خامنه ای: اگر شخصی سکه طلا به قصد فروش خریداری نماید، قیمت خرید و همچنین ترقی قیمت آن در سر سال خمسی متعلق خمس می شود ولو نفروخته باشد و اگر به قصد فروش نخریده باشد، فقط قیمت خرید خمس دارد.
(مسأله 1776)مالي را كه انسان به مصرف نذر و كفّاره1مي رساند، جزء مخارج ساليانه است و نيز مالي را كه به كسي مي بخشد يا جايزه مي دهد درصورتي كه از شأن او زياد نباشد، از مخارج ساليانه حساب مي شود.
این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.
1- مكارم: و مانند آن...
جوادی آملی: رجوع كنيد به مسأله مسأله 1775.
*****
زنجاني: مسأله 1785- مالی را که انسان به مصرف نذر می‌رساند، جزء مخارج سالیانه است؛ و نیز مالی را که به کسی می‌بخشد یا جایزه میدهد -به مقداری که متعارف است- از مخارج سالیانه حساب میشود. اما مالی که انسان بابت کفاره یا عمل به نذری -که به سبب ارتکاب کار حرام لازم شده- میپردازد بنابر احتیاط جزء مخارج سالیانه نیست.
امام خامنه ای: مقصود از مؤونه، مخارجی است کم یا زیاد که فرد برای خود و خانواده تحت تکفل خویش مصرف می‌کند و شامل مخارجی که فعلاً مصرف نکرده نمیشود هر چند اگر مصرف می‌کرد اضافه بر شؤون عرفی و اجتماعی او نمی‌بود، بنابراین فردی که زندگی را بر خود سخت گرفته و آنچه که متناسب با شؤون خود و خانواده‌اش است را تهیه نمی‌کند مجاز نیست آن مقداری که میتوانست خرج کند و نکرده را مؤونه به حساب آورد.
(مسأله 1777)اگر انسان نتواند يك جا جهيزيه دختر را تهيّه كند و مجبور باشد هر سال مقداري از آن را تهيّه نمايد يا در شهري باشد كه معمولاً هر سال مقداري از جهيزيه دختر را تهيّه مي كنند1، به طوري كه تهيّه نكردن آن عيب است چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد، خمس ندارد.
این مسأله در رساله آیةالله جوادی آملی نیست.
1- فاضل: و تهيّه آن مورد حاجت باشد چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد خمس آن را لازم نيست بدهد و همينطور اگر براي تهيّه جهيزيه مجبور باشد پول پس انداز كند.
مظاهری:گرچه تهيّه نكردن آن عيب نباشد چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد خمس آن را لازم نيست بدهد.
سبحانی: چنانچه در بین سال از منافع آن سال جهیزیه بخرد آن مبلغ خمس ندارد.
بهجت: رجوع كنيد به مسأله اختصاصي 1391 بعد از مسأله 1775 متن اصلی.
*****
اراكي: مسأله 1809- اگر انسان هر سال مقداري از جهيزيه دختر را تهيّه نمايد هر چند در شهري باشد كه معمولاً هر سال مقداري از جهيزيه دختر را تهيّه مي كنند چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد، خمس دارد.
گلپايگاني، صافي: مسأله 1786- اگر انسان در شهري باشد كه معمولاً هر سال مقداري از جهيزيه دختر را تهيّه مي كنند، و تهيّه آن مورد حاجت باشد چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد، خمس آن را نبايد بدهد و اگر از منافع آن سال در سال بعد جهيزيه تهيّه نمايد بايد خمس آن را بدهد.
خوئي، تبریزی: 1786، سیستانی: 1794، نوری مسأله 1826- اگر انسان در شهري باشد كه معمولاً هر سال مقداري از جهيزيه دختر را تهيّه مي كنند، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه اي بخرد و از شأنش زياد نباشد.خمس آن را لازم نيست بدهد*و اگر از شأنش زياد باشد يا از منافع آن سال در سال بعد جهيزيه تهيّه نمايد، بايد خمس آن را بدهد..
. سيستاني: اگر متعارف چنين باشد كه انسان جهيزيه دخترش را در سالهاي متعدد، تدريجاً تهيّه كند و تهيّه نكردن جهيزيه، منافي شأنش باشد، هر چند از جهت اينكه نتواند در وقتش تهيّه كند اگر در بين سال از منافع آن سال مقداري جهيزيه بخرد که از شأنش زياد نباشد و عرفاً تهيّه آن مقدار در یک سال، جزء مصرف ساليانه متعارف او شمرده شود...
.نوري: اگر انسان در منطقه اي باشد كه معمولاً جهيزيه دختر را به تدريج تهيّه مي كنند به اين معنا كه هر سال مقداري از آن را تهيّه مي كنند چنانچه در بين سال از منافع آن جهيزيه اي بخرد...
*تبريزي: بنابراحتياط لازم، خمس آن را بدهد.
.نوري: لازم است خمس آن را بدهد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۳۵ - مایحتاجی از قبیل لوازم خانگی، جهیزیه، ساختمان مسکونی و مانند آن که شخص نمیتواند هنگام نیاز یکباره خریداری کند مگر آن که از درآمد سنوات بعد به تدریج تهیه و برای زمان احتیاج نگهداری نماید، آن مقدار که هر سال به اندازه‌ی شأن عرفی خود تهیه می‌کند مؤونه است و خمس ندارد.
وحید: مسأله 1794- اگر انسان در شهرى باشد كه معمولا هر سال مقدارى از جهیزیه دختر را تهیه مى كنند ، در صورتى كه آن شخص نتواند در غیر این صورت جهیزیه را تهیه كند و ندادن جهیزیه منافى شأن او باشد ، چنانچه در بین سال از منافع آن سال جهیزیه بخرد ، خمس ندارد ، و اگر از منافع آن سال در سال بعد جهیزیه تهیه نماید ، باید خمس آن را بدهد.
زنجاني: مسأله 1786- كسي كه براي تأمين مخارج زندگي در سالهاي آينده همچون جهيزيه دختر يا خريد منزل لازم است پول يا جنسي را كنار بگذارد، و بدون اين كار نتواند در سالهاي آينده مخارج خود را تأمين كند، پول يا جنسي را كه كنار مي گذارد خمس ندارد.
مكارم: مسأله 1500- در ميان بسياري از خانواده ها معمول است كه جهيزيه دختران را تدريجاً تهيّه مي كنند چنانچه سال بر آن جهيزيه بگذرد خمس آن واجب است، ولی در مناطقی که اگر جهیزیه را قبلا تهيّه نكنند عيب محسوب می شود و یا اینکه تهیه آن جز به صورت تدریجی مشکل است خمس ندارد.
مسائل اختصاصي
مكارم: مسأله 1499- كسي كه نياز به خانه ملكي دارد آنچه را صرف خريد خانه مي كند خمس ندارد، ولي اگر درآمد سالش براي خريد خانه كفايت نكند و مجبور باشد چند سال پس انداز كند تا قادر به تهيّه خانه شود پولهايي كه سال بر آنها گذشته خمس دارد، امّا اگر مثلاً زمين خانه را در اثناء سال اوّل بخرد و مصالح ساختماني را در اثناء سال بعد و اجرت بنّا را در سال سوم بدهد هيچ كدام خمس ندارد.
مكارم: مسأله 1501- كساني كه قبر يا كفن از قبل براي خود تهيّه مي كنند چنانچه سال بر آن بگذرد خمس دارد.
مكارم: مسأله 1502- هر مالي را كه يك بار خمس آن را بدهند ديگر خمس به آن تعلق نمي گيرد، مگر اين كه نموّ كند يا قيمت آن اضافه شود.
(مسأله 1778) مالي را كه خرج سفر حجّ و زيارتهاي ديگر مي كند اگر مانند مركب سواري باشد كه عين آن باقي است و از منفعت آن استفاده شده، از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده، اگر چه سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد. ولي اگر مثل خوراكيها از بين رفته باشد بايد خمس مقداري را كه در سال بعد واقع شده بدهد1.
این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت و سبحانی نیست.
1- فاضل: اگر مثل خوراكيها از بين رفتني باشد بايد خمس مقداري را كه سر سال خمس باقي مانده بدهد.
جوادی آملی: رجوع كنيد به مسأله مسأله 1775.
مظاهری: رجوع کنید به مسأله اختصاصی 1368 بعد از مسأله 1794 متن اصلی.
*****
گلپايگاني، صافي: 1787، نوري: مسأله 1827- مالي را كه خرج سفر حجّ و زيارتهاي ديگر مي كند از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده، اگر چه سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد.
خوئي، تبريزي: 1787، سيستاني: مسأله 1795- مالي را كه خرج سفر حجّ و زيارتهاي ديگر مي كند، از مخارج سالي حساب مي شود كه در آن سال خرج كرده و اگر سفر او تا مقداري از سال بعد طول بكشد، آنچه در سال بعد (سیستانی: از درآمد سال قبل) خرج مي كند بايد خمس آن را بدهد.
وحید: مسأله 1795- مالى را كه خرج سفر حجّ و زیارتهاى دیگر مى كند ، از مخارج سالى حساب مى شود كه در آن سال خرج كرده ، و اگر سفر او تا مقدارى از سال بعد طول بكشد ، آنچه در سال بعد از منافع سال قبل خرج مى كند باید خمس آن را بدهد.
زنجانی: مسأله 1787- مالی را که خرج سفر حجّ و زیارت‌های دیگر -به گونه‌ای که متعارف است- می‌کند، خمس ندارد، و مالی که برای هزینۀ سفر حج واجب کنار می‌گذارد یا سپرده‌گذاری می‌کند، در صورتی که حج بر وی مستقر شده باشد، و نتواند بدون پس‌انداز به این سفر برود خمس ندارد. در غیر این صورت، باید خمس آن را بدهد و همچنین است اگر برای عمره یا حج مستحب مالی را کنار بگذارد یا سپرده‌گذاری نماید، مگر اینکه نرفتن به این سفر مخالف شأن لازم او باشد و بدون پس‌انداز نتواند به این سفر برود.
مكارم: مسأله 1503- همانگونه كه اشاره شد هزينه سفر حجّ يا زيارتهاي مستحبّي اگر از درآمد همان سال باشد خمس ندارد و اگر ناچار باشد از چند سال قبل اسم نويسي كند و هزينه را بدهد جزء مخارج همان سالش محسوب مي شود و خمس ندارد، نه در آن سال و نه در سالهاي بعد.
(مسأله 1779) كسي كه از كسب و تجارت1فايده اي برده، اگر مال ديگري هم دارد كه خمس آن واجب نيست2، مي تواند مخارج سال خود را فقط از فايده كسب حساب كند3.
1- سيستاني: يا غير آنها...
2- نوري: مانند مالي كه به او هبه كرده اند يا آن را از راه ارث بردن بدست آورده است...
3- زنجاني: اگر چه از مال ديگر براي مخارج خود صرف كرده باشد. البته اگر مال مخمّس صرف مخارج شود و بعد فایده بدست آید، چنانچه یک سال از تحصیل فایده بگذرد باید خمس آن مقدار را بدهد.
بهجت: احتياط اين است كه مخارج سال خود را از آن مال بردارد ولي أظهر اين است كه مي تواند از درآمد سال هم حساب كند.
سبحانی:می تواند مخارج سال خود را فقط از فایده کسب بردارد و به مصرف برساند .
مظاهری: واگر از آن مالی که خمس ندارد برداشت باید خمس فایده کسب را بدهد.
*****
مكارم: مسأله 1504- كسي كه درآمدي از كسب و كار بدست آورده اگر مال ديگري هم دارد كه خمس آن واجب نيست يا خمس آن را داده، لازم نیست آنها را از هم جدا كرد، بلکه می تواند از هر دو خرج کند و در پایان سال خمسی آنچه نسبت به سرمایه مخمس سال قبل اضافه دارد را تخمیس کند.
جوادی آملی: مسأله 2015. اگر كسی غیر از درآمد كسب، مال دیگری دارد كه خمس آن را پرداخته است؛ یا متعلق خمس نیست، این شخص میتواند هزینه سال جاری را از درآمد همین سال بپردازد؛ یا از مالی كه مخمّس شده است؛ یا متعلق خمس نیست بپردازد؛ یا از هر دو مال محاسبه نماید.
امام خامنه ای: در صرف مؤونه از درآمد شرط نیست شخص، مال دیگری غیر از درآمد نداشته باشد، بلکه اگر مالی غیر از درآمد داشته باشد که خمس به آن تعلق نمی‌گیرد و یا در صورت تعلق پرداخت شده میتواند مؤونه‌ی خود را از درآمد بردارد و به مصرف برساند. بلی اگر درآمد سال به طور مشترک با مال مخمس در مؤونه مصرف شود واجب است که خمس باقیمانده را در پایان سال به نسبت غیر مخمس به مخمس بپردازد و مجاز نیست چیزی از درآمد سال را جای مال مخمسی که مصرف کرده استثنا کند، مثلاً برنجی را که خمس آن را پرداخته اگر مصرف کند نمیتواند معادل آن از برنج جدید را از خمس استثنا کند، بنابراین آنچه را که از برنج جدید مصرف مؤونه‌ی سال خود کرده خمس ندارد و آنچه که از آن تا سر سال خمسی باقی مانده خمس دارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۰- اگر مال مُخَمّس با غیر مخمّس مخلوط شود؛ مانند اینکه در یک حساب باشد و فرد بدون نیت از آن حساب برداشت کند و یا حتی با نیت مال مخمّس، برداشت نماید و در مؤونه صرف کند و به مقدار مخمس یا کمتر در حساب باقی بماند، مقدار باقی مانده خمس ندارد.
مسائل اختصاصي
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۰- افرادی که درآمد شخصی هر چند به مقدار کم داشته باشند- خواه مجرد یا متأهل- واجب است که سال خمسی داشته و درآمد سالانه‌ی خود را محاسبه نمایند تا در صورتی که چیزی از درآمد تا پایان سال باقی ماند خمس آن را بپردازند. البته حساب سر سال خمسی و محاسبه‌ی درآمد سالانه واجب مستقلی نیست، بلکه راهی برای شناخت مقدار خمس است و وقتی واجب میشود که انسان بداند خمسی به او تعلق گرفته ولی مقدار آن را نمیداند، اما اگر از منفعت کسب چیزی نزد او نماند و همه‌ی آن در مؤونه‌ی زندگی مصرف شود خمسی به وی تعلق نمی‌گیرد تا آن را حساب کند.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۱- زن و شوهری که حقوق خود را به طور مشترک در امور منزل مصرف می‌کنند واجب است هر یک از آنها سال خمسی مستقلی به حساب درآمد خودش داشته و هر کدام خمس باقیمانده‌ی حقوق و درآمد سالانه‌ی خود را در پایان سال خمسی بپردازد، همچنین خانم خانه‌داری که همسرش سال خمسی دارد که درآن هنگام خمس اموال خود را میپردازد و وی نیز گاهی درآمدی دارد واجب است بر او که زمان دستیابی به اولین درآمد سال را، ابتدای سال خمسی خود قرار دهد و هر چه را در طول سال از منفعت کسب خرج مصارف شخصی خود، مثل زیارت، هدیه و مانند آن می‌کند خمس ندارد و هر چه از منفعت کسب سال، از مؤونه‌ی سالانه‌اش تا سر سال زیاد بیاید واجب است که خمس آن را بپردازد و جایز است یکی از آنان با اجازة دیگری خمس او را محاسبه کرده و بپردازد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۱- انسان میتواند در صورت آشنایی با مسائل خمس، خودش خمس مالش را حساب نموده و سپس آنچه را بر او واجب است را به ولی امر خمس یا وکیلش بپردازد.
بهجت: مسأله 1396- اگر كسي پولي را به صاحب منزلي بدهد براي اين كه در منزل او سكونت كند، اگر بدون اين پول نياز مسكن او تأمين نمي شود اين پول جزء مؤونه سال او حساب مي شود.
جوادی آملی: مسأله 2010. اگر كسی بیشتر از مطابق شأن خود هزینه كرده باشد، به مقدار شأن او، جزء هزینه حساب میشود و بیش از آن، اسراف بوده و باید خمس آن را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 2011. در امور مباح، مانند هدیه و كادو دادن یا سفرهای تفریحی، هزینهها باید مطابق شأن مكلف باشد؛ برای مثال، اگر كسی قصد سفر تفریحی دارد و همتاهای او با ماشین یا به هتل‌های معمولی میروند، اگر او با هواپیما؛ یا به هتل‌های گران‌قیمت برود، مطابق شأن او نیست، پس باید هزینه‌های اضافی را محاسبه نماید و خمس آن را بپردازد؛ ولی در سفرهای مستحب و زیارتی هرچند تكرار شود یا در كارهای خیر، هر مقدار بخواهد به امور خیریه كمک كند، اسراف نیست، زیرا در امور آخرت، شأن دنیایی افراد ملاحظه نمیشود. البته اسراف در هیچ مورد روا نیست.
جوادی آملی: مسأله 2012. اگر كسی به عمدْ جنایتی كرده، پرداختن دیه یا ارش و غرامت ـ مانند جنایت خطایی ـ جزء هزینه او شمرده میشود؛ اما اگر كسی بیمبالات است و مال یا جان مردم را از بین میبرد و مجبور میشود كفاره، دیه و غرامت بپردازد، بعید است این هزینهها جزء هزینه او محسوب شود و در اینگونه موارد نیز باید خمس آن را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 2013. اگر در هزینه بودن مالی شبهه باشد، یعنی شک كرده پولی كه مصرف شده است آیا صرف هزینه زندگی شده یا به مصرف غیر هزینه رسیده است؛ برای مثال، شخص نمیداند فلان مبلغ را به كسی قرض داده یا صرف هزینه زندگی كرده است، در این صورت، نسبت به این مقدار، برائت جاری میشود و لازم نیست خمس آن را بدهد. البته بعد از رفع شبهه، حكم آن معلوم خواهد شد.
جوادی آملی: مسأله 2014. وسایلی كه در طول سال مورد استفاده قرار میگیرد، خواه از بین بروند و خواه از بین نروند، جزء هزینه خواهند بود، بنابراین اگر لوازمی، مانند فرش، ظرف، خانه و مانند آن تا پایان سال خمسی باقی مانده باشند، خمس ندارند و در محاسبه سالهای بعد نیز مطرح نمیشوند.
(مسأله 1780)اگر از منفعت كسب، آذوقه اي1كه براي مصرف سالش خريده، در آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد2. و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد در صورتي كه قيمتش از وقتي كه خريده زياد شده باشد بايد قيمت آخر سال را حساب كند.
1- گلپايگاني، صافي، سیستانی: اگر آذوقه اي...
2- اراكي، بهجت،: [پایان مسأله]
جوادی آملی: رجوع كنيد به مسأله مسأله 1775.
*****
مكارم: مسأله 1505- اگر از درآمد كسب و كار، آذوقه اي براي مصرف سالش خريده، چنانچه چيزي در آخر سال از آن زياد بماند بايد خمس آن را بدهد و احتياط اين است كه حتي اشياء كم اهميّت مانند مختصر مواد غذايي اضافي و امثال آن هر چه هست حساب كند و بايد توجّه داشت كه اگر مي خواهد قيمت آنها را بدهد بايد قيمت همان آخر سال را در نظر بگيرد خواه كمتر از خريد باشد يا بيشتر.
امام خامنه ای رساله آموزشی ۳۳۴- کالاهای مصرفی بی دوام از قبیل قند، شکر، برنج، روغن، و مانند آن که دراحتیاجات روزانه‌ی زندگی مصرف میشود اگر از درآمد سال به منظور مصرف سالانه خریداری کند و به مصرف برساند مؤونه به حساب میآید و خمس ندارد و هر مقدار از آن را که در انتهای سال مصرف نکند مؤونه نیست و چنانچه قابل خرید و فروش باشد بایستی خمس آن را بپردازد، و اما کالاهای مصرفی با دوام از قبیل خانه‌ی مسکونی، لوازم خانگی، اتومبیل شخصی، زیور آلات زنانه و مانند آن که هنگام استفاده عین آنها باقی می‌ماند و قابل استفاده است و به عنوان نیاز زندگی از درآمد خریداری و استفاده میشود مؤونه است و خمس ندارد.
زنجانی: مسأله 1789- اگر آذوقه‌ای که برای مصرف سالش خریده، در آخر سال زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد، و چنانچه بخواهد قیمت آن را بدهد هر وقت خمس را ادا می‌کند قیمت آن زمان را باید حساب کند. برای محاسبۀ خمس میتوان هر مال را جداگانه حساب کرد، بنابراین کسی که یک روز مشخص را برای محاسبه خمس جمیع منافع سالش قرار داده است، اگر قبل از آن روز، آذوقه تهیّه کرده باشد ولی هنوز بر آن سال نگذشته، میتواند خمس آن را ندهد.
مظاهری: مسأله 1363-اگر از منفعت كسب چيزى را كه براى مصرف سالش خريده نظير برنج و گندم و مانند اينها در آخر سال زياد بيايد، لازم نيست خمس آن را بدهد.
(مسأله 1781) اگر از منفعت كسب، پيش از دادن خمس، اثاثيه اي براي منزل بخرد1، چنانچه در بين سال احتياجش از آن برطرف شود، واجب است كه خمس آن را بدهد2، و همچنين است زيور آلات زنانه، اگر در بين سال وقت زينت كردن زنها به آنها بگذرد.
1- بهجت: كه خود آن اثاثيه باقي است و از آن استفاده مي نمايند، خمس آن واجب نيست.
زنجاني: و سپس احتياجش از آن برطرف شود، چنانچه احتمال دهد كه تا يك سال بعد از برطرف شدن احتياج وي، صرف مخارج زندگي مي كند مي تواند آن را تا يكسال نگهدارد و اگر چنين احتمالي نمي دهد بايد بلافاصله خمس آن را بدهد، به هر حال اگر بعد از گذشت سال در مخارج صرف نكند، بايد خمس آن را بدهد، و همچنين است زيور آلات زنانه كه وقت زينت كردن زن به آنها گذشته باشد.
2- اراكي: بنابراحتياط واجب بايد خمس آن را بدهد...
خوئي: هر وقت احتياجش از آن برطرف شد، احتياط مستحبّ آن است كه خمس آن را بدهد. و همچنين است زيور آلات زنانه، در صورتي كه وقت زينت كردن زن با آنها گذشته باشد.
تبريزي: هر وقت احتياجش از آن برطرف شد، لازم نيست كه خمس آن را بدهد و همچنين است زيور آلات زنانه، در صورتي كه وقت خريدن [و] زينت كردن زن با آنها نگذشته باشد.
*****
گلپايگاني، صافی: 1790: مسأله- اگر ازمنفعت كسب، پيش از دادن خمس، اثاثيه اي براي منزل بخرد، و در بين همان سال، احتياجش از آن برطرف شود اگر زايد بر مخارج سال باشد خمس آن را بايد .بدهد و همچنين است زيور آلات زنانه؛ ولي اگر در سالهاي بعد رفع احتياجش از آنها بشود خمس آن واجب نيست*.
. صافي: بنابراحتياط...
*صافي: اگر درسالهاي بعد رفع احتياجش از آنها بشود، رعايت اين احتياط لازم نيست.
فاضل: مسأله 1830- اگر از درآمد سال و منفعت كسب (بدون پرداخت خمس) وسيله اي كه مورد نياز اوست بخرد و استفاده كند و در همان سال احتياجش برطرف شود و تا آخر سال خمس بماند واجب است خمس آن را بدهد و اگر احتياجش به اين وسيله در سالهاي بعد برطرف شود (يعني در طول سال خريد به آن احتياج داشته) لازم نيست خمس آن را بدهد. زيورآلات زنانه هم همين حكم را دارد يعني اگر سال پس از خريد ديگر به آن نياز نداشته باشد يا وقت زينت آنها گذشته باشد لازم نيست خمس آن را بدهد.
جوادی آملی: مسأله 2020. اگر كسی لوازمی از درآمد سال مالی خریده است و استفاده نمود و پس از چند سال نیازی به آن نداشت؛ برای مثال: كسی كتاب‌هایی خریده بود و الآن نیازی به آن ندارد؛ یا خانمی زیورآلات خرید، حالا كه پیر شده است نیازی به زیور آلات ندارند، در اینگونه موارد، اقوا آن است كه خمس ندارند.
مکارم: مسأله 1506- اگر در اثناء سال وسائل مورد نیاز خود رابخرد خمس ندارد و اگر بعدا از آن وسائل بی نیاز شود خمس دادن آن لازم نیست همچنین زیور آلات زنانه اگر بعد از گذشتن سن و سالی از زن مورد نیازش نباشد خمس به آن تعلق نمی گیرد ولی احتیاط مستحب آن است که خمس این وسائل یا زیور آلات را بدهد.
نوري: مسأله 1777- اگر از منفعت كسب، پيش از دادن خمس، اثاثيه اي را كه مورد احتياجش مي باشد براي منزل بخرد، چنانچه در بين همان سال احتياجش از آن برطرف شود بطوري كه در آخر سال، زايد بر مخارج سال محسوب شود بايد خمس آن را بدهد و مثل آن است زيور آلات زنانه، ولي اگر بعد از انقضاي سال احتياجش از آن رفع شود خمس آن واجب نيست.
سيستاني: مسأله 1798- اگر از منافع، پیش از دادن خمس، اثاثیه‌ای برای منزل بخرد و قبل از سال خمسی از آن استفاده کند، در صورتی که احتیاجش پس از سال منفعت برطرف شد، لازم نیست خمس آن را بدهد، و همچنین اگر در میان سال احتیاجش برطرف شد، ولی آن چیز از چیزهایی باشد که معمولاً برای سالهای بعد کنار گذاشته میشود، مانند لباس‌های زمستانی و تابستانی، خمس ندارد، و در غیر اینگونه چیزها اگر در بین سال احتیاجش از آن، به طور کلّی برطرف شد، احتیاط واجب آن است که خمس آن را بدهد، و زیورآلات زنانه در صورتی که وقت زینت کردن زن با آنها گذشته باشد، نیز خمس ندارد.
وحید: مسأله 1798- اگر از منفعت كسب پیش از دادن خمس اثاثیه اى براى منزل بخرد ، هر وقت احتیاجش از آن بر طرف شد ، خمس ندارد ، و همچنین است زیور آلات زنانه در صورتى كه وقت زینت كردن زن با آنها گذشته باشد.
سبحانی: مسأله 1477- اگر در اثنا سال از منفعت کسب اثاثیه ای برای منزل بخرد چنانچه در بین سال یا سال های بعد احتیاجش از آن برطرف شود احتیاط مستحب آن است که خمس آن را بدهد و همچنین است زیور آلات زنانه اگر در بین سال وقت زینت کردن زن ها به انها بگذرد.
مظاهری: مسأله 1364- اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس چيزى كه مورد احتياج اوست بخرد چنانچه احتياجش از آن برطرف شود و سال هم روى آن بگذرد بايد خمس آن را بدهد.
مسائل اختصاصي
بهجت: مسأله 1399- كفن و برد يماني و قبري كه از سود بين سال خريد مي كنند، وقتي سال بر آنها گذشت، بايد خمس آن را بدهند و اگر يك بار خمس آن را بدهند در سالهاي بعد خمس تعلق نمي گيرد.
بهجت: مسأله 1400- اگر شخصي نتواند خرج سال خود را تأمين كند و سر سال پول و يا چيزهايي از مؤونه در خانه زياد بيايد، مي تواند آنها را در مخارج مورد نياز صرف كند و خمس ندارد.
بهجت: مسأله 1401- سرمايه و آلاتي را كه در وقت كسب به آنها و يا تكميل آنها نياز دارد اگر از پولي تهيّه كند كه بايد خمس آن را بدهد، حكم همان پول را دارد، و اگر از پولي مثل ارث تهيّه شده باشد خمس ندارد، و اگر از دستمزد كاري كه كرده سرمايه يا آن وسايل را تهيّه كند، در صورتي كه در همان سالِ كسب با آن سرمايه و وسايل، مقصودي عقلائي و متناسب با شأن خود دارد، اصل سرمايه و وسايل خمس ندارد، ولي واجب است خمس سودي كه از آنها مي برد بدهد، و اين كه گفته شد سرمايه خمس ندارد منظور، آن مقدار از سرمايه است كه زندگي مطابق شأن او بدون آن تأمين نمي شود پس اگر سرمايه زيادتر از اين بود آن مقدار زيادتر خمس دارد.
بهجت: مسأله 1402- در مواردي كه براي كم كردن اجاره منزل، دادن قرض شرط مي شود، اگر بدون اين پول نياز مسكن او تأمين نمي شود، اين قرض خمس ندارد حتي اگر چند سال در دست صاحب منزل باقي بماند.
مكارم: مسأله 1507- كتابهايي را كه طلاب علوم ديني يا غير آنها از درآمد كسب و كار مي خرند چنانچه مورد نيازشان باشد خمس ندارد، ولي اگر فعلاً نيازي به آن ندارند و مقصودشان استفاده در آينده است خمس به آن تعلق مي گيرد (اگر در تمام طول سال نيز از آن استفاده نكند، ولي وجود آن كتاب براي مواقع ضروري دركتابخانه لازم است، نياز محسوب مي شود) همچنين وسايلي مانند اسباب آتش نشاني در جاهايي كه بيم آتش سوزي است يا داروهاي ضروري و كمك هاي اوليه در خانه جزء هزينه هاي زندگي محسوب مي شود و خمس ندارد هر چند اتفاقاً در تمام سال از آنها استفاده نشود.
جوادی آملی: مسأله 2021. كسی كه سال خمسی دارد، اگر در اثنای سال بمیرد، باید هزینه تا زمان فوت او از درآمدش كسر و بقیهٔ آن را تخمیس نمایند. نباید هزینه تا پایان سال خمسی را كسر نمایند. البته هزینه‌های كفن و دفن میّت، از درآمدش كسر میشوند.
جوادی آملی: مسأله 2022. اگر كسی از درآمد سال مالی مستطیع شد و در همان سال به حج مشرف شد، هزینه مسافرت او خمس ندارد؛ همچنین است اگر از درآمد سال مالی به حج مستحبی برود، جزء هزینه سال محسوب میشود و خمس ندارد.
جوادی آملی: مسأله 2023. اگر كسی از درآمد سال، استطاعت مالی برای حج پیدا كرد؛ ولی راه آن بسته بود یا نوبت به او نرسید كه به حج برود، در این صورت، خمس آن مال را باید بپردازد؛ ولی اگر راه برای او باز است؛ لیكن معصیت كرد و عمل واجب حج را انجام نداد، بنا بر احتیاط واجب، باید خمس آن مال را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 2024. اگر كسی درآمد چند سال را برای سفر حج فراهم كرد و به مكه رفت، همه آن اموال جزء هزینه سالهای او شمرده میشود و هیچ‌كدام خمس ندارد، هرچند به احتیاط مستحبْ خمس سالهای قبل از حج را بپردازد.
جوادی آملی: مسأله 2025. اگر كسی در یک سال خمسی درآمدی نداشت، نمیتواند هزینه آن سال را از درآمد سال بعد كسر نماید. بلی، اگر برای مخارج این سال مقداری قرض كند، در سال بعد میتواند آن وام را از درآمد سال جدید پرداخت نماید و جزء هزینه سال بعد قرار دهد.
(مسأله 1782)اگر در يك سال منفعتي نبرد، نمي تواند1مخارج آن سال را از منفعتي كه در سال بعد مي برد كسر نمايد2.
این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت، جوادی آملی و مظاهری نیست.
1- مکارم: بنابراحتیاط...
2- سبحانی: مگر اینکه برای معیشت آن سال قرض کرده باشد و تا آن زمان قادر به پرداخت ان نباشد.
*****
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۵- میزان در مؤونه، مخارجی است که در طی سال از درآمد همان سال کسر شده به مصرف می‌رسد نه سال قبل و بعد، بنابراین اگر در یک سال درآمدی عاید نشد نمیتواند مؤونه‌ی آن سال را از درآمدهای سال قبل و بعد کسر کند.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۰- مؤونه‌ی هر سال از درآمد همان سال کسرشده (به مصرف می‌رسد) نه سال قبل و بعد، بنابراین اگر در یک سال درآمدی عاید او نشد نمیتواند مؤونه‌ی آن سال را از درآمدهای حاصل از سال قبل و بعد کسر کند.{تکراری}
مسأله اختصاصی
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۲۵- تناسب با شؤون - معیار در مؤونه، هزینه‌ی متعارفی است که افراد نسبت به شرایط خویش دارند، بنابراین از یک سو محدود به لوازم ضروری و احتیاجات اولیه نیست و از سوی دیگر شامل مخارجی که ولخرجی، اسراف و تبذیر یا اضافه بر شؤون است از قبیل برخی جهازیه‌ها و خرجهای تشریفاتی در مجالس عروسی و سوگواری و مهمانی و مانند آن نمیشود.
(مسأله 1783)اگر در اوّل سال منفعتي نبرد و از سرمايه خرج كند و پيش از تمام شدن سال منفعتي به دستش آيد، مي تواند 1مقداري را كه از سرمايه برداشته، از منافع كسر كند2.
1- وحید: نمی تواند...
2- صافي: ولي احتياط مستحبّ اين است كه كسر ننمايد.
خوئی، تبریزی، زنجانی: نمي تواند مقداري را كه از سرمايه برداشته از منافع كسر كند و (خوئی، تبریزی: فقط مؤونه (مصارف) - زنجانی: فقط مخارج) تجارت را مي تواند از او كسر كند.
مظاهری: و اگربعداز تمام شدن سال منفعتى به دستش آید نمی تواند مقداری را که سال قبل از سرمایه برداشته از منافع كسر كند.ولی اگر با سرمایه ای که برای او مانده نتواند کسبی کند که سزاوار او باشد یا منافعی که از آن پیدا می شود برای مخارج سال او کافی نباشد می تواند مقداری را که از سرمایه کم شده از منافع کسر نماید.
*****
فاضل: مسأله 1732- اگر در اوّل سال خمسي منفعتي بدست نياورند و از سرمايه خود خرج كنند يا قرض كنند و خرج كنند و بعد درآمدي كسب كنند مي توانند مقداري را كه در اوّل سال صرف مؤونه آنها شده از آن كسر كنند.
جوادی آملی: مسأله 2026. اگر كسی در یک سال خمسی، درآمدش از هزینه او كمتر بود و از سرمایه مصرف كرد، نمیتواند كسری این سال را از درآمد سال بعد جبران و جایگزین نماید و اگر برای تأمین هزینه سال قبل وام گرفته باشد، میتواند این وام را از درآمد سال بعد كم نماید و جزء هزینه او محسوب میگردد و خمس ندارد.
مسائل اختصاصي
بهجت: مسأله 1404- اجناس مغازه اي كه به عنوان سرمايه حساب شده و خمس آن پرداخت گرديده، اگر در رأسِ سالِ خمسي آينده به سبب گران شدن اجناس، قيمت آن بالا رفته باشد، ملاك در حساب سرمايه، قيمت فعلي آن است در صورتي كه فروش آن جنس به نرخ روز سود آور باشد.
مكارم: مسأله 1510- سرمايه خمس دارد، مگر سرمایه ای که اگر خمس آن را هر چند به صورت تدریجی بدهد با بقیّه آن، زندگی او در حدّ آبرو و شؤونش اداره نمی شود. بنابر این، اگر با پرداخت خمس آن، لطمه ای به کار او نمی خورد، باید خمس آن را بدهد، خواه این سرمایه سرمایه ی تجارت باشد یا زمین و آب و ملک برای زراعت، یا ابزار کار.
زنجاني: مسأله 1793- سرمایه‌ای که مورد نیاز انسان است و با کمتر از آن زندگی او در حدّ آبرو و شؤونش اداره نمیشود خمس ندارد، یعنی میتواند از درآمد خود برداشته و جزء سرمایه کند، ولی اگر نبود قسمتی از این اموال، مشکلی در اداره زندگی او به وجود نمی‌آورد باید خمس آن قسمت را بدهد، بلکه اگر منفعتی به دست آورد و بداند تا آخر سال مؤونه نمیشود باید فوراً خمس آن را بدهد. بنابراین باید خمس هزینه‌هایی را که برای به دست آوردن فایده صرف می‌کند بدهد و نمیتواند از مخارج سالش حساب کند؛ البته میتواند این هزینهها و خمس آن را از منفعتی که به دست میآورد کسر کند.
جوادی آملی: مسأله 2027 . اگر كسی برای تأمین كسری هزینه خود وام گرفته باشد و میتوانست آن وام را در سال قبل تسویه نماید؛ ولی انجام نداد، میتواند آن وام را از درآمد سال بعد پرداخت نماید. اگرچه این وام، هزینه سال قبل است؛ ولی پرداخت آن، جزء هزینهٔ سال جدید شمرده میشود و خمس ندارد.
(مسأله 1784) اگر مقداري از سرمايه1از بين برود و از باقي مانده آن منافعي ببرد كه از خرج سالش زياد بيايد، مي تواند مقداري را كه از سرمايه كم شده، بردارد2.
این مسأله در رساله آیات عظام: فاضل، جوادی آملی و بهجت نیست.
1- تبريزي: در تجارت و مانند آن...
2- تبريزي، نوری: از منافع كسر نمايد.
زنجاني: نمي تواند مقداري را كه از سرمايه كم شده از منافع بردارد ولي اگر با سرمايه اي كه براي او مانده، نتواند كسبي كند كه سزاوار شأن او باشد يا منافعي كه از آن پيدا مي شود، براي مخارج سال او كافي نباشد، مي تواند کسری سرمایه ای را که برای امرار معاش لازم است از منافع كسر نمايد.
مظاهری: رجوع کنید به ذیل مسأله 1783.
*****
گلپايگاني، صافي: مسأله 1793- اگر مقداري از سرمايه يك رشته كسب به [سبب] تلف يا ضرر در معامله بدون تقصير كم شود يا از بين برود و از باقي مانده آن رشته، منافعي ببرد كه از خرج سالش زياد بيايد مي تواند مقداري را كه از سرمايه كم شده، از منافع بردارد (صافي: ولي احتياط اين است كه از منافع بعد از كم شدن آن مقدار برندارد).
خوئي: 1793، وحید1801، سیستانی: مسأله1801- اگر مقداري از سرمايه در تجارت و مانند آن از بين برود مي تواند مقداري را كه از سرمايه كم شده از منافع قبل از تلف آن مقدار (سيستاني: از منافع همان سال) كسر نمايد.
مكارم: مسأله 1511- اگر چيزي از سرمايه به خاطر كسب و كار از بين برود به طوري كه جزء ضرر معامله حساب شود، مي تواند مقدار آن را از منافع بردارد، ولي اگر بواسطه حوادث ديگري از بين برود (مانند سرقت و امثال آن) نمي تواند آن را از منافع كم كند، مگر اين كه با سرمايه باقيمانده نتواند كسبي كه سزاوار شأن اوست انجام دهد.
(مسأله 1785)اگر از غير سرمايه چيز ديگري از مالهاي او1از بين برود، (نمي تواند از منفعتي كه به دستش مي آيد آن چيز را تهيّه كند2 ولي3) اگر در همان سال به آن چيز احتياج داشته باشد، مي تواند در بين سال از منافع كسب4آن را تهيّه نمايد5.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی و مظاهری نیست.
1- مكارم: به خاطر شكستن و سوختن و سرقت و غير آن از بين برود، اگر در همان سال به آن احتياج دارد مي تواند آن را از منافع همان سال تهيّه كند.
2-زنجانی: اگر غیر از سرمایه چیز دیگری از مال های او از بین برود تهیه آن از موونه سال محسوب نمی شود...
وحید: مگر این كه در همان سال به آن چیز احتیاج داشته باشد ، كه در این صورت مى تواند در بین سال از منافع كسب آن را تهیه نماید.
سبحانی: اگر در همان سال به آن چیز احتیاج داشته باشد می تواند در بین سال از منافع کسب آن را تهیه نماید.
3- [قسمت داخل پرانتز در رساله آیات عظام سیستانی و سبحانی نیست].
4- سيستاني: از منافعش...
5- زنجاني: همچنين است اگر در سالهاي بعد، به آن چيز احتياج داشته باشد ولي به گونه ای است که اگر اكنون آن را تهيّه نكند، نمي تواند در سالهاي آينده آن را -هرچند با قرض کردن- تهيّه كند.
(مسأله 1786)اگر در اوّل سال براي مخارج خود قرض كند و پيش از تمام شدن سال منفعتي ببرد، مي تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت كسر نمايد1.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی و مظاهری نیست.
1- وحید: نمی تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت کسر نماید مگر اینکه قرض بعد از وصو ل منفعت باشد ولی می تواند قرض خود را از منافع اثنای سال ادا نماید.
خوئي، زنجاني، تبريزي، سيستاني: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1787.
فاضل: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1783.
مسأله اختصاصي
فاضل: مسأله 1833- بطور كلّي قرض داشتن مانع تعلق خمس نمي شود؛
1- مثلاً كسي كه يك ميليون تومان قرض دارد اگر سر سال خمس يك ميليون تومان درآمد مازاد داشته باشد بايد خمس آن را بدهد و نمي تواند آن را بابت بدهي خود كسر كند.
2- اگر عين پولي كه قرض كرده موجود باشد يا آن را تبديل به چيز ديگري كرده باشد لازم نيست خمس آن را بدهد.
3- اگر عين پولي كه قرض كرده موجود باشد يا آن را تبديل به چيز ديگري كرده باشد كه مؤونه او نيست چنانچه مقداري از قرض خود يا تمام آن را از درآمد خود بازپرداخت كرده باشد بايد به ميزان بازپرداخت خمس آن را بپردازد.
4- اگر مبلغي را كه خرج كرده صرف مؤونه خود كرده باشد يا تلف شده باشد مي تواند از درآمد سال بدون پرداخت خمس قرض خود را ادا كند.
(مسأله 1787)اگر در تمام سال منفعتي نبرد و براي مخارج خود قرض كند مي تواند از منافع سالهاي بعد، قرض خود را ادا نمايد1.
1- تبريزي: و همچنين اگر در اوّل سال براي مخارج خود قرض كند و پيش از تمام شدن سال منفعتي ببرد مي تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت ادا نمايد، بلي اگر قرض را ادا ننمود تا آنكه سال بر منفعت گذشت بايد بدون كسر مقدار آن قرض خمس آن منفعت را بدهد مگر اينكه قرض بعد از منفعت كردن بوده و براي مؤونه سالش باشد كه در اين صورت كسر آن حتي بعد از گذشتن سال خالي از وجه نيست.
وحید: نمى تواند از منافع سالهاى بعد آن قرض را كسر نماید ، ولى مى تواند قرض خود را از آنها ادا كند.
*****
خوئي، : 1795، فاضل: 1827، زنجاني: مسأله 1796- اگر در تمام سال منفعتي نبرد و براي مخارج خود قرض كند نمي تواند از منافع سالهاي بعد مقدار قرض خود را كسر نمايد.. بلكه اگر در سال اوّل براي مخارج خود قرض كند و پيش از تمام شدن سال منفعتي ببرد ظاهر اين است كه نمي تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت كسر نمايد مگر اينكه قرض بعد از منفعت كردن باشد* بلي در هر دو صورت مي تواند قرض خود را از ارباح اثناء سال ادا نمايد و به آن مقدار خمس تعلق نمي گيرد.
. فاضل: و در اين صورت مي تواند قرض خود را از ارباح اثناء سال ادا نمايد و به آن مقدار، خمس تعلق نمي گيرد.
*زنجانی: ولی در هر صورت می تواند قرض خودرا از منافع اثناء سال بپردازد و در صورت پرداخت به آن مقدار خمس تعلق نمی گیرد.
سيستانی: مسأله 1803- اگر در تمام سال منفعتی نبرد و برای مخارج خود قرض کند، نمیتواند از منافع سالهای بعد مقدار قرض خود را کسر نماید و خمس آن را ندهد ولی اگر با قرض وسیله‌ای مانند ماشین یا خانه برای استفاده شخصی بخرد تا زمانی که بابت خرید آن شیئ بدهکار است و از آن شیئ استفاده می‌کند میتواند به مقدار بدهی خود، از درآمد سالهای بعد کسر کند مشروط بر اینکه آن مقدار از بدهی را در سالهای قبل کسر نکرده باشد. و اگر در اثناء سال برای مخارج خود قرض کند و پیش از تمام شدن سال منفعتی ببرد، میتواند مقدار قرض خود را از آن منفعت کسر نماید. و همچنین در صورت اوّل میتواند قرض خود را از درامد سالهای بعد ادا کند، و به آن مقدار خمس تعلق نمی‌گیرد.
جوادی آملی: مسأله 2028. اگر كسی برای تأمین هزینه روزانه خود وام گرفته باشد، بازپرداخت اینگونه وام، از درآمد سال كسر میشود و خمس ندارد.
مسائل اختصاصي
مكارم: مسأله 1514- قرضهايي كه بر ذمه انسان آمده خواه براي هزينه زندگي باشد يا خسارت و غرامت و يا غير اينها، مي تواند از درآمد سال آنها را ادا كند، ولي قرضهايي را كه به اقساط مي پردازد فقط قسطهايي را كه در آن سال بايد بپردازد جزء مخارج آن سال محسوب مي شود.
جوادی آملی: مسأله 2029. اگر شخصی برای رفاه و آسایش مناسب خود وامی گرفت و مثلاً ماشین سواری خرید و حادثه‌ای پیش آمد و از بین رفت، در این صورت، بازپرداخت این وام جزء هزینه او خواهد بود و خمس ندارد.
جوادی آملی: مسأله 2030. اگر كسی برای آسایش بیشتر و برای تفریح و تفرّج كه مورد نیاز ضروری او نیست، ماشین یا باغی خرید، در اینگونه موارد پولی كه برای آن داده است، جزء هزینه سال او نیست و باید خمس آن را بپردازد و اگر برای خرید آن وام گرفته باشد، پرداختن آن، جزء هزینه شمرده نمیشود و هرمقدار از اقساط را كه از درآمد پرداخت كرده است، محاسبه نماید و خمس آن را بپردازد.
(مسأله 1788)اگر براي زياد كردن مال يا خريدن ملكي كه به آن احتياج ندارد قرض كند1نمي تواند از منافع كسب، آن قرض را بدهد2ولي اگر مالي را كه قرض كرده و چيزي را كه از قرض خريده از بين برود 3 (و ناچار شود كه قرض خود را بدهد4)، مي تواند از منافع كسب، قرض را ادا نمايد5.
این مسأله در رساله آیات عظام: اراکی و بهجت نیست.
1- سيستاني: در صورتی که از منافع سالش بدون پرداخت خمس آن قرض را ادا نمايد بايد پس از رسيدن سال خمس آن عين را بپردازد مگر اينكه مالي كه قرض كرده و يا چيزي را كه با قرض خريده درمیان سال از بين برود.
فاضل: دادن آن قرض از مخارج زندگي كه خمس به آن تعلق نمي گيرد حساب نمي شود، ولي اگر مالي را كه قرض كرده و چيزي را كه از قرض خريده از بين برود اداي قرض جزو مخارج سال حساب مي شود و خمس ندارد.
2- خوئي: بلي، اگر مالي را كه قرض كرده و يا چيزي را كه از قرض خريده از بين برود در اين صورت مي تواند قرض خود را از منافع آن سال بدهد.
تبريزي: بلي، اگر مالي را كه قرض كرده و چيزي را كه از قرض خريده از بين برود و ناچار شود كه قرض خود را بدهد، اداء آن قرض از منافع سال بعد مانعي ندارد. و اگر خمس به واسطه تلف شدن مالي كه خمس آن را نداده بود يا بواسطه دست گردان با حاكم شرع يا وكيل او دين شود اداء آن از منافع سال بعدي از مؤونه حساب نمي شود و لازم است منفعتي كه با آن اداء قرض خمس مي كند، تخميس كند.
زنجاني: نمي تواند از منافع كسب، آن قرض را محاسبه كند، ولي مي تواند قرض خود را بپردازد كه در اين صورت اگر مالي را كه با قرض تهيّه كرده شرايط وجوب خمس را داشته باشد، بايد خمس آن را بدهد، واگر مالي را كه قرض كرده يا چيزي را كه با قرض تهيّه كرده، از بين برود مي تواند قرض خود را از منافع آن سال بپردازد.
3-وحید: می تواند قرض خودرا از منافع آن سال ادا نماید.
4- [قسمت داخل پرانتز در رساله آيات عظام: گلپايگاني و صافي نيست]
5- مكارم: مي تواند از منافع و درآمدهاي آن سال قرض خود را ادا كند.
سبحانی: در صورتی که مال دیگر نداشته باشد می تواند از منافع کسب قرض را ادا نماید.
*****
جوادی آملی: مسأله 2031. اگر كسی در سال قبل وامی گرفته بود و هزینه كرد، چنانچه آن وام را برای نیاز ضروری و مطابق شأن خود مصرف كرده بود، آن را میتواند از درآمد امسال پرداخت كند و خمس ندارد؛ اما اگر آن وام را در موارد غیر ضروری مصرف كرد، در این صورت، جزء هزینه او نیست و باید نخست خمس درآمد را و سپس وام را بپردازد. در هر دو فرض، فرقی نیست كه قدرت و تمكّن بر ادای وام داشته باشد؛ یا نداشته باشد.
امام خامنه ای رساله آموزشی ۳۲۳: مالی که قرض گرفته میشود خمس ندارد، مگر آن مقدار که اقساط آن تا سر سال خمسی از منفعت کسب پرداخت شده و آن مال، موجود یا تبدیل به سرمایه شده باشد. بنابراین اگر شخصی مبلغی را قرض بگیرد و نتواند آن را قبل از آن سال ادا کند لازم نیست خمس آن را بدهد، ولی اگر از درآمد سال خود قسطهای آن را بپردازد و مالی که قرض گرفته هنگام رسیدن سال خمسی نزد او باقی باشد واجب است که خمس آن را به میزان اقساطی که پرداخت نموده بپردازد.
مسأله اختصاصی
جوادی آملی: مسأله 2032. اگر شخصی بعضی از لوازم زندگی او از بین رفت ـ مثلاً بر اثر آتش‌سوزی فرش یا لوازم دیگرش سوخت یا سرقت شد ـ اگر تا آخر سال خمسی از درآمد سال تهیّه نكرد، میتواند این خسارت را از درآمد سال كسر نماید و خمس سود مانده را بپردازد.
(مسأله 1789)بنابراحتياط واجب بايد خمس مال حلال مخلوط به حرام را از عين همان مال بدهد. ولي خمس هاي ديگر را مي تواند از همان چيز بدهد يا به مقدار قيمت خمس كه بدهكار است پول بدهد.
این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت، مکارم و مظاهری نیست.
*****
اراكي: مسأله 1820- خمس مال حلال مخلوط به حرام و همچنين خمس هاي ديگر را مي تواند از همان چيز بدهد يا به مقدار قيمت خمس كه بدهكار است پول بدهد.
خوئي، تبريزي، گلپایگانی، صافی: 1797، زنجانی: 1798، وحید1806: مسأله- انسان مي تواند خمس هر چيز را از همان چيز بدهد، يا به مقدار قيمت خمس كه بدهكار است، پول بدهد.و امّا اگر جنس ديگر بخواهد بدهد، محلّ اشكال است، مگر آن كه با اجازه حاكم شرع باشد.
. زنجاني: ولي نمي تواند به مقدار قيمت خمس، از جنس ديگري بدهد مگر حاكم شرع آن را اجازه دهد.
. وحید: و بنابراحتیاط واجب از چیز دیگر ندهد مگر با اذن حاکم شرع...
. صافي: هر چند كفايت دادن جنس نيز بعيد نيست.[پايان مسأله]
. گلپايگاني: پول يا جنس ديگر بدهد. [پايان مسأله]
فاضل: مسأله 1836- انسان مي تواند خمس هر چيز را از همان چيز يا قيمت آن را بدهد و امّا اگر جنس ديگر بخواهد بدهد محلّ اشكال است مگر آنكه با اجازه مجتهد جامع الشرائط باشد.
سيستاني: مسأله 1805- انسان مي تواند خمس چيزهايي كه خمس بر آنها واجب شده است از همان چيزها بدهد يا به مقدار قيمت خمسي كه واجب شده است، پول خمس داده شده بدهد و امّا اگر جنس ديگري كه خمس در آن واجب نشده بخواهد بدهد، محلّ اشكال است، مگر آنكه با اجازه حاكم شرع باشد.
جوادی آملی: مسأله 2048. در مواردی كه باید خمس پرداخت شود، لازم نیست آن را از عین همان مال بپردازد، بلكه میتوان از مال دیگر پرداخت کرد، به شرط آنكه به ضرر مستحقانِ خمس نباشد.
(مسأله 1790)تا خمس مال را ندهد1نمي تواند در آن مال تصرّف كند2اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد.
این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.
1- بهجت: بعد از گذشت سال تا خمس مال خود را ندهد...
2- مكارم: و نيّت دادن خمس به تنهايي كافي نيست، همچنين نمي تواند خمس را به ذمّه بگيرد و در مال تصرّف كند و چنانچه تصرّف كند كار حرامي كرده و اگر آن مال تلف شود بايد خمس آن را بدهد.
*****
گلپايگاني، صافي: مسأله 1799- بعد از تمام شدن سال و مستقر شدن خمس، تصرّف در مالي كه خمس آن واجب شده بدون اذن حاكم شرعي جايز نيست.
خوئي، تبريزي: 1798، وحید:مسأله 1807- كسي كه خمس به مال او تعلق گرفت و سال بر او گذشت، تا خمس او را نداده است . و قصد دادن خمس را ندارد نمي تواند در آن مال تصرّف كند . بلكه بنابراحتياط واجب اگر قصد دادن خمس را هم داشته باشد نيز چنين است...
. وحید: نمی تواند در آن مال تصرف کند. اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد ، مگر با اذن حاكم شرع ، و امّا تصرّفات اعتباریه در حصّه خود مانند فروختن و صلح كردن آن مانعى ندارد.
زنجانی: مسأله 1799- تصرّف کردن در مالی که خمس دارد تا یک‌پنجم آن باقی است اشکال ندارد مگر در چیزهایی مانند خانه یا یک تخته فرش که قابل تقسیم به قسمت‌های مساوی نیستند.
سبحانی: مسأله 1486- اگر خمس مال را نداده در صورتی می تواند در آن مال تصرّف کند که موجب اتلاف حقوق صاحبان خمس نشود و در غیر این صورت تصرّف در آن حرام است و در هر حال باید خمس مال را بپردازد.
سيستانی: مسأله 1806- كسي كه خمس به مال او تعلق گرفت و سال بر آن گذشت، تا خمس آن را نداده است نمی تواند در آن مال تصرف کند.
جوادی آملی: مسأله 2038. شخصی كه در پایان سال خمسی محاسبه كرد و خمس بدهكار شد، تصرف در آن مال، پیش از پرداختن خمس جایز نیست، مگر آنكه از حاكم شرع اذن بگیرد.
جوادی آملی: مسأله 2065. برای بریءالذمّه شدن مكلف از خمس، دو راه وجود دارد:
یكم: عین مال یا قیمتش را به مستحق خمس بپردازد. دوم: به وكیل یا ولیِّ مستحقِ خمس تحویل دهد. چنانچه مقدار خمس را از مالش جدا کند و كنار بگذارد، پیش از تحویل آن به مستحق یا وكیل و ولیّ او، بریءالذمّه نخواهد شد.
(مسأله 1791) كسي كه خمس بدهكار است1نمي تواند آن را به ذمه بگيرد يعني خود را بدهكار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرّف كند2و چنانچه تصرّف كند و آن مال تلف شود، بايد خمس آن را بدهد3.
1- فاضل: كسي كه خمس به مالش تعلق گرفته...
زنجاني: كسي كه در مال وي خمس مي باشد...
2- بهجت: مگر اينكه با حاكم شرع مصالحه كند يا از او اجازه بگيرد...
وحید: به گونه ای که در مسأله قبل گذشت در مال تصرّف کند...
3- تبريزي: بلي، اگر به مجتهد عادل كه از او تقليد مي كند يا به وكيل او رجوع كند، ممكن است در بعضي از موارد به آن شخص دستگردان كند تا خمس به ذمّه منتقل شود.
مكارم: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1790.
*****
جوادی آملی: مسأله 2037. خمس به عین مال و درآمد تعلق میگیرد؛ نه ذمّه و (به نحو اشاعه است؛ نه كلّی فی المعیّن). مالک و خمس دهنده نمیتواند خمس را به ذمّه خود منتقل نماید، هرچند میتواند خمس را از مال دیگر بپردازد و در مال مورد تعلّق خمس تصرف كند، چنان‌كه میتواند با اذن فقیه جامع شرایطِ فتوا خمس متعلّق به عین را به ذمّه بگیرد و در آن مال تصرف كند. و نیز رجوع كنيد به ذيل مسأله 1790.
سبحانی: مسأله 1487- بهتر است کسی که خمس بدهکار است با حاکم شرع مصالحه کند سپس در تمام مال تصرّف نماید.
مظاهری: مسأله 1368- كسى كه خمس بدهكار است نمىتواند آن را به ذمّه بگيرد و در تمام مال تصرّف كند.
(مسأله 1792)كسي كه خمس بدهكار است1، اگر با حاكم شرع مصالحه كند2، مي تواند در تمام مال تصرّف نمايد3و بعد از مصالحه4منافعي كه از آن به دست مي آيد مال خود اوست5.
این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.
1- زنجاني: كسي كه در مال وي خمس مي باشد...
2- خوئي، وحید: و خمس را به ذمّه بگيرد...
فاضل: كسي كه خمس به مالش تعلق گرفته اگر با مجتهد جامع الشرائط دستگردان كند...
سيستاني: اگر با حاكم شرع دستگردان کند و خمس را به ذمه بگیرد...
مکارم: اگر با حاکم شرع (با در نظر گرفتن مصلحت مستحقین ) مصالحه و دستگردان کند ...
3- اراكي: [پایان مسأله]
4- فاضل، سيستاني: بعد از دستگردان...
5- سيستاني: و بايد به تدريج ، بدهي خود را بپردازد، بنحوي كه مسامحه نباشد.
زنجاني: البتّه حاكم شرع نمي تواند خمس را به گونه اي كه مطابق مصلحت مستحقّين نيست محاسبه يا مصالحه كند يا آن را ببخشد.
سبحانی: رجوع کنید به ذیل مسأله 1791.
*****
گلپايگاني، صافي: مسأله 1801- كسي كه خمس بدهكار است، اگر با اذن حاكم شرع خمس را به ذمّه بگيرد كه بعد ادا نمايد مي تواند در تمام مال تصرّف نمايد و منافعي كه از آن بدست مي آيد مال خود اوست.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۶- در مواردی که خمس بر افراد واجب است و در حال حاضر توان پرداخت آن را ندارند، می توانند خمسی که بر عهده دارند را با ولی امر خمس یا وکیل او دستگردان کنند تا بعداً آن را به تدریج بر حسب استطاعت خودشان از جهت مقدار و زمان بپردازند.
جوادی آملی: مسأله 2067. سیّد مستحق خمس یا فقیه جامع الشرایط نمیتوانند برای بریءالذمّه كردن بدهكار، خمس را دستگردان كنند و به مبلغ كمتری مصالحه نمایند، برای اینكه وجوب خمس برای كمک به امام و سادات نیازمند است و با دستگردان كردن، نیاز سادات فقیر برطرف نمیشود.
مسائل اختصاصي
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۴- برای محاسبه‌ی خمس سرمایه، ابتدا هر چه کالا و پول نقد وجود دارد را در سر سال خمسی حساب، و قیمت‌گذاری کرده خمس آن را میپردازند، سپس در سال بعد مجموعه‌ی آن را با سرمایهی اصلی می‌سنجند اگر علاوه بر تورّم، چیزی اضافه بر سرمایه موجود باشد سود محسوب میشود و به آن خمس تعلق میگیرد و اگر چیزی اضافه بر سرمایهی اولیه افزوده نشده باشد پرداخت خمس واجب نیست، مثلاً فردی که سرمایه‌اش نود و هشت رأس گوسفند و مقداری پول نقد بوده که خمس آنها را پرداخت کرده، اگر سر سال خمسی مجموع قیمت گوسفندهای موجود با اموال نقدی که دارد بیشتر از مجموع قیمت نود و هشت رأس گوسفند با پول نقدی باشد که قبلاً خمس آن را پرداخته، مقدار زائد پس از کسر مقدار تورم خمس دارد.
توجه
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۴- واجب است در محاسبه‌ی خمس سرمایه، کالاها و اجناس (سرمایهی غیر نقدی) را به هر صورت ممکن هر چند با تخمین، تعیین قیمت کرد و ترک این کار به دلیل مشکل بودن جایز نیست.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۵- اگر در اول سال مقداری از سرمایه از بین برود و از باقیمانده آن منافعی ببرد که از خرج سالش زیاد بیاید، میتواند مقداری را که از سرمایه کم شده بردارد.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۵- اگر غیر از سرمایه چیز دیگری از مالهای او از بین برود، نمیتواند از منفعتی که به دستش میآید معادل آن را کسر کند، ولی اگر در همان سال به آن چیز احتیاج داشته باشد، میتواند در بین سال از منافع کسب آن را تهیه نماید.
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۵- کسی که در صحت حساب خمس درآمد سالهای گذشته شک دارد به آن اعتنا نکند و پرداخت مجدد خمس بر او واجب نیست. بلی اگر در درآمد شک داشته باشد که آیا جزو درآمد سالهای قبل است که خمس آن پرداخت شده یا جزو درآمد امسال است که خمس آن داده نشده بر وی واجب است که احتیاطاً خمس آن را بپردازد، مگر این که احراز کند که خمس آن را قبلاً پرداخته است.
۱۱. شک در پرداخت خمس
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۵- کسی که شک دارد خمس چیزی را داده است یا نه، اگر مشکوک از چیزهایی باشد که خمس به آن تعلق گرفته واجب است یقین به پرداخت خمس پیدا نماید.
۱۲. مصالحه
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۵- در مواردی که افراد نمیدانند خمس به درآمد آنها تعلق گرفته است یا نه، مثل این که یقین دارند خانه‌ی مسکونی خود را با درآمد کسب خریده‌اند ولی نمیدانند که آیا درآمد کسب رادر بین سال صرف خرید آن کرده‌اند یا پس از پایان سال پیش از پرداخت خمس، بنابر احتیاط، واجب است با ولی امر خمس یا وکیل او مصالحه نمایند.
توجه
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۶- خمس قطعی قابل مصالحه نیست. (مصالحه در موارد مشکوک صورت می‌پذیرد).
امام خامنه ای: رساله آموزشی ص ۳۴۶- فردی که مبلغی را به عنوان خمس مالی که متعلق خمس نبوده پرداخته است، اگر آن مبلغ در مصارف شرعی آن مصرف شده، بابت خمس مالی که فعلاً بدهکار است حساب نمیشود. بلی اگر آن مبلغ موجود باشد میتواند آن را مطالبه کند.
بهجت: مسأله 1413- اگر از مالي كه خمس آن واجب شده ولي خمس آن را نپرداخته و به ذمّه هم نگرفته، سودي ببرد، مقداري از سود كه در مقابل خمس آن مال است مال شخص نخواهد بود، و بايد خمس اصل مال و تمام سودي كه در مقابل خمس بدست آورده و خمس بقيّه سود را بدهد، مثلاً صد تومان مال خمس نداده داشته و از آن پنجاه تومان سود برده، بيست تومان بابت خمس اصل مال و ده تومان بابت سود اين بيست تومان و هشت تومان بابت خمس چهل تومان باقيمانده، بايد خمس بدهد.
جوادی آملی: مسأله 2040. در اثنای سال خمسی میتوانند خمس را بپردازند و در پایان سال خمسی و محاسبه هزینه سال و مشخص شدن مقدار سود و خمس آن، ماندهٔ خمس را تأدیه نمایند؛ چنانچه مقدار خمسی كه در وسط سال پرداخته بیش از مقدار خمسی بود كه در پایان سال خمسی حسابرسی كرده است، در این صورت، میتواند مقدار زائدی كه پرداخت كرده بود را پس بگیرد.
جوادی آملی: مسأله 2041. اگر كسی با مال خمس نداده كالایی بخرد، تصرف در آن جایز نیست، بنابراین اگر خانه یا لباسی را با مال خمس نداده بخرد، نمیتواند در آن نماز بگزارد، همچنین اگر آب بها را از پول غیر مخمّس بپردازد، نمیتواند با آن آب وضو بگیرد یا غسل كند، مگر آنكه وجوهی كه پرداخت میشود، هزینه خدمات آب‌رسانی باشد؛ نه هزینه خود آب.
جوادی آملی: مسأله 2042. اگر كسی هزینه‌های سفر حج یا زیارت‌های مستحبی یا عروسی فرزند خود را در روزهای پایانی سال خمسی انجام داد كه بخشی از این هزینهها در پایان سال خمسی و بخش دیگر آن در سال جدید انجام شد، آن مقداری كه در سال خمسی جاری هزینه میشود، جزء مؤونه همان سال شمرده میشود و خمس ندارد. مقداری كه در سال جدید هزینه میشود، مربوط به محاسبات سال جدید است.
جوادی آملی: مسأله 2043. آنچه متعلق خمس است، مطلق درآمد است؛ نه خصوص درآمد كسب، بنابراین جایزه، هبه، صله، هدیه و مانند آنها متعلق خمس است، هرچند مقدار كم آنها خمس ندارد.
جوادی آملی: مسأله 2044. مالی كه به هر عنوانی خمس آن داده شد، دوباره خمس ندارد؛ برای مثال، اگر مالی به عنوان معدن یا غوص یا گنج و مانند آن، خمسش داده شد و همه یا مقداری از آن در پایان سال باقی بماند، خمس ندارد.
جوادی آملی: مسأله 2045. اگر كسی حرفه و شغل خود را معدن‌داری، غواصی، گنجیابی و دسترسی به غنائم جنگی قرار داد و درآمدی به دست آورد، در هر سال فقط یک بار بر او خمس واجب است و چنین نیست كه یک بار به عنوان معدن، یا غوص، یا كنز یا غنائم جنگی خمس بپردازد و بار دوم به عنوان ارباح مكاسب، خمس بر او واجب باشد؛ اما زمینی كه كافر ذمّی از مسلمان میخرد، دلیل مخصوص به خودش را دارد و به عنوان غنیمت نیست.
جوادی آملی: مسأله 2046. در مال حلال مخلوط به حرام مسلّماً دوبار تخمیس است؛ یک بار به عنوان مال حلال مخلوط به حرام خمس دارد و سپس باقیمانده آن از هزینه سال، به عنوان ارباح مكاسب خمس دارد؛ همچنین اگر در معدن‌داری، یا غواصی، یا گنجیابی و غنائم جنگی، مال حرام در آن مخلوط شد، دوبار تخمیس میشود.
جوادی آملی: مسأله 2047. اگر كسی مال مخلوط به حرامی را با كسب به دست آورده و خمس آن را پرداخته است، در پایان سال خمسی، پس از كسر هزینه سال، اگر از آن مال چیزی مانده باشد، به عنوان ارباح مكاسب خمس دارد.
(مسأله 1793)كسي كه با ديگري شريك است، اگر خمس منافع خود را بدهد و شريك او ندهد1و درسال بعد، از مالي كه خمسش را نداده براي سرمايه شركت بگذارد هيچ كدام نمي توانند در آن تصرّف كنند2.
این مسأله در رساله آیت الله جوادی آملی نیست.
1- بهجت: براي تصرّف در آن مال بايد از حاكم شرع اجازه بگيرد.
2- خوئي، تبريزي: آن كس [كه خمس داده] مي تواند در آن مال تصرّف كند.
سيستاني: تصرّف شخص اوّل –بافرض اينكه شيعه اثنا عشري است- در مال مشترك اشكالي ندارد.
وحید: مگر در صورتى كه شریكى كه خمس نداده معتقد به خمس نباشد كه در این صورت شریك دیگر مى تواند تصرّف كند.
سبحانی: کسی که خمس سهم خود را داده است می تواند تصرّف کند.
مظاهری:امّا اگر خمس منفعت سال را از سرمايه بيرون آورند در صورتى كه شك دارد كه شريكش خمس را داده يا نه، مىتواند در آن سرمايه تصرّف كند.
*****
مكارم: مسأله 1517ـ کسى که با ديگرى شريک است و مى داند شريکش خمس درآمد خود را نمى دهد، ادامه شرکت براى او جايز نيست، اما اگر یکی از شرکاء خمس سهم خود را بپردازد اجازه می دهیم به شراکتش با شریک دیگر ادامه دهد ولی امر به معروف و نهی از منکر را با زبان خوش فراموش نکند.
(مسأله 1794):اگر بچه صغير سرمايه اي داشته باشد و از آن منافعي به دست آيد بنابراحتياط واجب بعد از آن كه بالغ شد، بايد خمس آن را بدهد1.
1- گلپايگاني، صافي، نوري: وليّ او مي تواند پيش از بلوغ او خمس او را بدهد و اگر بعد از تمام شدن سال خمس را ندهد نمي تواند در آن مال تصرّف نمايد و در اين صورت بر خود صغير واجب است بعد از آن كه بالغ شد، خمس آن را بدهد.
خوئي، تبريزي: واجب نيست بعد از آن كه بالغ شد، خمس آن را بدهد.
وحید: خمس به آنها تعلّق مى گیرد ، و بر ولىّ است كه خمس آن را بدهد ، و اگر نداد آن صغیر بعد از بلوغ باید بپردازد.
مظاهری: وليّ او باید خمس آن را بدهد، و اگر نداد، خود او بعد از آن كه بالغ شد، خمس آن را بدهد.
*****
بهجت: مسأله 1414- در تعلّق خمس به سودي كه به مال طفل تعلّق مي گيرد اشكال است و ظاهر عدم تعلّق خمس است به مال طفل، ولي احوط اداي خمس بعد از بلوغ است و وقت تعلّق آن گذشتن سال بر اوّلين سودي است كه علم به وقت آن دارد.
جوادی آملی: مسأله 1855. تعلّق خمس به مال، مشروط به بلوغ سن و عقل نیست، بنابراین به درآمد و سود افراد نابالغ و مجنون نیز خمس تعلق میگیرد که ولیّ آنان باید خمس را از مالشان بپردازد، اگر ولیّ ندارند، خودشان پس از بلوغ، یا پس از خوب شدن از جنون، باید بپردازند.
فاضل: مسأله 1841- اگر بچه صغير مالي داشته باشد كه متعلّق خمس شده مثلاً در آمدي كسب كرده كه زائد بر مؤونه سال او بوده يا معدن استخراج كرده، پرداخت خمس آن واجب است و بنابراحتياط واجب وليّ او بايد خمس آن را بدهد و الا خود او بعد از بلوغ بايد بلافاصله خمس آن را بدهد.
مكارم: مسأله 1521- هر گاه بچه صغیر درآمدی داشته باشد و از هزينه سال او اضافه بماند بنابراحتياط واجب بايد بعد از آنكه بالغ شد، خمس آن را بدهد.
سيستاني: مسأله 1810- اگر براي بچه صغير منافعي بدست آيد، هر چند از هدايا باشد، اگر در اثناء سال در مؤونه او مصرف نشود، خمس به آن تعلّق مي گيرد و بر وليّ صغير واجب است كه خمس آن را بدهد و چنانچه نداده، بر صغير پس از بلوغ واجب است كه خود، خمس آن را بدهد، ولی اگر بچه نابالغی که ممیّز است از مجتهدی تقلید می کند که معتقد است مال بچه نابالغ خمس ندارد ولیّ او حقّ پرداخت خمس مال او را از مال وی ندارد.
زنجاني: مسأله 1803- اگر براي بچه صغير يا ديوانه منافعي بدست آيد، همچون ديگر افراد متعلّق خمس مي باشد و بايد وليّ آنها خمس آن را بپردازد و اگر ندهد، بعد از آن كه بچه بالغ شد يا ديوانه عاقل گرديد بايد خمس آن را بدهد.
مسائل اختصاصی
مظاهری: مسأله 1373- همانگونه كه خمس بر اشخاص واجب مىشود، بر شركتها و مؤسّسهها و بانكها و مانند اينها )شخصيتهاى حقوقى( نيز واجب مىشود، بنابراين اگر مؤسّسهاى منفعتى بُرد بعد از كسرى مخارج ساليانه بايد خمس منافع را بدهد.
مظاهری: مسأله 1374- اگر كسى خانه يا ديگر لوازم زندگى ندارد و ناچار است از درآمد چند سال جمع كند تا خانه بخرد، خمس آنچه را كه از سالهاى قبل از خريد خانه پس انداز كرده لازم است بدهد.
مظاهری مسأله 1375- هرگاه از در آمد سال چيزى را مانند خانه يا اتومبيل يا ساير وسايل زندگى بخرد و در سالهاى بعد آن را بفروشد و تا سال تمام نشده است خانه ديگر يا وسايل ديگر تهيّه كند لازم نيست خمس آن را بدهد.
مظاهری: مسأله1377- پولى را كه صرف خريدن وسايل حرام نظير خريدن آلات لهو و لعب مىكند بايد خمس آن را بدهد، همچنين اگر بيشتر از شأنش لوازم زندگى تهيّه كند نظير ماشين گران قيمت براى افراد معمولى و يا در مخارج افراط كند نظير جهيزيههاى تشريفاتى يا خرجهاى تشريفاتى در سوگواريها و مهمانيها و عروسيها و عزاها، خمس مقدار زيادى را بايد بدهد.
مظاهری: مسأله 1378- كسى كه از درآمد سال خود به مردم قرض داده و در آخر سال از آنان طلبكار است اگر طلب او با مطالبه وصول مىشود و مثل نقد محسوب است بايد آخر سال خمس آن را بدهد ولى اگر فعلاً وقت مطالبه آن نيست يا وصول نمىشود و احتمال سوختن هم دارد، بايد وقت وصول فوراً خمس آن را بدهد.
مظاهری: مسأله 1379- افرادى كه در ادارات دولتى يا مؤسسات كار مىكنند و معمول است كه مقدارى از حقوق آنان را پس‌انداز مىكنند كه هنگام بازنشستگى بتدريج به آنان بدهند پس از بازنشستگى هر مقدار را كه در هر سال به آنان بدهند جزو درآمد آن سال محسوب است و لازم نيست خمس آن را فوراً بدهند.
مظاهری: مسأله 1380- اجناسى را كه دولت به كارمندان خود يا غير كارمندان به قيمت ارزان مىدهد در وقت دادن خمس همان قيمتدولتى را حسابكنند كفايت مىكند.
مظاهری: مسأله 1381- چيزهايى كه مورد نياز است نظير فرش در مهمانخانه، رختخواب براى مهمان، كتاب براى محصّل، و مانند اينها خمس ندارد گرچه در تمام سال اتفاقاً از آنها استفاده نشود، و همين مقدار كه در معرض استفاده باشد مورد نياز محسوب مىشود.
مظاهری: مسأله 1382- پولى را كه انسان جهت ثبت نام حجّ يا عمره و مانند اينها مىپردازد، اگر در همان سال برود و سال خمسى هم داشته باشد، خمس ندارد. ولى اگر در همان سال نرود و يا سال خمسى نداشته باشد بايد خمس آن را بدهد مگر آن پول خمس نداشته باشد نظير مهريه يا ارث و مانند اينها.
مظاهری: مسأله 1383- مسافرتهاى تجمّلى كه مصداق اسراف و تبذير باشد و همچنين سوغاتهاى تجمّلى كه مصداق اسراف و تبذير باشد، خمس دارد. نظير ريخت و پاشها و اسرافها و تبذيرها و ميهمانىهاى آنچنانى كه در شأن او نيست و اگر هم در شأن او باشد، مصداق اسراف و تبذير است و علاوه بر اينكه حرام است، خمس دارد.
مظاهری: مسأله 1385-اگر كسى براى فرار از خمس منفعت سال خود را ببخشد فايده ندارد و بايد خمس آن را بدهد.
مظاهری: مسأله 1386- اگر كسى بخواهد سال خمس خود را تغيير دهد مانعى ندارد به شرط اينكه خمس موجودى را فعلاً بدهد.
(مسأله 1795)انسان نمي تواند در مالي كه يقين دارد خمسش را نداده اند تصرّف كند، ولي در مالي كه شك دارد1 خمس آن را داده اند يا نه، مي تواند تصرّف نمايد2.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی و فاضل نیست.
1- زنجانی: در مال دیگری که شک دارد...
2- مكارم: تصرّف جايز است و قبول بخشش و معامله يا شركت در ميهماني چنين كسي اشكال ندارد و تفحّص و جستجو لازم نيست.
*****
خوئي، تبريزي: 1803، سيستاني: مسأله 1811- كسي كه مالي از ديگري به دست آورد و شك نمايد خمس آن را داده اند يا نه، مي تواند در آن مال تصرّف نمايد، بلكه اگر يقين هم داشته باشد كه خمس آن را نداده (سيستاني: اگر او خمس بده نباشد و گيرنده مسلمان اثنا عشري باشد) مي تواند در آن تصرّف نمايد.
بهجت: مسأله 1408- در معاشرت و استفاده از اموال كساني كه انسان مي داند خمس مال خود را نمي دهند، تا علم به بودنِ خمس درمالِ موردِ ابتلا ندارد، تصرّف در آنها مانعي ندارد.
وحید: مسأله 1712- كسى كه مالى از دیگرى به دست آورد و یقین دارد كه خمسش را نداده ، نمى تواند در آن مال تصرّف كند مگر این كه آن دیگرى معتقد به خمس نباشد ، و همچنین است بنابر احتیاط واجب اگر شكّ داشته باشد كه خمس آن را داده یا نه.
سبحانی: مسأله 1490- انسان در مالی که یقین دارد خمسش را نداده اند می تواند تصرّف کند مشروط به اینکه موجب اتلاف حقوق صاحبان خمس نشود.
مظاهری: مسأله 1371- كسانى را كه نمى دانيم خمس مىدهند يا نه، معامله با آنها يا رفتن به مهمانى آنها و گرفتن هديه از آنها جايز است و تفحص و جستجو لازم نيست و همچنين است افرادى كه مىدانيم خمس نمىدهند يا معامله حرام مىكنند در صورتى كه يقين به حرمت عين مورد تصرّف نداشته باشيم.
مسائل اختصاصي
خوئي، تبريزي: مسأله 1804- وحید: مسأله 1813- اگر كسي كه از منافع كسب خود در اثناء سال ملكي بخرد كه از لوازم و مخارج ساليانه اش حساب نشود، واجب است بعد از تمامي سال، خمس آن را بدهد، و چنانچه خمس آن را نداده و قيمت آن ملك بالا رفت، لازم است (وحید: باید ) خمس مقداري را كه آن ملك فعلاً ارزش دارد بدهد و همچنين است غير ملك از فرش و مانند آن.
سيستاني: مسأله 1812-اگر کسی از منافع کسب خود در اثناء سال چیزی بخرد که از لوازم و مخارج سالیانه‌اش حساب نشود، واجب است بعد از تمامی سال، خمس آن را بدهد، و چنانچه خمس آن را نداد و قیمت آن چیز بالا رفت، لازم است خمس مقداری را که آن چیز فعلاً ارزش دارد بدهد..
بهجت: مسأله 1415- كسي كه خمس مال خود را نداده و فقير شده، و يا اگر الآن بدهد فقير مي شود، همانطور كه ساير بدهي ها ساقط نمي شود، خمس مال او نيز ساقط نمي شود و بايد به حاكم شرع مراجعه كند.
(مسأله 1796) كسي كه از اوّل تكليف خمس نداده، اگر1ملكي بخرد و قيمت آن بالا رود2(چنانچه آن ملك را براي آن نخريده كه قيمتش بالا رود و بفروشد مثلاً زميني را براي زراعت خريده است3) اگر پول خمس نداده را به فروشنده داده و به او گفته اين ملك را به اين پول مي خرم4، در صورتي كه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، خريدار بايد خمس مقداري كه آن ملك ارزش دارد بدهد5، و همچنين است بنابراحتياط واجب اگر چيزي را كه خريده از اوّل قصد داشته كه پول خمس نداده را عوض آن بدهد.
این مسأله در رساله آیات عظام: جوادی آملی، مکارم و مظاهری نیست.
1- خوئي، تبريزي: اگر مثلا...
2- بهجت: چنانچه آن ملك را براي ترقي قيمت نخريده باشد، مثلاً زميني را براي زراعت خريده است، اگر پول آن را بعد از تعلق خمس به فروشنده داده، خمس همان پول را فعلاً بايد بدهد و تفاوت ارزش پول را با حاكم شرع مصالحه نمايد و با پرداخت خمس تصرّفات قبلي بدون اشكال مي شود، و اگر آن پول مشكوك در تعلق خمس بوده، احتياطاً با حاكم شرع مصالحه نمايد.
3- گلپايگاني، صافي،زنجانی: در صورتي كه آن را به ذمّه خريده و از پول خمس نداده قيمت آن را داده، بايد خمس قيمتي را كه خريده بدهد. ولي اگر (گلپایگانی،صافی: به عين خريده )، مثلاً پول خمس نداده را به فروشنده داده، و به او گفته اين ملك را به اين پول مي خرم، در صورتي كه حاكم شرع (زنجانی:مصلحت بداند و) معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، خريدار بايد خمس مقداري را كه آن ملك ارزش دارد بدهد.
خوئي، تبريزي: و از پول خمس نداده قيمت آن را داده، بايد خمس قيمتي را كه خريده بدهد؛ و اگر مثلاً پول خمس نداده را به فروشنده داده و به او گفته اين ملك را با اين پول مي خرم، بايد خمس مقداري را كه آن ملك فعلاً ارزش دارد بدهد.
[قسمت داخل پرانتز در رساله آيت الله فاضل نيست]
4- اراكي: و يا چيزي را كه خريده از اوّل قصد داشته كه پول خمس نداده را عوض آن بدهد، معامله صحيح است، ولي خمس قيمت خريد را بايد بدهد.
5- فاضل: در صورتي كه مجتهد جامع الشرائط معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، خريدار بايد خمس مقداري كه آن ملك فعلاً ارزش دارد بدهد. [پايان مسأله]
*****
نوري: مسأله 1792- كسي كه از اوّل زمان بلوغش خمس نداده اگر ملكي را بخرد و قيمت آن را بالا برود اگر آن ملك را به اين قصد نخريده كه قيمتش بالا برود و بفروشد مثلاً زميني را براي زراعت خريده است چنانچه آن را به ذمّه خريده ولي از پول خمس نداده قيمت آن را به فروشنده پرداخته بايد خمس قیمتي را كه خريده بدهد و چنانچه آن را به عين خريده مثلاً پول خمس نداده را به فروشنده داده و گفته است كه اين ملك را به اين پول عيناً مي خرم در صورتي كه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه بدهد، خريدار بايد خمس مقداري را كه آن ملك فعلاً ارزش دارد بدهد.
سيستاني: مسأله 1813- اگر كسي چيزي را بخرد و از پول خمس نداده كه سال بر آن گذشته قيمت آن را بپردازد و قيمت آن بالا رود، چنانچه آن را براي آن نخريده كه قيمتش بالا رود و بفروشد؛ مثلاً زميني را براي زراعت خريده است، بايد خمس قميتي را كه پرداخته است بدهد؛ و اگر مثلاً پول خمس نداده را به فروشنده داده و به او گفته اين ملك را با اين پول مي خرم، بايد خمس مقداري را كه آن ملك فعلاً ارزش دارد بدهد.
وحید: مسأله 1814- اگر با پول خمس نداده مثلا ملكى بخرد و قیمت آن بالا رود ، چنانچه آن ملك را براى آن نخریده كه قیمتش بالا رود و بفروشد ، مثل این كه زمینى را براى زراعت خریده است ، در صورتى كه آن ملك را به ذمّه خریده و از پول خمس نداده قیمت آن را داده ، باید خمس قیمتى را كه خریده است بدهد ، و اگر پول خمس نداده را به فروشنده داده و به او گفته كه این ملك را با این پول مى خرم ، در صورتى كه حاكم شرع معامله پنج یك آن را اجازه كند ، خریدار باید خمس مقدارى را كه آن ملك فعلا ارزش دارد بدهد.
سبحانی: مسأله 1491- کسی که از اول تکلیف خمس نداده سه حالت دارد:
ا- از منافع کسب چیزی که به آن احتیاج ندارد خریده و یک سال از خرید آن گذشته باید خمس آن را بدهد.
2- اثاث خانه و چیزهای دیگری که به آن ها احتیاج دارد مطابق شأن خود از درآمد همان سال خریده خمس به آن تعلق نمی گیرد.
3- اگر نداند که در بین سال خرید یا بعد از تمام شدن سال باید تمام اموال مشکوک خود را حساب کرده و حاکم شرع و یا نماینده او بدهی او را از جهت خمس تخمین بزند و مصالحه نماید. و با پرداخت آن ذمه اوبرى مى شود.
(مسأله 1797) كسي كه از اوّل تكليف خمس نداده اگر از منافع كسب، چيزي كه به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از خريد آن گذشته1بايد خمس آن را بدهد2و اگر اثاث خانه و چيزهاي ديگري كه به آنها احتياج دارد مطابق شأن خود خريده، پس اگر بداند در بين سالي كه در آن سال فايده برده آنها را خريده لازم نيست خمس آنها را بدهد، و اگر نداند كه در بين سال خريده يا بعد از تمام شدن سال، بنابر احتياط واجب3بايد با حاكم شرع مصالحه كند.
1- گلپايگاني، صافي: يك سال از منافع به دست آمده گذشته...
خوئي، تبريزي،وحید: يك سال از وقت منفعت بردن گذشته...
2- بهجت: ولي اثاث خانه و چيزهاي ديگري كه نياز داشته و مطابق شأن خود خريده، اگر بداند كه از فايده در بين سال خود آنها خريده، خمس واجب نيست؛ و اگر نداند كه از منافع در بين سال خريده يا بعد از گذشت سال، احتياطاً با حاكم شرع مصالحه نمايد.
3-گلپايگاني، صافي، نوري: بنابراحتياط مستحبّ...
سبحانی:رجوع کنید به ذیل مساله 1796.
*****
جوادی آملی: مسأله 1872. اگر مال خمس نداده از شخص غیر معتقد به خمس ـ مانند كافر ـ به مسلمان معتقد به خمس از راه‌های عادی منتقل شود، پرداخت خمس آن بر مسلمان واجب نیست.
جوادی آملی: مسأله 1873. در صورت امكان، رساندن خمس به مستحق آن، كفایتِ صرف جدا كردنِ مقدار خمس، مورد اشكال است چنان‌كه به صرف جدا كردن از بقیه مال، بعید است كه در خمس بودن تعیّن پیدا كند.
سيستاني: مسأله 1814- كسي كه از اوّل تكليف، يا براي مدّني، مثلاً چند سال خمس ندانده، اگر از منافع كسب در بين سال چيزي كه به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از اوّل كاسبي او و اگر كاسب نباشد يك سال از وقت منفعت بردن گذشته بايد خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چيزهاي ديگري كه به آنها احتياج دارد مطابق شأن خود خريده، پس اگر بداند در بين سالي كه در آن سال فايده برده با فايده همان سال آنها را خريده و در همان سال از آن استفاده كرده است لازم نيست خمس آنها را بدهد، و اگر نداند بنابراحتياط واجب بايد با حاكم شرع به نسبت احتمال مصالحه كند، يعني اگر مثلاً 50% احتمال بدهد كه خمس در آن واجب باشد 50% آن را خمس بدهد.
فاضل: مسأله 1843- كسي كه حساب سال نداشته و تا به حال خمس نداده است اگر فردي حقوق بگير، كارمند يا كارگر است و با دستمزد خود اشيائي فراهم كرده كه مطابق شأن و مورد نياز است خمس ندارد و اگر چيزي تهيّه كرده كه زائد بر شأن او است يا جزء مؤونه او محسوب نمي شود بايد خمس آن را بدهد و همچنين اگر چيزي تهيّه كرده كه مي داند پول آن را قبل از خريد يك سال داشته بايد خمس آن را بدهد و اگر درآمد او از سرمايه اي تهيّه مي شده كه به آن خمس تعلّق گرفته و پرداخت نشده مثلاً كارخانه اي داشته و خمس آن را نداده است بايد خمس تمام اموال خود را بدهد.
زنجاني: مسأله 1806- كسي كه از اوّل تكليف خمس نداده، اگر از منافع كسب، چيزي كه به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از بدست آوردن منفعت گذشته، بايدخمس آن چیز را بدهد و اگر اثاث خانه و چيزهاي ديگري كه به طور متعارف به آنها احتياج دارد تهيّه كرده، پس اگر بداند در بين سالي كه در آن سال فايده برده آنها را خريده لازم نيست خمس آنها را بدهد. همچنين است اگر بعد از آن سال خريده ولي براي تهيّه آن لازم بوده فايده اي را كه برده كنار بگذارد؛ و اگر وضعيت مال وي مشخص نباشد بايد با حاكم شرع مصالحه كند.
مكارم: مسأله 1520- كسي كه از اوّل تكليف خمس نداده و در آمدهايي پيدا كرده و وسايلي براي زندگي خود خريده است و الآن متوجه وظيفه خمس شده و مي خواهد تكليف خود را درباره آن ادا كند و زندگي خود را پاك نمايد اگر از منافع كسب، چيزي را كه به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از خريد آن گذشته بايد خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چيزهاي ديگري كه به آن ها نياز دارد مطابق شأن خود خريده، پس اگر بداند در بين سالي كه درآن سال فايده برده آنها را خريده است لازم نيست خمس آن را بدهد و اگر نداند كه در بين سال يا بعد از تمام شدن سال بوده بنابر احتياط واجب بايد با حاكم شرع يا نماينده او مصالحه كند، يعني تمام اموال مشكوك خود را حساب كرده و حاكم شرع بدهي او را از جهت خمس به مقداري تخمين مي زند و با او مصالحه مي كند و با پرداخت آن تمام اموالش پاك مي شود.
مظاهری: مسأله 1372- كسى كه خمس نداده و الآن مىخواهد خمس بدهد اگر اثاث خانه و چيزهاى ديگرى را كه به آنها احتياج دارد مطابق شأن خود خريده، اگر بداند در بين سالى كه در آن سال فايده برده آنها را خريده، لازم نيست خمس آنها را بدهد و اگر نداند كه در بين سال خريده يا بعد از تمام شدن سال بهتر است كه با حاكم شرع مصالحه كند.
مسائل اختصاصي
مكارم: مسأله 1522- سبحانی:مساله 1492- لباسهاي متعدد و همچنين انگشتر و زيور آلات و وسايل مختلف زندگي، اگر همه آنها مورد نياز و درحد شأن او باشد و از درآمد همان سال تهيّه شده باشد خمس ندارد، ولي اگر زايد بر نياز و شأن باشد مقدار زيادي خمس دارد.
مكارم: مسأله 1523-سبحانی:مساله 1493- پولي را كه خرج خريدن وسايل حرام مي كند (مانند انگشتر طلا براي مرد و وسايل لهو و لعب) خمس دارد.
مكارم: مسأله 1524-سبحانی:مساله 1494- حقوق بازنشتگي و يا مبلغي كه به عنوان بازخريد كار داده مي شود جزء درآمد همان سال محسوب مي گردد و اگر چيزي از آن تا آخر سال باقي نماند خمس ندارد، اما اگر اضافه بماند خمس دارد.
مكارم: مسأله 1525- سبحانی:مساله 1495- جوايزي كه به پس اندازها تعلق مي گيرد اگر قراردادي ميان پس انداز كننده و بانک یا صندوق نباشد حلال است و(مکارم: بنابراحتياط واجب ) با گذشتن سال خمس آن واجب مي شود، اين در صورتي است كه پس انداز كننده خود را طلبكار جايزه نداند، بلكه پس انداز گيرنده شخصاً براي تشويق پس انداز كنندگان جوايزي مي دهد.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
(1).gif)
(1)(3).jpg)
.jpg)
