ضمان پزشک-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – ایجاد آسیب های جانبی هنگام معالجه

سؤال:هرگاه پزشک یا دستیار وى، به هنگام معالجه بیمار، لطمه یا ضربه اى بر عضو دیگر او وارد کند، مثلاً جهت احیاى قلب، دنده هاى بیمار در حال ماساژ بشکند. یا جهت تحریک به عکس العمل، به صورت بیمار سیلى بزند، و پرده گوشش پاره شود. آیا پزشک ضامن است؟

جواب:در صورتى که این کار براى معالجه اجتناب ناپذیر باشد، و از مریض یا اولیاى او اجازه گرفته باشد، ضامن نیست. در غیر این صورت ضامن است.

٢ – ترک معالجه بیمار فقیر

سؤال:لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:

1. پزشکى به علّت فقر مالى بیمار اورژانسى، که قادر بر پراخت هزینه هاى مربوطه نبوده، از معالجه و جرّاحى وى اجتناب نموده، و در نتیجه بیمار فوت کرده است. یا عمل جرّاحى را به روزهاى دیگر موکول نموده، که به اندازه آن روز نمى تواند مفید باشد، آیا پزشک ضامن است؟

2. اغلب بیمارستانها اوّل پول مى گیرند، سپس بیمار را به پزشک ارجاع مى دهند. در صورتى که تأخیر در این امر منجر به مرگ یا عوارض دیگر شود، آیا این کار جایز است؟

جواب:در فرض سؤال پزشک ضامن خون نیست، ولى گناه بزرگى مرتکب شده و قابل تعقیب است.

٣ – کوتاهی عمدی یا سهوی پزشک در مداوای بیمار

سؤال:چنانچه پزشک معالج، عمداً یا سهواً در مداواى بیمار یا مجروحى که مسئولیّت درمان وى را پذیرفته کوتاهى ورزد، و شخص در اثر سرایت بیمارى، یا جراحت سابق، صدمه دیده و یا تلف شود، آیا طبیب مسئولیّت خواهد داشت؟

جواب:در صورتى که بیمار در شرایط خطرناکى باشد، و اولیاى مریض او را به طبیب بسپارند که از او مراقبت کند، و طرفین یا خصوص طبیب بداند که اگر از بیمار غفلت کند، خطرى بیمار را تهدید مى کند، چنانچه طبیب این مسئولیت را پذیرفته باشد، و از انجام وظیفه تخلّف نماید، در برابر نتیجه آن مسئول است. و اگر عمداً و به قصد زیان رساندن به مریض این کار را کرده باشد، قتل عمد، یا جرح عمد محسوب مى شود، در غیر این صورت، شبه عمد است.

٤ – تشدید بیماری در اثر کمبود امکانات پزشکی

سؤال:اگر به خاطر کمبود امکانات لازم براى تشخیص کامل، تشخیص ممکن نگردد، و مداواى لازم صورت نگیرد، و بیمارى تشدید یا منجر به مرگ شود، آیا پزشک معالج مسئول است؟

جواب:مسئولیّت ندارد، ولى باید داروهاى مشکوک و مضر به بیمار ندهد.

٥ – ضمان تزریق کننده در صورت فوت بیمار

سؤال:اگر تزریق آمپول منجر به عارضه، یا فوت شود، آیا تزریق کننده در موارد ذیل ضامن است؟

الف) اشتباه در تجویز پزشک باشد.

ب) تزریق کننده مجوّز قانونى دارد; امّا قواعد تزریقات را رعایت نکرده باشد.

ج) تزریق کننده مجوّز قانونى دارد; و قواعد تزریقات را نیز رعایت کرده است.

د) تزریق کننده مجوّز قانونى ندارد.

جواب:در مورد اوّل پزشک و در مورد دوم تزریق کننده ضامن است. در مورد سوم چنانچه مرگ یا عارضه، ناشى از خطاى تزریق کننده باشد، او ضامن است; مگر اینکه قبلاً به طور خصوصى یا به طور عام از بیماران خود برائت گرفته باشد، و اگر به خاطر عیب و علّت غیر عادى در بیمار بوده، ضامن نیست. و در مورد چهارم تزریق کننده ضامن است.

٦ – عدم رعایت بهداشت در مراکز درمانی

سؤال:عدم رعایت بهداشت توسّط پزشک یا پرستار در هر بخش، ممکن است موجب ضرر و زیان به بیمار شود. آیا چنین کارى ضمان آور است؟

جواب:در صورتى که از حدّ معمول و متعارف پزشکى کمتر رعایت کنند، و بیم انتقال بیمارى برود، موجب ضمان است.

٧ – عدم استریل وسایل آندوسکوپی

سؤال:عدم استریل وسایل آندوسکوپى باعث انتقال بیمارى به دیگر بیماران مى شود. اگر چنین اتّفاقى بیفتد چه کسى ضامن است؟

جواب:کسى که مباشر کار بوده ضامن است.

٨ – ضمان طبیب ماهر که بدون اذن عمل جراحی کرده است

سؤال:طبیب حاذق و ماهرى بدون سهل انگارى اقدام به عمل جرّاحى نموده، و در ضمن عمل، آسیبى به بیمار وارد گردیده است، لطفاً موارد ضمان یا عدم ضمان طبیب را در صورتهاى ذیل بیان فرمایید:

1. بدون اذن از بیمار یا کسان وى اقدام به عمل نموده باشد.

2. غفلت از گرفتن اذن داشته است.

3. بیمار در حال اغما بوده، و دسترسى به کسان بیمار نداشته، و تأخیر هم جان بیمار را به خطر مى انداخته است.

4. در مورد فوق اگر تأخیر موجب نقص عضو، یا تعطیل شدن عضوى از بیمار گردد حکم چیست؟

5. اگر در موارد فوق باید دیه داده شود، دیه بر عهده کیست؟

جواب:طبیب در صورت اوّل و دوم ضامن است. و در صورت سوّم، اگر دسترسى به حاکم شرع باشد، باید اذن بگیرد، و اگر دسترسى به شخص خاصّى نیست ما اذن مى دهیم که اطبا اقدام کنند و ضامن نیستند. و در مورد چهارم اگر تأخیر بیندازد گناه کرده ولى دیه ندارد، و جواب مورد پنجم از جوابهاى گذشته معلوم شد.

٩ – فراهم نکردن شرایط کافی توسط پزشک جراح

سؤال:گاه غرور پزشک، یا اطمینان وى به موفّقیت در کارش، باعث فراهم نکردن وسائل و شرایط کافى براى انجام عمل جرّاحى مى گردد. اگر این موضوع به مرگ یا ضرر و زیان بیمار منجر شود، آیا پزشک ضامن است؟

جواب:در صورتى که پزشک سهل انگارى نکرده باشد، و از بیمار یا اولیاى وى برائت گرفته باشد ضامن نیست.

١٠ – خطای پزشک در صورت اشتباه آزمایشگاه

سؤال:با توجّه به اینکه تشخیص بسیارى از بیماریها یا اختلالات به وسیله آزمایش امکان پذیر است، و از طرفى امکان اشتباه در آزمایشگاه و تفسیر آزمایشها همیشه وجود دارد، در صورت اشتباه آزمایشگاه و در نتیجه معالجه اشتباه پزشک، مسئول خسارات و عوارض احتمالى کیست؟

جواب:آزمایشگاه مسئول است.

١١ – خطای پزشک در صورت اشتباه آزمایشگاه

جواب:آزمایشگاه مسئول است.

١٢ – ضمان داروساز در صورت عدم ارائه دارو بدون نسخه

سؤال:با توجّه به اینکه تجویز دارو (به استثناى داروهاى بدون نسخه) بر عهده پزشک است نه داروساز، اگر بیمارى به حال اضطرار به داروساز مراجعه کند و داروساز، دارویى را در اختیار وى قرار ندهد، آیا در صورت بروز نقص جسمى، یا جراحت، یا فوت بیمار، دارو ساز مقصّر است؟

جواب:ضامن نیست، هرچند در بعضى از صور مسأله مرتکب گناه شده است.

١٣ – ضمان در صورت اختلال در دستگاه های پزشکی

سؤال:در مواردى که به علل غیر مربوط به کار پزشک (مثل اختلال در دستگاه ها و رفتن برق و...) به بیمار لطمه اى وارد شود ضامن کیست؟

جواب:در صورت عدم تقصیر و عدم سهل انگارى، طبیب ضامن نیست. در مورد مدیر بیمارستان و مسئول برق نیز همین گونه است.

١٤ – ایجاد عارضه دارویی در صورت عدم تعیین حساسیت

سؤال:با توجّه به علوم روز، چنانچه امکان تعیین حسّاسیّت یک دارو وجود نداشته باشد، آیا پزشک، در صورت ایجاد عارضه مسئول است؟

جواب:در صورتى که آن دارو منحصر به فرد نباشد، و بیمار جنبه اورژانسى نداشته باشد، استعمال آن دارو روى انسان جایز نیست; امّا اگر دارو منحصر به فرد است، و استعمال آن ضرورى به نظر مى رسد، و احتمال نجات بیشتر از احتمال خطر است، باید آن را در مورد بیمار به کار برد.

١٥ – تجویز داروهای مسکن با عوارض بالا

سؤال:اگر دارو یا داروهایى نه براى نجات جان بیمار، بلکه جهت تسکین و مداواى ناراحتیهایى که باعث آزار وى مى شود (همانند: تب، خارش، درد، زخم و مانند آن) تجویز گردد، و بدانیم یا احتمال دهیم که این داروها مؤثر است، ولى با توجّه به اینکه اکثر داروهاى موثر، در کوتاه مدّت یا دراز مدّت داراى عوارض زیادى مى باشد، در صورت تجویز پزشک و ایجاد عارضه، که گاه بدتر از بیمارى اوّلیه مى باشد، آیا چیزى بر عهده پزشک خواهد بود؟ (لازم به ذکر است شایع ترین و بیشترین تجویز دارو در چنین مواردى صورت مى گیرد، و لذا اهمّیت فراوانى دارد، و از طرفى اگر به دنبال دارویى باشیم که هیچ ضررى نداشته باشد، گاه هیچ درمانى نباید انجام شود).

جواب:اگر ضرر مهمّى نداشته باشد اشکالى ندارد; زیرا داروها به هر حال عوارضى دارند، ولى اگر ضرر مهمّى داشته باشد تجویز آن جایز نیست، مگر در صورت ضرورت شدید، و با کسب رضایت بیمار یا ولىّ او.

١٦ – تجویز داروهای محتمل التاثیر

سؤال:در صورتى که داروها کاملاً مؤثّر به هر علّتى در دسترس نباشند، آیا پزشک مى تواند داروهایى که احتمال مى دهد مؤثّر باشد تجویز کند؟ در صورت عدم موفقیّت، آیا پزشک در قبال عوارض احتمالى این داروها، یا هزینه بیهوده اى که بر بیمار تحمیل شده مسئول و مدیون است؟

جواب:اگر راه منحصر به استفاده از آن داروها باشد اشکالى ندارد، ولى باید بیمار را در جریان بگذارد و رضایت وى را جلب کند.

١٧ – خسارات ناشی از اطلاعات نادرست بیمار به پزشک

سؤال:آیا جواب منفى خانم بیمار در مورد پرسش پزشک از حاملگى وى، چه خود بداند باردار است و به هر علّتى نگوید، و چه نداند که باردار است، از پزشک معالج در قبال عوارض احتمالى رفع مسئولیّت مى کند؟

جواب:اگر راه تشخیص باردارى منحصر به سؤال از بیمار است، در فرض مسأله مسئولیّتى ندارد.

١٨ – تجویز آزمایشات پزشکی به جهت رعایت احتیاط

سؤال:برخى از اوقات، پزشک تنها جهت احتیاط و مطمئن شدن در جهت تشخیص و یا ردِّ یک بیمارىِ احتمالى مثل سل در هر بیمار مشکوکى ـ با هر علامت غیر اختصاصى ـ دستور رادیوگرافى مى دهد، تا بیمارى مخفى احتمالى را کشف کند، در صورت وجود یا عدم هرگونه بیمارى (که احتیاج به رادیوگرافى دارد) آیا پزشک در ایجاد عوارض احتمالى و هزینه درمان مسئول است؟

جواب:در صورتى که احتمال بیمارى، احتمال قابل ملاحظه اى باشد، این اقدام اشکال ندارد، و مسئول نیست.

١٩ – خسارات ناشی از به روز نبودن اطلاعات پزشک

سؤال:در علم پزشکى برخى از روشهاى درمانى با گذشت زمان دچار تغییراتى شده، یا به کلّى ارزش خود را از دست مى دهد. در صورتى که پزشک به علّت عدم مطالعه، از اطّلاعات جدید مطّلع نشود، آیا مسئول است؟

جواب:این مسأله دو حالت دارد: حالت اوّل این است که عرف پزشکان، پزشک را در برابر فرا نگرفتن معلومات جدید مقصّر مى شناسند، در این صورت ضامن است. حالت دوم آن است که فرا گرفتن آن مسائل را وظیفه طبیب نمى دانند، بلکه جزء تکامل علم محسوب مى شود، در این صورت مسئول نیست.

٢٠ – تجویز داروهای مضر برای زنان باردار

سؤال:اگر پزشک با توجّه به گستردگى موضوع نداند، یا فراموش کرده باشد که دارو یا روش تشخیصى وى براى خانمهاى باردار یا شیرده مضر است، مسئولیّت پزشک در صورت ایجاد عارضه در جنین یا مادر در چه حد است؟

جواب:پزشک موظّف است از زنانى که در معرض باردارى هستند سؤال کند. و اگر بدون تحقیق داروى مضرّى بدهد مسئول است.

٢١ – اقدامات پزشک در غیر رشته تخصصی خود

سؤال:آیا اقدامات پزشکى طبیب در غیر رشته تخصّصى خود، که آگاهى لازم را ندارد، و باعث تشدید بیمارى یا بروز عارضه اى جدید در بیمار مى شود، یا منجر به فوت وى مى گردد، موجب ضمان است؟

جواب:آرى، موجب ضمان است.

٢٢ – تشخیص نادرست توسط طبیب حاذق

سؤال:لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:

1. اگر به سبب تشخیص نادرست طبیب حاذق آسیبى به بیمار وارد شود، آیا باید دیه پرداخت شود؟ دیه بر عهده کیست؟

2. چنانچه در تشخیص سهل انگارى نموده باشد، حکم چگونه است؟

جواب:در صورت اوّل ضامن است، مگر اینکه قبلاً به طور خصوصى یا به طور عام نسبت به خسارتها اعلام برائت کرده باشد. و در صورت دوّم، طبیب به هر حال ضامن است، چون کوتاهى کرده است.

٢٣ – مسئولیت هزینه های مالی بیمار در صورت عدم بهبودی

سؤال:در صورتى که بیمارى به طبیبى مراجعه کند و طبیب براى او نسخه اى بنویسد و بیمار مداوا نگردد، و علّت آن عدم پاسخ هاى صحیح بیمار به سؤالات دکتر، یا عدم صرف کافى وقت از سوى طبیب براى سؤالات لازم و معاینه بیمار، یا عمل نکردن دقیق بیمار به دستورات پزشک، یا امور دیگر باشد، آیا طبیب در مقابل هزینه اى که بر بیمار تحمیل شده و نتیجه اى نگرفته، ضامن است؟

جواب:در صورتى که بى دقّتى طبیب، یا نگذاشتن وقتى کافى، یا عدم سؤال کافى، سبب خسارت بیمار شده، طبیب ضامن است. ولى اگر عدم همکارى بیمار سبب این خسارات شده، یا بیمارى او طورى بوده که با دقّت و بررسى لازم نتیجه اى عاید او نمى شده، طبیب ضامن نیست.

٢٤ – مسئولیت هزینه های درمانی در صورت عدم بهبودی بیمار

سؤال:اگر پزشک سعى خود را در مداواى بیمار انجام دهد، ولى بیمار بهبود نیابد، آیا پزشک نسبت به هزینه درمانى که بیمار پرداخته مدیون است؟

جواب:در صورتى که پزشک وظیفه خود را طبق ضوابط انجام داده باشد، مسئولیّتى ندارد.

٢٥ – ضمان نقص عضو یا فوت به دلیل نبود خون در بیمارستان

سؤال:ضمان نقص عضو، یا فوت بیمار به دلیل فقدان وسائل لازم، یا نبودن خون در بیمارستان بر عهده کیست؟

جواب:چنانچه امکان تهیّه وجود داشته و اقدام نکرده اند، مسئولین آن بخش و مسئولین بیمارستان در برابر این حوادث ضامن خواهند بود.

٢٦ – تشدید بیماری در صورت بی دقتی کادر اتاق عمل

سؤال:کمى بى دقّتى از طرف کارکنان، یا پزشکان، در اتاق عمل باعث خفگى بیمار، کم شدن شدید خون، پایین افتادن فشار خون، و احتمالاً مرگ بیمار مى شود. آیا «دقّت کردن» در این امور براى چنین افرادى واجب است؟

جواب:سهل انگارى در این امور مسئولیّت شدید دارد.

٢٧ – مسئولیت افراد غیر متخصص که دارو تجویز می کنند

سؤال:برخى از افراد عادى (که در مسائل پزشکى تخصّصى ندارند) در این امر دخالت نموده، و قرص، آمپول یا دارویى را براى بیمار توصیه مى نمایند. در صورتى که این امر منجر به مرگ یا آسیب جسمى بیمار شود، آیا آنها ضامن هستند؟

جواب:چنین شخصى کار خلافى کرده و مجازات دارد، ولى ضامن دیه طرف نیست; مگر اینکه شخصاً دارو را به او تزریق کرده یا خورانده باشد.

٢٨ – دیه بیماری که در اثر سهل انگاری پزشک دچار مرگ مغزی شده

سؤال:خانم جوانى که حامله بوده بنا به تشخیص دکتر معالج از طریق سزارین تحت عمل جرّاحى قرار گرفته، که متأسّفانه بعد از عمل دچار ضایعه شده است. بنا به تشخیص پزشک قانونى، بیمار در حال حاضر با توجّه به آسیب مغزى، و اختلال هوشیارى بدون برگشت، به سطح هوشیارى قلبى در وضعیّت نباتى به سر مى برد، و هیچ گونه ارتباطى با محیط اطراف ندارد، و کلّیّه حسّ ها، اعمّ از بینایى، شنوایى، صوتى، چشایى، جنسى و بویایى را از دست داده است. سازمان نظام پزشکى علّت حادثه را عدم امکانات و تجهیزات بیمارستان عنوان نموده، و مسؤولیّت حادثه را متوجّه دکتر بى هوشى و پرستار بهبودى و مسؤولین بیمارستان دانسته است. حال با توجّه به این که مدّت چهار سال و چهار ماه است که بیمار در چنین وضعیّتى بسر مى برد، و امکان دارد تا چند سال دیگر نیز این وضعیّت به طول بیانجامد، سؤال این است که آیا براى هر کدام از اعضا و منافع باید دیه جداگانه پرداخت شود؟

جواب:چنانچه مرگ مغزى سرانجام منتهى به مرگ قطعى شود یک دیه بیشتر ندارد، که در میان کسانى که عامل آن بوده اند به نسبت تقسیم مى شود.

٢٩ – عدم آگاهی تزریق کننده از اثر داروی سقط جنین

سؤال:اگر شخص تزریق کننده از اثر داروى سقط جنین با خبر نباشد، دیه بر عهده چه کسى است؟

جواب:بر عهده کسى است که این دستور را به او داده است.

٣٠ – فوت بیمار هنگام انجام آزمایش

سؤال:با سلام. من طبیب داخلی هستم. در علم طب برای رسیدن به نتایج یک تحقیق طبی مثل دارو و اصول درمان از بعضی از افراد به عنوان داوطلب استفاده میشود و قبلا به انها این مطلب گفته شده است.و ترقی علم طب منوط به ازمایش مصرف دارو توسط این افراد است ودر موش یا حیوانات دیگر نمیتوان نتیجه درست گرفت اگر در طول بررسی طبی اثرات دارو یا واکسن بر روی افراد داوطلب فوت نمایند .ایا غرامت یا دیه باید به انها داد با توجه به اینکه قبلا به انها گفته شده و داوطلب اگاه بوده اند؟موفق و موید باشید

جواب:اگر منجر به فوت نشود دیه ای ندارد ولی اگر منجر به فوت شود دیه دارد. در ضمن باید این کار تنها در صورت ضرورت برای نجات جان انسان ها و به مقدار ضرورت انجام شود.

٣١ – نقص ایجاد شده در زایمان طبیعی

سؤال:زنى در حین زایمان طبیعى، و به هنگام خروج جنین، دچار پارگى مقعد و در نتیجه بى اختیارى مدفوع شده است. به علّت عدم تشخیص دکتر زایمان، و در نتیجه ترمیم نشدن به موقع، نقص مذکور بخوبى ترمیم نشده، و در حال حاضر 40 تا 50 درصد بى اختیارى دارد. آیا دکتر زایمان ضامن است، و بایستى دیه نقص ایجاد شده، را بپردازد؟ یا به علّت عدم تشخیص، و اطّلاع ندادن به پزشکِ مسؤول شیفت، فقط تعزیر مى شود؟

جواب:در صورتى که در مسأله زایمان خلافى از عامل (دکتر زایمان) سر نزده، ضامن نیست.

٣٢ – عمل جراحی کودک بدون اذن ولی

سؤال:فردى بچّه اش را براى ختنه به بیمارستان برده است. دکتر مربوطه، اضافه بر عمل ختنه، یک غدّه چربى را بدون اذن پدر عمل کرده است. پزشکى قانونى اعلام نموده: «عمل مذکور لازم بوده، و در آینده هم براى بچّه مشکلى ایجاد نخواهد شد.» ولى پدر بچّه مى گوید: «دکتر بدون اذن من اقدام به عمل کرده، و من شاکى هستم.» آیا دکتر ضامن است؟

جواب:هرگاه کار او موجب نقصى براى آن بچّه نشده، ضامن نیست; ولى بدون اجازه نباید چنین کارى کند.

٣٣ – فوت بیمار قلبی هنگام تست ورزش

سؤال:ممکن است بیمار قلبى به هنگام تست ورزش دچار ایست قلبى منجر به فوت شود. در این حالت چه کسى ضامن است؟

جواب:در صورتى که این مسأله به مریض تفهیم شود که چنین خطرى ممکن است در پیش باشد، و مریض راضى شود، یا وقوع چنین مطلبى بسیار نادر باشد، طبیب ضامن نیست.

٣٤ – اجبار پزشکان به عقیم سازی

سؤال:پزشکى که در استخدام دولت مى باشد، بفرمایید:

الف) اگر از طرف دولت موظّف شد براى کنترل موالید، مردان و زنان را عقیم سازد چه تکلیفى دارد؟

ب) اگر طبیب را براى انجام این کارها مجبور نمودند در چه مرحله اى از اجبار، چنین اقدامى براى وى معصیت محسوب نمى گردد؟

ج) آیا در مورد اجبار، ضمانى هم به عهده طبیب خواهد آمد؟

جواب:الف) هرگاه کارشناسان متدیّن ضرورت این کار را تصدیق کنند مانعى ندارد.

ب) اگر منظور از اجبار این است که شغل خود را از دست مى دهد، نباید تن به کار حرام بدهد.

ج) طبیب در این حال ضامن است.

٣٥ – برائت از دیه توسط پزشک

سؤال:در مواردى که پزشک باید سقط جنین کند، دیه لازمه باید توسط چه کسى پرداخت شود؟ آیا حتماً باید قبلا پزشک شرط کند که دیه به عهده وى نیست و آیا این شرط، جهت رفع دین از وى کافى است؟

جواب:احتیاط این است که طبیب با بیمار یا کسان او شرط کند که دیه را خودشان بپردازند و الاّ خودش باید عهده دار بشود (بنابر احتیاط).

٣٦ – معاینه آلت تناسلی بیمار هنگام ضرورت

سؤال:با توجّه به این که جهت معاینه ساده پروستات، حتماً باید از طریق مقعد، بیمارى را مورد بررسى قرار داد تا تشخیص قطعى بیماریهاى پروستات داده شود، همچنین در بسیارى بیماریهاى آلات ادرارى ـ تناسلى ـ مشاهده و گاه لمس آنها ضرورى است. آیا در چنین مواردى پزشک مرد مى تواند بیمار مرد را بدون اشکال شرعى معاینه نماید؟ اگر با عدم انجام این معاینه، بیمارى را تشخیص ندهد و بیمارى ـ مثلا سرطان ـ پیشرفت کند، آیا پزشک مسؤول است؟ (با توجّه به این که استفاده از آینه همیشه امکان پذیر نیست و در ضمن عمل لمس را نیز باید با دید کامل با دست انجام داد و از این رو در حال حاضر در تمامى مراکز درمانى این معاینه مستقیماً انجام مى شود).

جواب:از سؤال استفاده مى شود که این امر ضرورى است و در این صورت معاینات مزبور اشکالى ندارد و اگر در این گونه موارد پزشک کوتاهى کند مسؤولیّت دارد.

٣٧ – عوارض ناشی از درمانهای پس از پیوند

سؤال:با توجّه به این که بعد از پیوند، شیمى درمانى ضرورى به نظر مى رسد و همین عمل باعث عوارضى خفیف یا شدید در بیمار مى گردد، آیا پزشکى که مجبور به انجام این کار جهت عدم ردّ پیوند مى باشد در ایجاد عوارض آن مسؤول است؟

جواب:چنانچه قبلا مسأله را با بیمار در میان بگذارد و به او تفهیم کند و او رضایت بدهد مانعى ندارد.

٣٨ – گرفتن عضو از شخص زنده با احتمال عوارض بعدی

سؤال:اگر احتمال بدهیم با برداشتن یک یا چند عضو از شخصى که زنده است، در آینده نزدیک یا دور، وى دچار عوارض خفیف یا شدید خواهد شد و از طرفى نجات جان بیمار دیگرى وابسته به همین کار باشد و مورد دیگرى نیز در دسترس نباشد، آیا مجازیم بدون آگاهى دادن شخص پیوند دهنده، چنین کارى را انجام دهیم؟ اگر به وى اطّلاع بدهیم و با تمایل وى عضو پیوندى را از بدنش خارج کنیم، در صورت ایجاد عارضه در وى، آیا پزشک مسؤول است؟

جواب:اگر عارضه مثلا به خاطر از دست دادن یک کلیه یا مانند آن باشد واجب نیست کسى براى نجات جان دیگرى این کار را انجام دهد، امّا اگر عارضه، خفیف و قابل تحمّل باشد وجوب نجات جان دیگرى با رضایت صاحب عضو بعید نیست و در صورتى که با اطّلاع و رضایت صاحب عضو باشد و احتمال عارضه ضعیف بوده امّا تصادفاً گرفتار آن شود پزشک مسؤول نمى باشد، مانند برداشتن یک کلیه که معمولا خالى از خطر است، ولى گاه ممکن است عارضه اى پیش آید.

٣٩ – وظیفه پزشک در قبال آگاهی از اسرار بیمار

سؤال:اگر دو مصدوم را براى پزشکى جهت معالجه بیاورند که هر دو نفر در شرایط خطر جانى قرار دارند، در صورتى که یکى از آن دو مصدوم عضو خانواده اى باشد که این پزشک، طبیب خانوادگى آنان مى باشد و اقدام پزشک براى معالجه هریک از آن دو مستلزم رها ساختن مصدوم دیگر مى باشد که در نتیجه آن مصدوم دیگر خواهد مرد، بفرمایید در این جا وظیفه طبیب پرداختن به معالجه کدام یک از این دو مصدوم است؟

الف) با توجّه به این که طبیب هیچ گونه تعهّد شرعى نسبت به معالجه اعضاى خانواده مصدومى که وى پزشک آنان است نداده باشد؟

ب) در صورتى که تعهّد شرعى نسبت به معالجه اعضاى خانواده یکى از آن دو داشته باشد حکم چگونه است؟

ج) در صورتى که مصدوم و مجروحى که وى پزشک خانوادگى آنان مى باشد حالش بسیار سخت ولى احتمال خطر مرگ براى وى کمتر است تا مصدوم دیگر، در این صورت وظیفه طبیب چیست؟

جواب:در صورت اوّل و دوّم با توجّه به این که هر دو بیمار در شرایط مساوى قرار دارند طبیب مخیّر است ولى اگر تعهّد شرعى نسبت به یکى از آنها دارد او را مقدّم دارد و در صورت سوّم باید آن را که خطرش بیشتر است مقدّم دارد.

٤٠ – تعزیر پزشک در اثر کوتاهی

سؤال:جوانی به هنگام دعوا چاقو کشیده و در شکم جوان 22 ساله ای فرو کرده است (در حدود 5 الی 6 سانتیمتر) جوان مجروح را به بیمارستان بردند به گمان اینکه زخم سطحی است و چیز مهمی نیست جراحت را باز نکردند و منجر به فوت او شد.

بعدا معلوم شد چاقو به طحال او سرایت کرده است واطبا کوتاهی کرده اند و اگر باز می کردند راه نجات وجود داشت بعضی از قضات انرا جزو قتل عمد دانسته اند و بعضی تردید دارند.

حکم اطبایی که به گواهی پزشک قانونی دراین مورد کوتاهی کرده اند را بیان فرمایید.

در فرض فوق اگر جوان در اثر سقوط از بلندی بدون دخالت فرد خاصی دچار ضایعه شده وپزشک متوجه نشده باشد ایا پزشک ضامن است یا خیر؟

جواب:در صورتی که واقعاً کوتاهی کرده اند تعزیر دارند.

جواب:ضامن نیست ولی در صورت کوتاهی تعزیر دارد.

٤١ – وظیفه پزشک در باره بیماران بیهوشی که همراه ندارند

سؤال:اگر بیمار، کاملا بیهوش باشد و در حال حاضر هیچ شخص بالغ یا نابالغ که خویشاوند وى باشد نیز در دسترس نباشد و از طرفى جان بیمار در خطر فورى باشد، جهت اجازه و شرط چه باید کرد؟ آیا مى توان طبق وظیفه پزشکى هر گونه اقدام ممکن را بدون اجازه انجام داد؟ اگر سهواً با اقدامات غیرمؤثّر به مرگ بیمار تسریع بخشیده شود مسؤولیّتى بر گردن پزشک معالج خواهد بود؟ و اگر به خاطر خوف از عدم تأثیر درمان و کمک به تسریع مرگ و مدیون شدن، پزشک هیچ کارى انجام ندهد آیا در این صورت پزشک مسؤول خواهد بود؟ زیرا مشاهده شده است گاهى اجل شخصى فرا رسیده ولى علّت مرگ را به غلط به پزشک معالج وى نسبت مى دهند؟

اگر بتواند از حاکم شرع اجازه بگیرد لازم است و ما به پزشکان براى این گونه موارد اجازه مى دهیم که با دقّت عمل کنند و مریض را رها نکنند.

٤٢ – سلب مسؤولیّت از پزشک با اجازه بیمار

سؤال:یک سؤال مهمّ و اساسى مطرح است که به طور کلّى و در تمامى روشهاى تشخیصى و درمانى اگر پزشک قبل از انجام هر عملى به خود بیمار و یا ولىّ او ـ اگر بیمار بالغ یا عاقل نباشد ـ متذکّر شود که این روشها از یک طرف ممکن است بى فایده باشند و وقت و مال او را به هدر دهند و از طرف دیگر ممکن است عوارض متفاوتى براى او داشته باشند و بدین ترتیب با ذکر این مطلب پزشک، قبل از هرگونه معاینه و دستور روشهاى تشخیصى و درمانى و تجویز دارو در قبال خسارات و عوارض احتمالى از خود کاملا سلب مسؤولیّت کند و بیمار چه از روى ناچارى و چه از روى تمایل و یا به ظاهر از روى تمایل، این شرط را قبول نماید، آن گاه در صورت اشتباه سهوى پزشک هزینه هاى بیهوده، بى فایده بودن و یا عوارض ناشى از روشهاى تشخیصى و درمانى، آیا پزشک مسؤول است؟ در صورتى که وى حدّاکثر تلاش خود را نیز بکند.

جواب:اگر از آنها اجازه گرفته و سلب مسؤولیّت در برابر این گونه امور نموده ضامن نیست.

٤٣ – چگونگی رفع مسؤولیّت شرعی پزشک

سؤال:آیا باید با تک تک بیماران شرط نمود و با امضاى پرسشنامه مربوطه و یا نصب اطّلاعیّه در مراکز درمانى مبنى بر این که مراجعه بیماران نشانگر قبول این شرایط است و یا به اطّلاع رساندن از طریق رسانه هاى گروهى که مراجعه شما نزد پزشک به این شرایط، مترتّب است، از پزشک رفع مسؤولیّت شرعى نمود؟ و مثلا اگر قبل از عمل جرّاحى، بیمار مجبور به امضاى شرایطى باشد که در صورت هر گونه ناموفّق بودن جرّاحى وى هیچ گونه حقّ و حقوقى بر جرّاح و بیمارستان ندارد، آیا در صورت هر گونه اختلال در جرّاحى مى توان مدّعى شد که با توجّه به امضاى قبلى بیمار، کادر درمانى هیچ مسؤولیت شرعى ندارد؟

جواب:بهترین راه براى حلّ مشکل پزشکان از نظر ضمان شرعى این است که از طریق رسانه هاى گروهى و طرق دیگر اعلان همگانى، اعلام شود که پزشکان نهایت سعى و کوشش و دقّت خود را براى درمان بیماران به کار مى گیرند ولى با توجّه به جهات مختلف اعمّ از کمبودهاى علم پزشکى و وسایل شناخت بیماری ها و اختلاف وضع جسمانى و روحى بیماران و خطاهاى احتمالى که در طبیعت هر انسانى نهفته است چون بشر به هر حال جایز الخطاست ممکن است عوارضى پیش آید، پزشکان در برابر آن مسؤول نیستند و مراجعه به پزشک به معناى قبول این رفع مسؤولیّت است ولى البتّه در برابر عوارضى که بر اثر سهل انگارى تقصیر حاصل شود مسؤولیّت آنها بر قوّت خود باقى است،این اعلان ممکن است به صورت تابلویى در تمام مطب ها و بیمارستانها نیز نصب شود به طورى که به همه مراجعین تفهیم گردد و در مورد جراحّیهاى مهمّ برائت خصوصى نیز گرفته شود.

٤٤ – عمل جراحی کودک بدون اذن ولی

جواب:هرگاه کار او موجب نقصى براى آن بچّه نشده، ضامن نیست; ولى بدون اجازه نباید چنین کارى کند.

٤٥ – آسیب رسیدن به بیمار در عمل جراحی توسط پزشک ماهر

سؤال:طبیبى حاذق و ماهر بدون سهل انگارى اقدام به عمل جرّاحى بیمارى نموده و در ضمن عمل، آسیبى به بیمار وارد گردیده، لطفاً موارد ضمان یا عدم ضمان طبیب را در وجوه ذیل بیان فرمایید:

الف) بدون اذن از بیمار یا کسان وى اقدام به عمل نموده باشد؟

ب) غفلت از اذن گرفتن داشته است؟

ج) بیمار در حال اغما بوده و براى اذن دسترسى به کسان بیمار نداشته و تأخیر هم موجب به خطر افتادن جان بیمار مى شده؟

د) در مورد فوق اگر تأخیر موجب نقص عضو و یا تعطیل شدن عضوى از بیمار گردد حکم چیست؟

هـ) اگر در موارد فوق باید دیه به بیمار داده شود آن دیه به عهده کیست؟

جواب:در صورت «الف و ب» طبیب ضامن است و در صورت «ج» اگر دسترسى به حاکم شرع باشد، اذن بگیرد و اگر دسترسى به شخص خاصّى نیست ما اذن مى دهیم که اطبا اقدام کنند و ضامن نیستند و در صورت «د» اگر کوتاهى کند گناه کرده ولى دیه ندارد. و جواب «هـ» از جوابهاى گذشته معلوم شد.

٤٦ – غلط نوشتن نسخه توسط پزشک

سؤال:اگر طبیب حاذق نسخه را غلط نوشت (با توجّه به این که شیوه معالجه و درمان به این شکل است که نسخه را نوشته و به بیمار مى دهند و او دارو را تهیّه و استفاده مى کند) و در نتیجه صدمه اى به بیمار وارد شد بفرمایید:

الف) آیا باید دیه اى پرداخت شود؟

ب) دیه به عهده کیست که بپردازد؟

ج) در صورت حاذق نبودن طبیب حکم چیست و دیه به عهده کیست؟

د) در صورت سهل انگارى چه تکلیفى متوجّه طبیب مى باشد؟

جواب:الف تا د) جبران آن بر عهده طبیب است.

٤٧ – فوت بر اثر تزریق اشتباه

سؤال:آمپولى به بیمارى تزریق شده و بیمار به واسطه آن فوت مى کند بفرمایید در مورد ضمان یا عدم ضمان و فردى که باید دیه بپردازد در وجوه ذیل حکم چگونه است؟

الف) تزریق آمپول توسط شخص آشنا به آمپول و آشنا به تزریق صورت گرفته و در تزریق اشتباه کرده است؟

ب) آمپول توسط شخص غیرآشنا به آمپول و تزریق، تزریق گردیده است؟

ج) تزریق توسط طبیب حاذق بوده و لیکن سهل انگارى در کار بوده است؟

جواب:الف تا ج) کار تزریق کننده مانند کار طبیب است هرگاه حاذق باشد و اگر اخذ برائت (به طور عام یا خاص) کند ضامن نیست و بدون اخذ برائت ضامن است و در صورت سهل انگارى و عدم حذاقت مطلقاً ضامن است.

٤٨ – قطع برق و اختلال در دستگاه های پزشکی

سؤال:در مواردى که به علل غیر مربوط به کار پزشک (مثل اختلال در دستگاهها و رفتن برق و...) به بیمار لطمه اى وارد شود ضامن کیست؟

جواب:در صورت عدم تقصیر و عدم سهل انگارى طبیب ضامن نیست، در مورد مدیر بیمارستان و مسؤول برق نیز همین گونه است.

٤٩ – ضمان دانشجویان پزشکی

سؤال:در مراکز آموزشى که براى آینده پزشک متخصّص تربیت مى نمایند; به دلیل کمى مهارت دستیاران و دانشجویان، عوارض و خطراتى متوجّه جان بیمار مى گردد; اگر احیاناً نقص عضو و فوتى واقع شود، ضامن، دستیار مربوطه است یا پزشک مسؤول و استادیار مربوطه؟

جواب:اگر دستیار در کار خود مستقل و آگاه از خطرات باشد ضامن است و اگر به صورت آلت دست استاد باشد ضامن نیست.

٥٠ – تشخیص نادرست طبیب حاذق

سؤال:الف) اگر به واسطه تشخیص نادرست طبیب حاذق آسیبى به بیمار وارد شود، آیا باید دیه پرداخت شود، اگر باید دیه داده شود به عهده کیست؟

ب) چنانچه در تشخیص سهل انگارى نموده باشد حکم چگونه است؟

جواب:در صورت اوّل ضامن است مگر این که قبلا به طور خصوصى یا به طور عام اعلام برائت از خسارتها کرده باشد و در صورت دوّم به هر حال طبیب ضامن است چون کوتاهى کرده است.

٥١ – سهل انگاری طبیب در عمل جراحی

سؤال:سهل انگارى طبیب در عمل جرّاحى موجب آسیب وارد شدن به بیمار گشته بفرمایید:

الف) آیا طبیب ضامن پرداخت دیه است؟

ب) اگر به واسطه سهل انگارى در عمل جراحى قلب، نیاز به عمل جراحى و درمان بعدى براى بیمار پیدا شود آیا طبیب سهل انگار باید هزینه آنها را بپردازد یا همان دیه کافى مى باشد؟

ج) اگر سهل انگارى طبیب منجر به فوت بیمار شود، قتل چگونه قتلى خواهد بود؟

جواب:الف) آرى ضامن است.

ب) هرگاه هزینه بیش از دیه باشد باید علاوه بر دیه تفاوت آن را نیز بپردازد.

ج) معمولا از قبیل قتل شبه عمد است

٥٢ – تجویز داروها با تاثیر احتمالی

سؤال:در صورتى که داروهاى کاملا مؤثّر به هر علّتى در دسترس نباشند، آیا پزشک مى تواند داروهایى را که احتمال مى دهد مؤثّر باشند تجویز کند؟ در صورت عدم موفقیّت، آیا پزشک در قبال عوارض احتمالى این داروها یا هزینه بیهوده اى که بر بیمار تحمیل شده مسؤول و مدیون است؟

جواب:اگر راه منحصر به استفاده از آن داروها باشد اشکالى ندارد، ولى باید بیمار را در جریان بگذارد و جلب رضایت کند.

٥٣ – اعمال راه های مختلف درمان برای یک بیماری

سؤال:در برخى بیماریها همانند فشار خون بالا، به علّت عوامل ناشناخته ایجاد کننده آن، طبق روش معمول که اجراى آن طبق علوم روز ضرورى است، یک یا چند دارو به کار برده مى شود و در صورت عدم تأثیر، داروهاى دیگرى به کار برده مى شود، الى آخر. با توجّه به این که این داروها از یک طرف در افراد مختلف همگى مؤثّر نیستند و ممکن است در شخصى، درمانهاى اوّلیّه و در شخص دیگرى درمانهاى آخر مؤثّر باشند و از طرف دیگر، هر یک از داروها داراى عوارض خاصّى هستند، آیا پزشک معالج ـ که در حقیقت داروهاى مختلف را به ترتیب در مورد بیمار آزمایش مى کند ـ در قبال هزینه اضافه یا عوارض داروها مسؤول است؟

جواب:اگر راه درمان منحصر به همین راه است باید اقدام کند و مسؤولیّتى ندارد.

٥٤ – اشتباه آزمایشگاه

سؤال:با توجّه به این که تشخیص بسیارى از بیماریها یا اختلالات به وسیله آزمایش امکان پذیر است و از طرفى امکان اشتباه در آزمایشگاه و تفسیر آزمایشها، همیشه وجود دارد، در صورت اشتباه آزمایشگاه و در نتیجه معالجه اشتباه پزشک، مسؤول خسارات و عوارض احتمالى کیست؟

جواب:آزمایشگاه مسؤول است.

٥٥ – تحقیق در مورد بارداری بیمار

سؤال:با توجّه به این که باردارى، در هفته هاى اوّل از روى ظواهر و گاه با روشهاى ساده چندان قابل تشخیص نیست و از طرفى بیشترین عوارض خطرناک روشهاى درمانى تشخیص مضر، در همین زمان آن هم به صورت اختلالات شدید در جنین رخ مى دهد و بدین ترتیب چون یا به خاطر کمبود امکانات یا عدم فرصت کافى یا عدم تمایل بیمار به صرف هزینه هاى تشخیص باردارى، یا عدم اطّلاع وى از باردارى خود و در نتیجه جواب منفى دادن وى در مورد پرسش پزشک از باردارى وى و حتى گاهى عدم امکان تشخیص به وسیله روشهاى مدرن به خاطر جوابهاى منفى کاذب آزمایشات، پزشک نمى تواند تشخیص دهد و یا نمى داند که بیمار باردار است، روشهاى تشخیصى درمانى مختلف را براى وى به کار مى گیرد حال در صورت ایجاد عارضه در مادر یا جنین، آیا پزشک معالج مسؤول است؟

جواب:در صورتى که راهى براى تشخیص باردارى نباشد و داروها منحصر به فرد باشد و از بیمار اجازه بگیرد مسؤول نیست.

٥٦ – سلب مسئولیت دندان پزشک با اجازه از بیمار

جواب:اگر از آنها اجازه گرفته و سلب مسؤولیّت در برابر این گونه امور نموده ضامن نیست.

٥٧ – تجویز دارو بدون تست حساسیت در بیماران اورژانسی

سؤال:با توجّه به این که ممکن است جان بیمار به طور اورژانسى (فورى) در خطر باشد و زمانى جهت تعیین حساسیت فرد به دارویى خاص وجود نداشته باشد، اگر با تجویز دارو، بیمار به آن حساسیت پیدا کرده دچار عوارض شدید و یا مرگ شود، آیا پزشک معالج در قبال این عوارض مسؤولیّتى خواهد داشت؟

جواب:باید از بیمار یا ولىّ او اجازه بگیرد و اگر دسترسى به آنها نیست ما به عنوان حاکم شرع در این گونه موارد ضرورى به اطبّا اجازه مى دهیم و ضامن نیستند. (به شرط این که دقّت کافى کنند)

٥٨ – عدم امکان تعیین حساسیت دارو

سؤال:اگر با توجّه به علوم امروزى، امکان تعیین حسّاسیّت یک دارو وجود نداشته باشد، آیا پزشک، در صورت ایجاد عارضه مسؤول است؟

جواب:در صورتى که آن دارو منحصر به فرد، نباشد و بیمار جنبه اورژانسى نداشته باشد، استعمال آن دارو روى انسان جایز نیست، امّا اگر دارو منحصر به فرد است و استعمال آن ضرورى به نظر مى رسد و احتمال نجات بیشتر از احتمال خطر است باید آن را در مورد بیمار بکار ببرد.

٥٩ – منحصر بودن درمان به داروی مضر

سؤال:به طور کلّى با توجّه به علوم امروزى اگر بدانیم یا احتمال بدهیم که نجات جان بیمار وابسته به مصرف داروهاى خاصى مى باشد که مضرّند و این مضرّات به احتمال قوى براى همگان رخ خواهد داد و با تجویز پزشک، شخص دچار یک یا چند مورد از این عوارض شود، آیا پزشک مسؤول است؟

جواب:در صورتى که دارو منحصر به فرد باشد و تأثیر آن از زیانهاى آن بیشتر است و پزشک چگونگى را به بیمار اعلام کند تجویز آن مانعى ندارد.

٦٠ – انجام جراحی تکمیلی بدون اجازه بیمار

سؤال:فردی فرزندش را برای ختنه به بیمارستان برده است. دکتر علاوه بر عمل ختنه بدون اذن پدر یک غده چربی را عمل کرده است. پزشکی قانونی اعلام نموده (عمل مذکور لازم بوده و در آینده برای بچه مشکلی ایجاد نخواهد شد) ولی پدر بچه می گوید چون دکتر بدون اجازه من اقدام به عمل کرده من شاکی هستم. آیا پزشک ضامن است؟

جواب:در فرض سوال، دکتر ضامن نیست.

٦١ – تشدید بیماری یا مرگ بیمار بر اثر معالجه از طرف پزشک

سؤال:الف) پزشکی از معالجه بیماری امتناع کرده و در نتیجه آن بیمار فوت نموده است مجازات او چیست؟

ب) اگر پزشک به خاطر فراموشی انواع و علائم بیماری، به خاطر گستردگی موضوع، بیماری شخص را تشخیص ندهد و لذا نداند داروی مناسب چیست در نتیجه اصلاً دارویی تجویز نکند در صورتی که بیماری تشدید و یا منجر به مرگ گردد این پزشک در چه حدی مسئول است؟

جواب:الف) پزشک ضامن نیست ولی تعزیر دارد.

ب) در صورتیکه کوتاهی نکرده مسئولیتی ندارد.

٦١ – تشدید بیماری یا مرگ بیمار بر اثر معالجه از طرف پزشک

سؤال:الف) پزشکی از معالجه بیماری امتناع کرده و در نتیجه آن بیمار فوت نموده است مجازات او چیست؟

جواب:الف) پزشک ضامن نیست ولی تعزیر دارد.

ب) در صورتیکه کوتاهی نکرده مسئولیتی ندارد.

٦٢ – مسئولیت هزینه های درمانی در صورت عدم بهبودی بیمار

جواب:در صورتى که پزشک وظیفه خود را طبق ضوابط انجام داده باشد، مسئولیّتى ندارد.

٦٣ – سلب ضمان پزشک پیش از معالجه

سؤال:آیا پزشک مى تواند ضمن انعقاد قرار داد معالجه با بیمار، هرگونه مسئولیّت شرعى را نسبت به آسیب هاى احتمالى که در ضمن معالجه ممکن است پیش بیاید از خود سلب کند، تا هیچ گونه ضمانى بر عهده وى یا عاقله اش نباشد؟

جواب:اشکالى ندارد، مشروط براینکه طبیب در تلاش و کوشش خود کوتاهى نکند.

٦٤ – اذن گرفتن از ولی بیمار برای معالجه و درمان

سؤال:در مواردى که براى معالجه بیمار باید اذن گرفت تا ضمان متوجّه طبیب نشود، بفرمایید:

1. آیا اذن از ولىّ طفل ممیّز کافى است، یا باید از طفل هم اذن گرفته شود؟

2. به هنگام عمل جرّاحى بر روى بیمار بیهوش، از کدام یک از کسان بیمار

باید اذن گرفت؟ آیا ترتیب، یا اولویّتى در کار است؟

3. در مورد بیمار بیهوش یا طفلِ صغیرِ مصدوم، که مشخّص نیست ولىّ دارد یا ندارد، و دسترسى به حاکم شرع هم نیست، و عدول المؤمنین (مؤمنان عادل) هم حاضر نیستند، و معالجه هم فوریّت دارد، تکلیف چیست؟

4. آیا طبیب مى تواند از حاکم شرع اسلام براى کلّ موارد مشابه فوق قبلاً اذن بگیرد؟

جواب:1. اذن ولى کافى است.

2. از ولىّ شرعى او اذن بگیرد، و اگر ولىّ شرعى نداشت از حاکم شرع.

3. در این گونه موارد ما به اطبا اجازه مى دهیم که با رعایت دقّت و احتیاط وظیفه را انجام دهند.

4. نسبت به مواردى که دسترسى به ولى نیست، یا ولى ندارد مانعى نیست.

٦٥ – مسئولیت افراد غیر متخصص که دارو تجویز می کنند

٦٦ – تشدید بیماری در صورت بی دقتی کادر اتاق عمل

جواب:سهل انگارى در این امور مسئولیّت شدید دارد.

٦٧ – ضمان نقص عضو یا فوت به دلیل نبود خون در بیمارستان

سؤال:ضمان نقص عضو، یا فوت بیمار به دلیل فقدان وسائل لازم، یا نبودن خون در بیمارستان بر عهده کیست؟

٦٨ – سلب مسئولیت دندان پزشک قبل از شروع درمان

سؤال:آیا دندان پزشک مى تواند قبل از شروع به کار، به بیمار یا ولىّ او اعلان کند که نسبت به ضررهاى احتمالى مسئولیّتى نمى پذیرد؟ در صورت موافقت بیمار یا ولىّ صغیر، اگر بیمار صدمه اى ببیند، آیا پزشک ضامن خواهد بود؟

جواب:هرگاه قبلاً برائت خود را اعلام دارد، و در کار خود کوتاهى نکند، ضامن نیست.

٦٩ – استفاده از ابزار دندانپزشکی بدون ضد عفونی

سؤال:برخى از ابزار دندان پزشکى بدون استریل یا ضدّ عفونى، به صورت مشترک براى بیماران متعدّد مورد استفاده قرار مى گیرد، و ممکن است بیماریها از این طریق منتقل گردد. آیا چنین کارى جایز، و در صورت انتقال بیمارى پزشک گنهکار و ضامن است؟

جواب:در صورتى که احتمال انتقال، احتمال قابل ملاحظه اى باشد، این کار جایز نیست. و ضامن بودن پزشک بعید به نظر نمى رسد.

٧٠ – مسئولیت دندانپزشک در قبال ضررهای احتمالی درمان

سؤال:معالجات دندان پزشکى ممکن است با شکست یا کوتاهى عمر دندان همراه شود، لطفا بفرمایید:

1. اگر دندان پزشک سعى کافى و دقّت لازم را نموده باشد، ولى در حین معالجه ضررهایى به دندان و دهان برسد، چه حکمى دارد؟

2. هرگاه پس از معالجه، با وجود دقّت کافى در انجام وظیفه، عواضى براى بیمار به وجود آید چطور؟3. در هر حال، آیا اتمام حجّت با بیمار قبل از معالجه لازم است؟

جواب:1) هرگاه این گونه ضررها طبیعى باشد، و معمولاً در غالب موارد رخ مى دهد، ضامن نیست. در غیر این صورت، اگر از مریض برائت نگرفته باشد، ضامن است.

2) مانند مسأله سابق است.

3) براى اینکه مشکلى براى طبیب پیش نیاید، بهتر است در هر حال از بیمار برائت بگیرد.

٧١ – مسئولیت هزینه های مالی بیمار در صورت عدم بهبودی

٧٢ – خسارت های وارده به بیمار توسط کارآموز پزشکی

سؤال:در معاینات و درمان هایى که توسّط دانشجویان رشته پزشکى، انترن ها و مانند آن صورت مى گیرد، چنانچه ضرر و خسارت مالى یا جانى متوجّه بیمار گردد، چه کسى ضامن است؟

جواب:کسى که مباشر ایجاد ضرر و زیان است ضامن است. مگر اینکه قبلا از طرف مقابل برائت گرفته، و در کارهاى خود کوتاهى ننموده باشد.

٧٣ – مسئولیت خسارت هایی که توسط کارآموزان به بیماران وارد می شود

سؤال:در مراکز آموزشى که براى آینده پزشک متخصص تربیت مى نمایند، به دلیل کمى مهارت فى نفسه دستیاران و دانشجویان، عوارض و خطراتى متوجه جان بیمار مى گردد; اگر احیاناً نقص عضوى واقع شود، یا بیمار فوت کند، آیا دستیار مربوطه ضامن است، یا پزشک مسئول، و استادیار مربوطه؟

جواب:اگر دستیار در کار خود مستقل و از خطرات آگاه باشد ضامن است، و اگر به صورت آلت دست استاد باشد ضامن نیست.

٧٤ – مسئولیت دستیار در صورت عمل جراحی بدون حضور پزشک

سؤال:در مراکز آموزشى، درمانى و پزشکى دولتى دستیاران، به ویژه در سالهاى نخست باید با حضور و راهنمایى اساتید خود اقدام به عمل جرّاحى کنند. چنانچه دستیار با اجازه استاد خود، یا به این امید که استاد گفته: «شما کار را شروع کنید، من هم مى رسم» به تنهایى یا به همراه سایر دستیاران، عمل جرّاحى را شروع کنند و استاد حاضر نشود، و آسیبى به بیمار برسد که ناشى از عدم حضور استاد است، چه کسى ضامن است؟

جواب:دستیار مسئول است; مگر اینکه تخلّف استاد از وعده اش سبب این مشکل شده باشد که در این صورت هرچند دستیار مقصّر است، ولى مى تواند خسارتى را که پرداخته از استاد که او را مغرور ساخته (فریب داده) بگیرد.

٧٥ – تجویز داروی مضر به اصرار بیمار

سؤال:اگر پزشک بنا به اصرار بیمار، دارویى تجویز نماید، یا سایر اقدامات درمانى مضرّ را انجام دهد، در صورت ایجاد عارضه، مسئول کیست؟

جواب:اگر پزشک اثر زیانبخش دارو را اعلام کند مسئولیّتى در برابر عارضه ندارد; و اگر اعلام نکند، مسئول است. ولى در هر صورت پزشک باید مقاومت کرده، و داروى مضرّ را به بیمار معرّفى نکند.

٧٦ – تشخیص نادرست توسط طبیب حاذق

سؤال:لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:

1. اگر به سبب تشخیص نادرست طبیب حاذق آسیبى به بیمار وارد شود، آیا باید دیه پرداخت شود؟ دیه بر عهده کیست؟

2. چنانچه در تشخیص سهل انگارى نموده باشد، حکم چگونه است؟

٧٧ – اقدامات پزشک در غیر رشته تخصصی خود

جواب:آرى، موجب ضمان است.

٧٨ – تجویز داروهای مضر برای زنان باردار

جواب:پزشک موظّف است از زنانى که در معرض باردارى هستند سؤال کند. و اگر بدون تحقیق داروى مضرّى بدهد مسئول است.

٧٩ – خسارات ناشی از به روز نبودن اطلاعات پزشک

٨٠ – تجویز آزمایشات پزشکی به جهت رعایت احتیاط

جواب:در صورتى که احتمال بیمارى، احتمال قابل ملاحظه اى باشد، این اقدام اشکال ندارد، و مسئول نیست.

٨١ – خسارات ناشی از اطلاعات نادرست بیمار به پزشک

جواب:اگر راه تشخیص باردارى منحصر به سؤال از بیمار است، در فرض مسأله مسئولیّتى ندارد.

٨٢ – تجویز داروهای مسکن با عوارض بالا

٨٣ – ایجاد عارضه دارویی در صورت عدم تعیین حساسیت

٨٤ – ایجاد آسیب های جانبی هنگام معالجه

٨٥ – ترک معالجه بیمار فقیر

سؤال:لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:

جواب:در فرض سؤال پزشک ضامن خون نیست، ولى گناه بزرگى مرتکب شده و قابل تعقیب است.

٨٦ – کوتاهی عمدی یا سهوی پزشک در مداوای بیمار

٨٧ – ضمان تزریق کننده در صورت فوت بیمار

سؤال:اگر تزریق آمپول منجر به عارضه، یا فوت شود، آیا تزریق کننده در موارد ذیل ضامن است؟

الف) اشتباه در تجویز پزشک باشد.

ب) تزریق کننده مجوّز قانونى دارد; امّا قواعد تزریقات را رعایت نکرده باشد.

ج) تزریق کننده مجوّز قانونى دارد; و قواعد تزریقات را نیز رعایت کرده است.

د) تزریق کننده مجوّز قانونى ندارد.

٨٨ – تشدید بیماری یا فوت بیمار در اثر کمبود امکانات پزشکی

جواب:مسئولیّت ندارد، ولى باید داروهاى مشکوک و مضر به بیمار ندهد.

٨٩ – ضمان طبیب ماهر که بدون اذن عمل جراحی کرده است

1. بدون اذن از بیمار یا کسان وى اقدام به عمل نموده باشد.

2. غفلت از گرفتن اذن داشته است.

3. بیمار در حال اغما بوده، و دسترسى به کسان بیمار نداشته، و تأخیر هم جان بیمار را به خطر مى انداخته است.

4. در مورد فوق اگر تأخیر موجب نقص عضو، یا تعطیل شدن عضوى از بیمار گردد حکم چیست؟

5. اگر در موارد فوق باید دیه داده شود، دیه بر عهده کیست؟

٩٠ – عدم استریل وسایل آندوسکوپی

جواب:کسى که مباشر کار بوده ضامن است.

٩١ – عدم رعایت بهداشت در مراکز درمانی

جواب:در صورتى که از حدّ معمول و متعارف پزشکى کمتر رعایت کنند، و بیم انتقال بیمارى برود، موجب ضمان است.

٩٢ – ضمان در صورت اختلال در دستگاه های پزشکی

جواب:در صورت عدم تقصیر و عدم سهل انگارى، طبیب ضامن نیست. در مورد مدیر بیمارستان و مسئول برق نیز همین گونه است.

٩٣ – ضمان داروساز در صورت عدم ارائه دارو بدون نسخه

جواب:ضامن نیست، هرچند در بعضى از صور مسأله مرتکب گناه شده است.

٩٤ – خطای پزشک در صورت اشتباه آزمایشگاه

جواب:آزمایشگاه مسئول است.

٩٥ – فراهم نکردن شرایط کافی توسط پزشک جراح

جواب:در صورتى که پزشک سهل انگارى نکرده باشد، و از بیمار یا اولیاى وى برائت گرفته باشد ضامن نیست.

٩٦ – عدم آگاهی تزریق کننده از اثر داروی سقط جنین

سؤال:اگر شخص تزریق کننده از اثر داروى سقط جنین با خبر نباشد، دیه بر عهده چه کسى است؟

جواب:بر عهده کسى است که این دستور را به او داده است.

٩٧ – دیه بیماری که در اثر سهل انگاری پزشک دچار مرگ مغزی شده

٩٨ – ضمان مهرالمثل در زنای به عنف با دختر باکره

سؤال:لطفاً در مورد زناى به عنف با دختر باکره به سؤالات زیر پاسخ دهید:

1ـ آیا زناى به عنف با دختر غیر بالغه باکره، موجب ضمان مهر المثل مى شود؟

2ـ در صورت بلوغ دختر در دو فرض فوق، حکم چیست؟3ـ چنانچه شخصى با وعده دروغین ازدواج، با دختر باکره اى زنا کند، با توجّه به مُکرَه نبودن دختر، آیا زانى ضامن مهر المثل است؟

جواب:1- آرى موجب ضمان مهر المثل مى شود.

2- از این جهت فرقى بین این دو نیست.

3- ضامن مهر المثل نیست; ولى علاوه بر حدّ، براى فریب زن تعزیر هم دارد. و حاکم شرع مى تواند به او پیشنهاد کند که اگر با آن دختر ازدواج کند تعزیر او را مى بخشد، والاّ تعزیر شدیدى درباره او جارى خواهد شد.