موجبات ضمان-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – حکم اکراه در صورت تهدید به عدم النفع

سؤال:آیا تهدید به عدم النفع، در تحقّق اکراه مؤثّر است؟

جواب:اکراه در صورت عدم النّفع صدق نمى کند.

٢ – ضمان اسباب متعدد در جبران خسارت

سؤال:لطفاً در مورد میزان ضمان اسباب به دو سؤال زیر پاسخ دهید:

1ـ هرگاه چند سبب در فاصله زمانى متفاوت باعث ورود خسارت مالى یا معنوى به فردى شود، از دیدگاه فقهى چه راه حلّى در کشف مسؤول اصلى و جبران خسارت وجود دارد؟

2ـ هرگاه چند سبب در فاصله زمانى هماهنگ باعث ورود خسارت مالى یا معنوى به فردى شوند، کدام یک مسؤول است؟ و مسؤولیّت به چه نحو بین آنها تقسیم مى شود؟

جواب:جواب 1 و 2: هر کدام از اسباب به مقدار تأثیرى که در پدید آمدن آن حادثه داشته ضامن هستند. و در صورتى که میزان تاثیر هر یک مشخّص نباشد، نخست به کارشناسان مورد اطمینان مراجعه مى شود. اگر مشخّص نشد، خسارت در بین همه آنها به طور مساوى تقسیم مى گردد.

٣ – صدمات وارده در حین مسابقات ورزشی

سؤال:صدمات ناشى از برخى ورزش ها بسیار زیاد است، به طورى که در بسیارى موارد موجب جراحت، کبودى یا سرخ شدن و مانند آن مى شود. این ورزش ها چه حکمى دارند؟

جواب:در صورتى که براى دفاع شخصى، یا دفاع از کشور و کیان مسلمین لازم باشد اشکالى ندارد. ولى طرفین قبل از شروع، باید از یکدیگر برائت بجویند، تا ضامن هم نباشند.

٤ – قطع انگشت در حین کار

سؤال:شخصى در اثر انفجار موادّ منفجره در کارخانه ریخته گرى (که صاحب کار بدون مجوّز قانونى مصرف مى کرده) انگشتش قطع شده است، آیا دیه آن بر صاحب کار است؟ و اگر هست چه مقدار از نقدین مى باشد؟

جواب:هرگاه شخص مزبور با آگاهى از این امر خودش با موادّ منفجره کار کرده و انگشتانش قطع شده است، کسى ضامن نیست.

٥ – کارگری که بر اثر بیماری در محیط کار فوت شده

سؤال:فردى در مکانیکى مشغول کار است، برابر اظهار نظر پزشکى قانونى وى ناراحتى ریوى داشته و در حال نظافت مکانیکى دچار حسّاسیت شده و فوت نموده است، آیا صاحب مغازه، با توجّه به این که علم به ناراحتى ریوى او نداشته است، ضامن است؟

جواب:در فرض مسأله ضامن نیست، مگر در قوانین کار ضمان او پیش بینى شده باشد و او با علم و آگاهى اقدام به استخدام کارگر کرده باشد.

٦ – دیه کودکانی که بر اثر ضایعات کارخانه فوت کرده اند

سؤال:کارخانه پتروشیمى بر خلاف اصول بهداشتى و امنیّتى، ضایعات و سموم خطرناک خود را جهت صرفه جویى در هزینه، در برکه آبى در حوالى کارخانه تخلیّه مى نماید و چند کودک بدون اطّلاع در آن آب شنا مى کنند و دچار مسمومیّت شده و پس از مدّتى فوت مى نمایند، آیا مسئولیّتى متوجّه کارخانه مى باشد؟ لطفاً جواب این سؤال را در دو صورتى که برکه آب در زمین متعلّق به کارخانه باشد یا نباشد بیان فرمایید.

جواب:چنانچه برکه در معرض رفتن بچّه ها بوده، کسانى که آب را آلوده کرده اند، در برابر دیه مسئولند و اگر در معرض نبوده،چیزى بر آنها نیست.

٧ – فوت اجیر بر اثر بی احتیاطی

سؤال:اگر صاحب کار، شخصى را که در کار کندن چاه استاد و به کارش آگاهى کامل دارد و بیش از پنجاه سال دارد، براى کندن چاهى استخدام کند و آن شخص در حین انجام کار براى کندن و رفتن در چاه پایش بلغزد و در چاه سقوط کند و جان خود را از دست بدهد، آیا ورثه متوفى حقّى بر مالک محلّ مزبور دارند؟

جواب:در شرایط بالا، مالک محلّ مسئولیّتى ندارد مگر این که آن محل داراى ویژگى هاى خاصّى بوده که موجب خطر مى شده و مالک مى دانسته و در اعلام آن کوتاهى کرده باشد.

٨ – دیه صغیر در تصادف منجر به فوت

سؤال:روزى پدر و مادر و افراد خانواده ام به مسافرت رفتند و پسر خاله ام را نیز با رضایت پدر و مادرش به همراه خود بردند. در بین راه بر اثر تصادف همه سرنشینان ماشین از جمله پسر خاله ام از بین رفتند. مبلغى را که بیمه براى هرکدام ازافراد مشخص کرده، پرداخت خواهند کرد، آیا پدر و مادر پسر خاله ام مى توانند دیه از ورثه والدینم درخواست کنند؟

جواب:اگرپدر او اجازه داده باشد، مسئولیّتى متوجّه پدر و مادر شما نیست.

٩ – اعمال کسی که شرب خمر کرده

سؤال:آیا شرب خمر سبب از بین رفتن عقل و شعور نیز هست، در صورتى که هست اگر شخصى مبادرت به این عمل شنیع کند آیا ضامن اعمال خود مى باشد؟ و آیا در صورت توبه، خداوند او را خواهد بخشید؟

جواب:بدون شک شرب خمر در عقل انسان اثر مى گذارد و آن را ضعیف مى کند ولى همیشه منتهى به جنون و دیوانگى نمى شود و هرگاه توبه نموده و ترک نماید ان شا اللّه جبران مى شود، امّا اعمالى که در حال مستى انجام مى دهد در برابر آن مسئول است.

١٠ – دیه کارگرانی که در محیط کار نقص عضو پیدا می کنند

سؤال:در کارخانه سنگبرى تمام وسایل از قبیل دستگاه و سنگ را صاحب کارخانه آماده مى کند و با کارگر قرارداد مى بندد که هر متر سنگ را مثلا در مقابل هزار تومان براى وى آماده سازد. اگر زمانى که کارگر مشغول کار مى شود، دست وى زیر سنگ برود و قطع گردد، آیا دیه دست به صاحب کارخانه تعلّق مى گیرد؟

جواب:چنانچه قراردادى با صاحب کارخانه نداشته باشد و او نیز مقصّر در تنظیم دستگاه شناخته نشود، دیه اى بر او تعلّق نمى گیرد. در ضمن اگر جبران این خسارت در موادّ قانونى استخدام آمده باشد و آنها با توجّه به این مواد، کسى را استخدام کرده باشند، آن هم به منزله قرارداد محسوب مى شود.

١١ – دیه کارگرانی که در محیط کار نقص عضو پیدا می کنند

١٢ – امتناع نجات غریق از نجات شخص غریق

سؤال:در صورتى که نجات غریق که وظیفه امداد دارد ازنجات شخص غریق امتناع ورزد و آن شخص غرق شود، آیا مسئولیّتى متوجّه او خواهد بود؟

جواب:اگر نجات غریق مسئولیّت مراقبت را پذیرفته و محل، جاى خطرناکى است که مردم به اعتماد پذیرش مسئولیّت او، وارد استخر یا دریا مى شوند، اگر کوتاهى کند مسئول است.

١٣ – تلف شدن حیوانات همسایه بر اثر سمپاشی زمین

سؤال:شخصى زراعت مى کند و مرغان خانگى قریه، تخم زراعت او را مى چینند و با پایشان آن زراعت را خراب مى کنند. اگر صاحب زراعت براى جلوگیرى از مرغان، دانه را زهرآلود کرده و بپاشد و مرغان بخورند و بمیرند در حالى که صاحب مرغان را از سم پاشى نیز خبر کرده است آیا ضمان مرغهایى که بر اثر این کار صاحب زراعت تلف مى شوند به عهده صاحب زراعت است؟

جواب:اگر راهى براى جلوگیرى جز این راه نباشد و به صاحبان مرغ اعلان کند مانعى ندارد و ضامن نیست.

١٤ – خسارت گله در صورتی که چوپان کودک باشد

سؤال:در بعضى جاها مرسوم است که گوسفندان روستا را هر خانه به نوبت به چراگاه مى برند و بعضى خانواده ها در روز نوبت خود اطفال صغیر را روانه مى کنند و گرگ بعضى از گوسفندان را مى خورد، آیا تاوان به چه کسى تعلّق مى گیرد؟

جواب:چنانچه قراردادى داشته اند یا رسم در محل چنان بوده که به همراه گوسفندان افرادى فرستاده مى شدند که از عهده جلوگیرى از خطر گرگ برآیند، تاوان بر ذمّه هرکسى است که خلاف قرارداد یا رسم محل عمل کند.

١٥ – ضامن دیه کارگر نابالغ

سؤال:صندوق قرض الحسنه اى قبل از شروع به کار، طىّ قراردادى مسئولیّت سرپرستى و نظارت بر کارگاه را به عهده یکى از معماران گذاشته است. بعلاوه همزمان با شروع عملیات ساختمانى صندوق قرض الحسنه، مسئولیّت جوشکارى ساختمان را طى قرارداد دیگرى به عهده یکى از جوشکاران گذاشته است. شخص دیگرى نیز مسئولیّت استخدام کارگر و تهیه مصالح ساختمانى را عهده دار گردیده، که این شخص کودک هشت ساله اى را به عنوان کارگر استخدام مى نماید و در حین جوشکارى درب گاو صندوق به روى این کودک افتاده و متأسفانه این کودک به قطع کامل نخاع دچار مى گردد، با توجّه به مراتب بالا چه کسى ضامن دیه این کودک مى باشد؟

جواب:اگر استخدام به اذن ولىّ و مطابق مصلحت و توان کودک بوده و کوتاهى در حفظ کودک نشده و حادثه اتفاقى بوده، هیچ کس ضامن نیست و در صورتى که بدون اجازه ولىّ بوده یا در حفظ او کوتاهى شده است، استخدام کننده ضامن دیه است.

١٦ – ضمان راننده در صورت غرق شدن خودرو

سؤال:در منطقه جنگى، سرباز راننده اى به همراه مافوقش نفربرى را در آب عمیق شستشو مى داده اند، موتور به علّتى خاموش شده و نفربر زیر آب مى رود و تعدادى سرباز که روى آن بوده اند خود را در آب پرتاب مى کنند ولى دو نفر آنها غرق مى شوند. راننده تأکید دارد که مافوق من دستور داده و شخص مافوق منکر است. حال با توجّه به این که غرق شوندگان ملزم به سوار شدن نبوده اند و قبل از زیر آب رفتن خود را در آب انداخته اند، آیا راننده ضامن است؟

جواب:چنانچه نفربر را براى شستشو مى برده و همه مى دانسته اند و بعضى به میل خود سوار آن شده اند یا باقى مانده اند، راننده ضامن نیست و همچنین اگر ماندن آنها روى نفربر موجب نجات آنها مى شده و آنها عجله کرده اند و خود را به آب پرتاب کرده اند، باز راننده ضامن نیست. ادّعاى راننده مبنى بر این که مافوق دستور داده، در حالى که طرف منکر باشد هیچ فایده اى ندارد حتّى اگر منکر هم نباشد باز مسؤولیّت او را از بین نمى برد.

١٧ – متضرر شدن همسایه توسط آب ناودان

سؤال:اگر بر اثر جارى شدن آب از ناودان شخصى، همسایه اش متضرّر شود، آیا خسارت بر عهده صاحب ناودان است؟ در صورتى که کارشناسى براى تشخیص مسأله بیاورند، خرج او بر عهده کیست؟

جواب:اگر دو طرف پیشنهاد کارشناس کرده اند خرج کارشناسى بر عهده هر دو مى باشد و نسبت به خسارت، اگر خانه صاحب ناودان قبلا ساخته شده و مطابق عرف و عادت بوده، خسارتى بر عهده او نیست.

١٨ – مبنی فقهی بند 3 ماده 59 قانون مجازات اسلامی

سؤال:نظر مبارک در خصوص مبناى فقهى بند سوّم مادّه 59 قانون مجازات اسلامى مبنى بر این که:

«حوادث ناشى از عملیّات ورزشى، مشروط بر این که سبب آن حوادث نقض مقرّرات مربوط به آن ورزش نباشد، و این مقرّرات هم با موازین شرعى مخالفت نداشته باشد جرم محسوب نمى شود.» که به عنوان یکى از عوامل موجهه جرم شناخته شده است (یعنى تحت آن شرایط یک فعل از حالت جرم بودن خارج مى شود،) چه مى باشد؟ مثلا در ورزش فوتبال یک بازیکن به توپ ضربه اى مى زند، که به صورت بازیکن دیگر اصابت کرده، و منتهى به جراحت یا شکستگى مى گردد; ولى قوانین و موازین آن ورزش رعایت شده، و در نتیجه طبق قانون مذکور جرم نمى باشد. نظر حضرتعالى چیست؟

جواب:دلیل مسأله این است که هنگامى که افراد وارد بازى مى شوند عملا از یکدیگر نسبت به حوادثى که در طبیعت بازى احیاناً نهفته است، و حتّى اگر طبق مقرّرات هم عمل کنند باز هم این حوادث پیش مى آید، برائت ضمنى مى جویند، شبیه برائتى که طبیب لفظاً یا عملا از مریض مى گیرد، و این کار سبب برائت ذمّه او مى شود.

١٩ – ضمان ناقل ویروس ایدز

سؤال:شخصى مبتلا به ایدز و مانند آن، دیگرى را به گونه اى به آن آلوده کرده که نوعاً پس از مدّتى سبب صدمات و مرگ وى خواهد شد. چنانچه ناقل زودتر از مجنىّ علیه فوت کند، دیه مجنىّ علیه و یا خسارات وارده بر او، پس از مرگ جانى، در هر کدام از فروض عمد، شبه عمد، و خطاى محض، بر عهده چه کسى است؟

جواب:هرگاه ناقل سبب مرگ باشد، از اموال او بر مى دارند.

٢٠ – عدم جلوگیری زیان دیده از پیشرفت خسارت

سؤال:آیا شخص زیان دیده، در صورت آگاهى و توانایى، مکلّف است از ادامه خسارت جلوگیرى نماید؟ در صورتى که جواب مثبت باشد و این کار را نکند، آیا زیان زننده ملزم به جبران خسارتى که زیان دیده، مى توانسته از آن جلوگیرى کند مى باشد؟

جواب:در صورتى که شخص خسارت دیده بتواند جلو پیشرفت خسارت را بگیرد، و عمداً این کار را نکند، پیشرفت خسارت مستند به خود اوست، و آن شخص که ایجاد خسارت کرده در مقابل پیشرفت ضامن نیست. این مسأله را فقهاى ما در کتاب قصاص، در مورد کسى که دیگرى را در دریا یا رودخانه مى اندازد، و طرف مى تواند خود را نجات بدهد، ولى اقدام نمى کند عنوان کرده، و گفته اند: «شخص اوّل ضامن نیست.» و چون این حکم را براساس قواعد بیان کرده اند، در موارد دیگر از جمله اموال تسرّى داده مى شود.

٢١ – زمینه سازی برای ارتکاب جرم

سؤال:اگر کسى جهت زمینه سازى ارتکاب جرم، با خوراندن مسکرات، یا آنچه که موجب زوال عقل مى شود، سبب بروز جنایتى شود، آیا ضامن است؟ اگر در این خصوص خودش تلف شود، آیا خونش هدر است؟

جواب:در صورتى که این کار را به منظور تحقّق جنایتى کرده، یا مى دانسته که این عمل غالباً سبب بروز جنایت مى شود، هر چند نیّت آن را نداشته، ضامن است. و در مورد خودش، خونش هدر مى باشد.

٢٢ – مردود شدن دانش آموز به سبب سهل انگاری آموزگار

سؤال:اگر آموزگارى در تصحیح اوراق امتحانى، یا مسؤولین مدرسه در انتقال نمرات سهل انگارى نمایند، و بر اثر این سهل انگارى دانش آموزى مردود گردد، آیا آموزگار یا مسؤول مربوطه نسبت به خسارات مادّى و معنوى دانش آموز در طول یک سال عقب افتادگى ضمانتى دارند؟

جواب:ضامن هستند.

٢٣ – خراب شدن خانه مسکونی به علت سهل انگاری بنّا

سؤال:بنّائى خانه اى ساخته، که متأسّفانه ناگهان منهدم شده و چند نفر زیر آوار مرده اند. کارشناسان رسمى و ماهر تشخیص داده اند که خراب شدن خانه به علّت نبود آگاهى در کار بنّایى، و خیانت در مصالح ساختمانى، رُخ داده است. آیا این مسأله، قتل عمد محسوب مى شود، یا غیر عمد است؟

جواب:اگر ثابت شود که ویرانى عمارت و کشته شدن بعضى از افراد به خاطر سهل انگارى و ندانم کارى آن بنّا بوده، آن شخص قاتل غیر عمد محسوب مى شود و دیه دارد.

٢٤ – فوت کارگر بر اثر ریزش دیوار

سؤال:کارگر روز مزدى جهت تعمیر دیوار قدیمى و گلى، مشغول کندن دیوار مى شود. ناگهان دیوار فرو ریخته و کارگر در زیر آن فوت مى کند. ورّاث وى مدّعى هستند چون در حین کار چنین حادثه اى رخ داده، صاحب کار باید دیه را پرداخت نماید. از طرفى بنّا مى گوید: من به آن مرحوم گفتم: «فعلا به دیوار دست نزن، تا من از بیرون برگردم.» ولى کارگر در جواب گفته: «به هنگام احداث این دیوار من کار کرده ام، مى دانم دیوار محکمى است، و حادثه اى رخ نمى دهد.» من رفتم بیرون، وقتى آمدم، دیدم دیوار ریخته، و نامبرده فوت کرده است. آیا دیه بر عهده صاحب کار است؟

جواب:صاحب کار ضامن نیست; مگر این که قانون کار چنین چیزى ایجاب کند و آنها بر اساس قانون کار اقدام کرده باشند.

٢٥ – غرق شدن در دریاچه شخصی دیگران

سؤال:مؤسّسه اى اقدام به ایجاد دریاچه اى براى پرورش ماهى نموده، و به علّت عدم موفقیّت در این کار، دریاچه را بدون حفاظ و ایجاد حصار و نصب تابلوى شنا ممنوع رها کرده است. چند تن از جوانان براى شنا به آن دریاچه رفته، که یکى از آنها غرق مى گردد. آیا مؤسّسه مذکور ضامن پرداخت دیه آن جوان مى باشد؟

جواب:هرگاه غرق شدگان افراد بالغ و عاقلى بوده اند، کسى ضامن خون آنها نیست.

٢٦ – فوت کارگر فاقد گواهینامه در حین رانندگی

سؤال:کارفرمایى وسیله نقلیّه سنگین را در اختیار یکى از کارگران خویش، که فاقد گواهینامه راهنمایى و رانندگى بوده، قرار مى دهد. در حین انجامِ کارِ فردى، و بر اثر عدم مهارت راننده کشته مى شود، بفرمایید:

الف) در صورتى که کارگر مذکور ملزم به رعایت دستور کارفرما باشد، مسؤولیّت قتل بر عهده کارگر است، یا کارفرما؟

ب) آیا مى توان هر یک را بر حسب درصد شرکت در قتل، مقصّر شناخت؟

ج) در صورتى که کارگر ملزم به عمل مذکور نبوده، ولى بر اساس قوانین و مقرّرات مربوط به کار، و به دلیل عدم اجراى مقرّرات و ضوابط فنّى، کارفرما مقصّر شناخته شود، آیا از نظر شرعى کار فرما مسؤولیّت دارد؟

جواب:جواب الف تا ج: مقصّر در هر حال فقط کارگر مزبور است. ولى چنانچه طبق قوانین کار قراردادى با کارگر داشته، که خسارت او را در چنین فرضى بپردازد، لازم است طبق آن قرارداد عمل شود.

٢٧ – فوت بر اثر استرس ناشی از مشاجره

سؤال:ممکن است یکى از طرفین در حین مشاجره به علّت استرس ناشى از مشاجره سکته قلبى نموده، و فوت نماید. چنانچه جسد مورد معاینه دقیق قرار گرفته و کالبد گشایى شود، ممکن است علائمى به نفع بیمارى قلبى عروقى یا سکته هاى جدید یا قدیم قلبى مشاهده شود. قاضى معمولا پرونده را به کمیسیون کارشناسى پزشکى ارجاع، و نظر آنان را در مورد میزان تأثیر استرس و هیچان ناشى از منازعه در تشدید بیمارى زمینه اى و تسریع مرگ جویا مى شود. لطفاً بفرمایید:

اوّلا: هرگاه کسى به سبب استرس ناشى از مشاجره فوت نماید، آیا در صورت تشخیص پزشکى قانونى، مى توان عامل آن را به دیه محکوم نمود؟

ثانیاً: آیا عامل مشاجره، که موجب عصبانیّت و سکته گردیده، مباشر در قتل است، یا این که به میزان تأثیر عمل (به استناد نظر پزشکى قانونى) باید دیه بدهد؟

جواب:اگر عامل مشاجره و فشار روحى شخص متوفّى بوده، یا عوامل بیرونى اثر داشته، کسى ضامن نیست; ولى اگر از قرائن حسّى یا قول اهل خبره معلوم شود که طرف مقابل عامل این کار بوده، به نسبت تأثیر ضامن است.

٢٨ – تصادف منجر به فوت با وسیله نقلیه دیگری

سؤال:صاحب موتور عقب، و دوستش راننده موتور بوده است. راننده در سر چهار راه نتوانسته موتور را کنترل کند، و بدین جهت پس از برخورد به جدول فوت نموده، و نفر دوّم مجروح مى شود. اداره راهنمایى تأیید مى کند که فرد فوت شده سرنشین (راننده) موتور بوده است. حکم شرعى این مسأله را بیان فرمایید.

جواب:خون سرنشین موتور برگردن خودش بوده، و دیه شخصى که مجروح شده را باید از مال او (اگر مالى دارد) بدهند.

٢٩ – قطع شدن انگشتان دست کارگر به علت بی احتیاطی

سؤال:بند دوّم چهار انگشت کارگر سنگبرى با دستگاهى به نام قُلَّه بُر بریده مى شود. توضیح این که: چون تمییز کردن زنجیر قله بر، نیاز به دو نفر دارد. یکى پشت دستگاه دکمه را مى زند تا زنجیر قلّه بر بالا و پایین بیاید، و دیگرى زنجیر را تمیز و پاک مى کند. این شخص نیز یکى را به عنوان همکار دعوت مى کند، و شخص مددجو فقط به عنوان آن که کمک کرده باشد طبق دستور داعى (شخصى که انگشتانش بریده شده) دکمه دستگاه را مى زند، و آن اتّفاق مى افتد. آیا دیه اى تعلّقمى گیرد؟ و در صورت تعلّق، آیا بر عهده کارفرما است، یا شخص همکار؟

جواب:در صورتى که طبق دستور آن شخص فقط دکمه را زده و کار دیگرى انجام نداده، و اشتباه و خطا از ناحیه شخص مصدوم بوده، دیه به کسى تعلّق نمى گیرد. ولى اگر در هنگام استخدام طبق قانون کار یا قرار داد خصوصى، جبران هر گونه خطا و حادثه اى بر عهده کار فرما شرط شده است، باید به این شرط عمل شود.

٣٠ – قطع شدن انگشتان به علت نقص فنی دستگاه

سؤال:شخصى در کارگاهى کار مى کرده، که به خاطر نداشتن کلید اتوماتیک و نواقص دیگر، پنج انگشت و مقدارى از کف دست وى قطع مى شود. دیه او بر عهده چه کسى است؟

جواب:در صورتى که کارگر از نقص دستگاه اطّلاع نداشته، و صاحب کار در اطّلاع رسانى کوتاهى کرده، مسؤول صاحب کار است. و اگر اطّلاع داشته و اقدام بر این کار کرده، دیه بر عهده خود اوست. مگر این که قانون کار، که بر مبناى آن استخدام صورت گرفته، وظیفه اى براى کارفرما در این گونه موارد قائل شود.

٣١ – حادثه منجر به قتل توسط کودک

سؤال:کودکى به نام جواد جهت روشن نمودن آتش، کلّیّه وسایل از جمله کاغذ، کبریت، و بنزین را فراهم نموده، و بنزین را روى کاغذها ریخته، و مبادرت به کشیدن کبریت نموده، که در اثر وزش باد خاموش مى شود. جواد به دلیل در دست داشتن ظرف بنزین، از کودک دیگرى به نام مصطفى، در خواست مى کند که کبریت را روشن کند. با زدن کبریت توسّط مصطفى و ایجاد اوّلین جرقّه، بنزین هاى از قبل ریخته شده توسّط جواد، که در هوا متصاعد بوده آتش گرفته، و به ظرف بنزین که در دست جواد بوده سرایت مى کند. جواد از ترس، ظرف مشعل را به طرف کودک ثالثى به نام سیّد حسین که در نزدیکى آتش نشسته بوده پرتاب مى کند. بنزین به صورت وى ریخته، و باعث سوختگى سیّد حسین و نهایتاً فوت وى مى شود. نظر حضرت عالى در مورد دیه طفل مرحوم چیست؟

جواب:در صورتى که تمام آنها نابالغ، یا تمام آنها بالغ باشند، کودکى که ظرف مشتعل را پرتاب کرده، و سبب سوختن دیگرى شده، ضامن است.

٣٢ – کشته شدن یا نقص عضو بر اثر مصرف شراب با درصد الکل بالا

سؤال:فردى مقدارى شراب با درصد بیش از حدّ متعارف الکل، به سه نفر فروخته است. یکى از خریداران بعد از مصرف فوت، دیگرى نابینا، و سوّمى فلج شده است. در مورد میزان جرم، و مسؤولیّت فروشنده این سؤالات مطرح است:

الف) در صورت اطّلاع فروشنده از میزان بالاى الکل موجود در شراب، آیا جنایت عمدى است؟

ب) در صورت عدم اطّلاع از مطلب فوق، تکلیف چه مى باشد؟

ج) آیا علم و جهل مصرف کننده به بالا بودن میزان الکل تاثیرى دارد؟

د) آیا علم مصرف کننده به حرمت شرب خمر و بطلان معامله، تأثیرى در حکم دارد؟

جواب:جواب الف تا دال: در صورتى که گیرنده شراب، آگاه از بالا بودن درصد الکل و عوارض ناشى از آن بوده کسى مسؤول قتل او نیست. و اگر آگاه نبوده، ولى فروشنده آگاه به این مسائل بوده، و مى دانسته که این امر غالباً منشأ قتل یا نقص اعضا مى شود، مصداق جنایت عمدى است. و اگر با خبر نبوده، او مسؤول نیست. ولى اگر سازنده آگاه بوده، یا سهل انگارى کرده، او مسؤول است. و اگر هیچ کدام آگاه نبوده و سهل انگارى نکرده اند، و تصادفاً این مسأله پیش آمده، هیچ کدام مسؤول نیستند. دانستن و ندانستن حکم این مسأله، تأثیرى ندارد، ولى در مسأله حدّ شراب و مجازات آن مؤثّر است، و به یقین این معاملات باطل و حرام است.

٣٣ – فوت بر اثر عدم رعایت مسائل ایمنی

سؤال:راننده اى به اتّفاق شاگردش جهت شستشوى کامیون خود به یک واحد شستشوى وسایل نقلیّه (کارواش) که فاقد پروانه کار و نکات ایمنى لازم بوده، (به دلیل عیب فنّى دستگاه پمپ آب، و مجهّز نبودن به سیم اتّصال زمینى و فاقد استاندارد) مراجعه مى نماید. متصدّى آن واحد به دلیل مشغله کارى از پذیرش شستشو خوددارى، ولى با اصرار آنها شستشوى کامیون را به خود آنها واگذار مى کند. در حین انجام کار، کمک راننده دچار برق گرفتگى شده و فوت مى نماید. لطفاً بفرمایید:

الف) با توجّه به این که واحد فوق فاقد پروانه بوده، و مسائل ایمنى در آن رعایت نشده، چه کسى مسؤول فوت نامبرده است؟

ب) آیا مباشرت آزادانه متوفّى مؤثّر در موضوع هست؟

جواب:در صورتى که دستگاه او معیوب و خطرناک بوده، و او خبر نداده، مسؤول، صاحب مؤسّسه است. و اگر این امر بر اثر ناآگاهى کمک راننده حاصل شده، مسؤول خود اوست.

٣٤ – فوت شخص در اثر ورود به چاه دیگری

سؤال:شخصى در زمین خود چاه آب حفر کرده، و در عمق 15 مترى با سنگى مواجه گردیده است. بدین جهت با موادّ منفجره، سنگ را منفجر مى سازد. بعد از انفجار، عابرى به آن چاه رسیده، و جهت اطّلاع از وضعیّت آن سنگ، داخل چاه شده، و بر اثر تراکم گاز موادّ منفجره فوت مى کند. ضمناً صاحب چاه مانع از داخل شدن شخص متوفّى نشده، و بنا بر شهادت شاهدان، از لحظه اى که شخص متوفّى داخل چاه مى شود، هر چه کارگران اصرار مى کنند که به اهالى اطّلاع دهند، صاحب چاه مانع مى شود. بعد از گذشت یک ساعت و نیم، اهالى قریه مطّلع شده، و متوفّى را از چاه خارج مى کنند. آیا صاحب چاه، که متوفّى را از خطر تراکم گاز در چاه مطّلع نکرده، و نیز مردم قریه را خبر نکرده که فلان کس در چاه افتاده، مقصّر و ضامن دیه مى باشد؟

جواب:در صورتى که شخص عابر با میل خود وارد چاه شده، کسى مسؤول دیه او نیست. و اگر صاحب چاه مى توانسته در نجات او بکوشد و کوتاهى کرده مستحقّ تعزیر است; امّا دیه بر او نیست. و اگر صاحب چاه از او دعوت کرده که در آن چاه وارد شود، و او از خطرات بى خبر، و صاحب چاه با خبر بوده و به او اطّلاع نداده، مسؤول است.

٣٥ – ضمان تعقیب کننده در تصادف منجر به فوت

سؤال:زید اتومبیل خود را در اختیار فرزندش عمرو گذاشته، و عمرو که با دخترى به صورت غیر شرعى دوست بوده، اتومبیل را در اختیار او مى گذارد. پدر عمرو، که دختر را در خیابان، در حال رانندگى مشاهده کرده، او را با اتومبیل خود تعقیب، و دختر که متوجّه تعقیب وى شده بر سرعت خود مى افزاید. در نهایت کنترل خود را از دست داده، و عابرى را به قتل، و عابر دیگرى را مصدوم مى نماید. کاردان فنّى عنوان نموده که مقصّر آن دختر است، ولى زید (پدر عمرو) نیز 30% در وقوع تصادف مقصّر مى باشد. لطفاً بفرمایید:

1ـ آیا زید هم مقصّر است و باید دیه بپردازد؟

2ـ نظر به این که آن دختر فاقد گواهینامه بوده، و عمرو اتومبیل را به شخص فاقد گواهینامه داده، و این کار از نظر قانون جرم است، آیا عمرو نیز نسبت به پرداخت دیه مسؤولیّتى دارد؟

جواب:1- در صورتى که هدف زید به دست آوردن مال خود بوده، تقصیرى ندارد، و چیزى از دیه بر او نیست.

2- او از نظر پرداخت دیه مسؤول نیست; ولى به خاطر عملش مستحقّ تعزیر است.

٣٦ – دیه شاگرد راننده که در تصادف فوت کرده

سؤال:راننده تریلى قبل از حرکت ماشین از نقص موجود در ترمز با خبر مى شود، و علیرغم تذکّر شاگرد مسامحه کرده، و براى تعمیر آن اقدام ننموده، و سفر را شروع مى نماید. ترمز ماشین در یک سراشیبى از کار مى افتد. راننده براى جلوگیرى از سقوط در درّه، ماشین را به کوه مى زند و زنده مى ماند; ولى شاگرد از ترس تصادم با کوه، خود را بیرون مى اندازد و زیر چرخ ماشین کشته مى شود. آیا مى توان دیه را از راننده گرفت؟

جواب:اگر چه راننده کار بدى کرده، ولى در فرض سؤال مسؤول دیه نیست; زیرا در اینجا مباشر اقوى است.

٣٧ – تاثیر لغزندگی جاده در تصادف منجر به فوت

سؤال:راننده ای با کسی تصادف کرده است، کاردان فنی اعلام نموده که 80 درصد او و 20 درصد طرف مقابل مقصر است، و آن شخص نیز به 80 درصد دیه محکوم می شود. حال اگر کاردان فنی اعلام نماید که آن شخص 80 درصد مقصر بوده ، و 20 درصد هم لغزندگی جاده (بر اثر بارندگی) باعث تصادف شده، آیا در اینصورت هم آن شخص به 80 درصد دیه محکوم می شود، یا باید تمام دیه را بپردازد؟

جواب:آن شخص باید تمام دیه را بپردازد.

٣٨ – اجتماع سبب و مباشر در وقوع جرم

سؤال:در اجتماع سبب و مباشر، در صورتى که هر دو به طور مساوى مقصّر باشند، آیا مى توان هر دو را مسؤول و محکوم نمود؟ یا با وجود مباشر، نمى توان سبب را مسؤول دانست و سبب صرفاً در جایى مسؤول است که اقوى از مباشر باشد؟

جواب:معیار در مسأله سبب و مباشر اقوائیّت است. اگر سبب اقوى باشد استناد به او داده مى شود، و اگر مباشر اقوى باشد استناد به او داده مى شود، و اگر مساوى باشند هر دو ضامن هستند.

٣٩ – معیار اقوائیت در مسأله اجتماع سبب و مباشر

سؤال:در حادثه اى سبب 70% و مباشر 30% مقصّر شناخته شده است. آیا سبب را با توجّه به 70% تقصیر، مى توان اقوى از مباشر دانست؟

جواب:معیار اقوائیّت مسأله تأثیر است، و منظور در اقوائیّت عقل و اختیار است، اگر سبب عاقل و مختار و رشید، و مباشر غافل یا مجبور باشد، در این جا سبب اقوى است، و حادثه به او نسبت داده مى شود.

٤٠ – رها کردن دست غریق

سؤال:شخص الف درحال غرق شدن ومرگ حتمی بوده وشخص ب به قصد نجات او دستش را می گیرد. اما در بین راه عمداً او را رها می کند تا الف بمیرد. و شخص الف با رها شدن غرق می گردد. آیا مسؤولیتی متوجه شخص ب می باشد؟

جواب:آری، او مسئول مرگ آن شخص می باشد مگر اینکه احساس خطر برای خود کند و مجبور به رها ساختن او باشد.

٤١ – سوزاندن و قطع درختی که حیات دارد

سؤال:آیا درختی که دارای جان و حیات است، سوزاندن و قطع آن موجب ضمان و گناه است؟

جواب:در صورتی که متعلق به دیگران باشد ضمان دارد در غیر این صورت نوعی انحراف و کار حرامی است.

٤٢ – حکم آسیب رساندن به دزد

سؤال:آیا اگر کسی با دزدی که وارد خانه اش شده درگیر شود و به اوآسیب برساند باید به او (دزد) دیه بپردازد؟

اگر اینطور است پس تکلیف این حکم (دفاع از جان و مال و ناموس واجب است) چه می شود؟

آیا با این حکم دزدان تشو یق نمی شوند؟

جواب:در صورتیکه برای دفاع از مال خود راهی جز حمله به دزد و آسیب رساندن به او نباشد دیه لازم نیست.