آنچه در باره مدّت و کیفیت شیردهی به فرزند إجمالاً باید دانسته شود-مطالب روزانه

بسم الله الرحمن الرحیم

آنچه در باره مدّت و کیفیت شیردهی به فرزند إجمالاً باید دانسته شود:

دستور قرآن پیرامون مدّت و شرایط شير دهی مادر به نوزاد:

وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلا وُسْعَهَا لا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ.

سوره بقره، آیه ۲۳۳

مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند.

و بر آن کس که فرزند برای او متولّد شده [= پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد؛ حتی اگر طلاق گرفته باشد.) هیچ کس موظّف به بیش از مقدار توانایی خود نیست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [= هزینه مادر را در دوران شیرخوارگی تأمین نماید]. و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایی، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط اینکه حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید. و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و بدانید خدا، به آنچه انجام می‌دهید، بیناست!

ترجمه آیةالله العظمی مکارم شیرازی

هشت نکته مغفول {از نظر ایمنی جسم و جان و روح و روان کودک} در آیه کریمه پیرامون کیفیت و کمیّت شير دادن به نوزاد‌:

(1) مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير دهند؛ (وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ).

(2) {مدّت شیردهی در دو سال تمام اختیاری است} لذا مدّت دو سال براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را كامل كند؛ (لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ).

يعنى مدت شير دادن طفل لازم نيست، همواره دو سال باشد، دو سال براى كسى است كه مى‌خواهد شير دادن را كامل كند، ولى مادران حق دارند با توجه به وضع نوزاد و رعايت سلامت او اين مدت را كمتر كنند.

در رواياتى از اهل بيت (علیهم السلام) دوران كامل شيرخوارگى دو سال، و كمتر از آن، بيست و يك ماه معرفى شده است.

قال الصادق (علیه السلام) الفرض في الرضاع أحد و عشرون شهراً، فما نقص عن احد و عشرين شهراً فقد نقص المرضع. و ان اراد ان يتمّ الرضاعة فحولين کاملين.

آقا امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: شير دادن به کودک به مدت 21 ماه ضروري و واجب است و هر چه از 21 ماه کاسته شود موجب نقص در کودک خواهد شد. و اگر کسي بخواهد شير دادن را با تمام و کمال انجام دهد پس دو سال تمام شير بدهد.

وسائل الشیعه، چاپ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج 21، ص 454، حدیث 27564

قال الصادق (علیه السلام): الرّضاع واحد و عشرون شهراً فما نقص فهو جور علي الصّبي.

آقا امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: دوران شير خوارگي 21 ماه است و هر چه از آن کاسته شود ستمي است بر کودک.

وسائل الشیعه، چاپ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج 21، ص 454، حدیث 27567

(3) هزينه زندگى مادر از نظر غذا و لباس در دوران شير دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطرى آسوده بتواند فرزند را شير دهد لذا در ادامه آيه مى‌فرمايد:" و بر آن كسى كه فرزند براى او متولد شده (پدر) لازم است، خوراك و پوشاك مادران را به طور شايسته بپردازد؛ (وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

توصيف به «معروف» (به طور شايسته) نشان مى‌دهد كه پدران در مورد لباس و غذاى مادر، بايد آنچه شايسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر بگيرند، نه سختگيرى كنند و نه اسراف.

(4) پدر و مادر (به خاطر اختلاف با یکدیگر) حق ندارند به كودك ضرر بزنند، (لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ).

يعنى، پدر و مادر حق ندارند سرنوشت كودك را وجه المصالحه اختلافات خويش قرار دهند، و بر جسم و روح نوزاد، ضربه وارد كنند.

الـف: مردان نبايد حق حضانت و نگاهدارى مادران را با گرفتن كودكان در دوران شيرخوارگى از آنها پايمال كنند كه زيانش به فرزند رسد.

بـــــ: مادران نيز نبايد از حقّ شیر دهی به فرزند شانه خالى كرده و به بهانه‌هاى گوناگون از شير دادن كودك خوددارى كرده يا پدر را از ديدار فرزندش محروم سازند.

(5) بعد از مرگ پدر «بر وارث پدر لازم است هزينه زندگى مادر را از نظر غذا و لباس و... در دوران شيردهی پرداخت کنند» (وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِكَ).

يعنى: وارث مرد بايد نيازهاى مادر را در دورانى كه به كودك شير مى‌دهد تامين كنند.

(6) باز داشتن كودك از شير در اختيار پدر و مادر است لذا پدر و مادر با توجه به وضع جسمى و روحى فرزند، با يكديگر در مورد قطع شیردهی فرزند توافق {عُقلائی} مى کنند و كودك را در موقع مناسب از شير باز می دارند.یعنی: اگر پدر و مادر با رضايت و مشورت يكديگر بخواهند كودك را (زودتر از دو سال يا بيست و يك ماه) از شير باز گيرند گناهى بر آنها نيست. (فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَيْهِما).

در واقع پدر و مادر بايد مصالح فرزند را در نظر بگيرند و با هم فكرى و توافق و به تعبير قرآن تراضى و تشاور، براى باز گرفتن كودك از شير برنامه‌اى تنظيم كنند، و در اين كار از كشمكش و مشاجره و پرداختن به مصالح خود و پايمال كردن مصالح كودك به‌پرهيزند.

(7) اگر برای مادر امکان شیردهی نبود لازم است برای نوزاد دایه بگیرند؛ زیرا گاه مى‌شود كه مادر از حقّ خود در مورد شير دادن و حضانت و نگاهدارى فرزند خود دارى مى‌كند و يا اینکه مانعى براى او پيش مى‌آيد، در اين صورت چاره‌ این است که: دايه‌اى براى فرزندان گرفته شود و بخاطر این تصمیم، گناهى بر شما نيست، هر گاه حق گذشته مادر را بطور شايسته پرداخته شده است. (وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَكُمْ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ).

در تفسير جمله «إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ‌»، برخی از مفسران فرموده‌اند: انتخاب دايه به جاى مادر، پس از رضايت طرفين، بى مانع است مشروط بر اينكه اين امر سبب از بين رفتن حقوق مادر، نسبت به گذشته نشود، بلكه حق او نسبت به مدتى كه شير مى‌دهد طبق عادت پرداخته شود.

در هر حال در كشمكش ميان مرد و زن، نباید روح انتقام‌جويى در آنها زنده شود و سرنوشت يكديگر و يا كودكان مظلوم را به خطر اندازند، همه بايد بدانند خدا دقيقا مراقب اعمال آنها است.

اين احكام دقيق و حساب شده و هشدارهاى آميخته به آن به خوبى نشان مى‌دهد كه اسلام تا چه حد براى حقوق كودكان و همچنين مادران اهميت قائل‌ شده است و رعايت حد اكثر عدالت را در اين زمينه سفارش مى‌كند.

آرى اسلام بر خلاف آنچه در دنياى ستمكاران وجود دارد كه حقوق ضعيفان هميشه پايمال مى‌شود، حد اكثر اهميت را به حفظ حقوق آنان داده است.

تفاوت در شیر پسر و دختر

در خصوص تفاوت شیر پسر با شیر دختر در روایت به آن اشاره شده است و لذا باید گفت از نظر روایات شیر دختر و پسر با یکدیگر تفاوت دارند و شیر پسر در روایات سنگین تر شمرده شده یعنی مواد مغذی و چربی و مواد معدنی بیشتری نسبت به شیر دختر دارد.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: كَانَ لِرَجُلٍ عَلَى عَهْدِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ جَارِيَتَانِ فَوَلَدَتَا جَمِيعاً فِي لَيْلَةٍ وَاحِدَةٍ فَوَلَدَتْ إِحْدَاهُمَا اِبْناً وَ اَلْأُخْرَى بِنْتَا فَعَمَدَتْ صَاحِبَةُ اَلْبِنْتِ فَوَضَعَتْ بِنْتَهَا فِي اَلْمَهْدِ اَلَّذِي فِيهِ اَلاِبْنُ وَ أَخَذَتْ اِبْنَهَا فَقَالَتْ صَاحِبَةُ اَلْبِنْتِ اَلاِبْنُ اِبْنِي وَ قَالَتْ صَاحِبَةُ اَلاِبْنِ اَلاِبْنُ اِبْنِي فَتَحَاكَمَا إِلَى أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ ، فَأَمَرَ أَنْ يُوزَنَ لَبَنُهُمَا وَ قَالَ أَيَّتُهُمَا كَانَتْ أَثْقَلَ لَبَناً فَالاِبْنُ لَهَا.

آقا امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: در زمان آقا أمیرالمؤمنین علی (علیه السلام) دو زن همزمان بچه اى را به دنیا آوردند که نوزاد یکی از زنها پسر و دیگری دختر بود.

زنى که دختر زائیده بود، پسر زنی که پسر زائیده بود را برداشت و دختر نوزادش را به جاى وى گذاشت و در نتیجه میان آن دو زن مرافعه اى پیش آمد و برای حکمیت و داوری نزد آقا أمیرالمؤمنین علی (علیه السلام) آمدند.

آقا أمیرالمؤمنین علی (علیه السلام) دستور داد: شیر مادران آن دو بچه را وزن کردند، او را که شیرش سنگین تر بود، پسر را به وى واگذار فرمود.

وسائل الشیعه، چاپ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج 27، ص 286، حدیث 33770

ناگفته نماند که، محققان دانشگاه هاروارد در آمریکا پس از مطالعاتی در این زمینه به این نتیجه رسیدند که: بدن مادران به طور طبیعی شیر متفاوتی برای پسر یا دختر تولید می کند. همچنین مطالعات انجام شده روی انسان ها، میمون ها و دیگر پستانداران تفاوت هایی را در محتوای شیر مادر و مقدار تولید آن نشان داده است. این مطالعات نشان داده که شیری که مادر برای نوزاد پسر تولید می کند سرشار از چربی و پروتئین است که انرژی بیشتری دارد اما زمانی که مادر نوزاد دختر بدنیا می آورد مقدار شیر مادر بیشتر می شود.

چند سؤال رایج از مادران:

سؤال (1): آیا از شیر گرفتن بچه، پسر و دختر تفاوت دارند؟

پاسخ: در کتاب‌های تغذیه با شیر مادر، اشاره‌ای به تفاوت بین شیر خوردن دختر و پسر نشده است.

سؤال (2): آیا پسر را باید دیرتر از دختر از شیر گرفت!

پاسخ: این باور پایه علمی احراز نشده است.

البته نیازهای عاطفی فرزند پسر با دختر متفاوت است و شاید تمایلش به خوردن شیر از پستان مادر بیشتر باشد اما در کتاب‌های تغذیه با شیر مادر، اشاره‌ای به تفاوت بین شیر خوردن دختر و پسر نشده است.

سؤال (3): آیا بهترین زمان برای از شیر گرفتن اوایل فصل پاییز است؟

پاسخ: برای این موضوع نیز پایه علمی احراز نشده است.

البته اگر قرار است کودکی به اجبار از شیر مادر محروم شود، بهتر است این کار اوایل پاییز یا بهار انجام شود زیرا در فصل گرم بیماری‌های اسهالی و در فصل سرد نیز عفونت‌های تنفسی شیوع دارد که شیرخوار شیر مادرخوار از آن مصون است.

زیرا اگر کودکی در تابستان یا زمستان از شیر گرفته شود، چون بدنش آنتی‌بادی کافی ندارد ممکن است در معرض ابتلا به این بیماری‌ها قرار گیرد.

سؤال (4): آیا از شیر گرفتن کودک باید ناگهانی باشد؟

پاسخ: باید روند از شیر گرفتن آرام و تدریجی باشد. اگر مادری به دلایلی مجبور است، فرزندش را از شیر محروم کند بهتر است به تدریج وعده‌های صبحگاهی را کم کند و در نهایت تنها شب‌ها شیر دهد و بعد به تدریج کاملاً به شیر دهی پایان دهد.

نکته: هرگز نباید به شیرخواری که تازه از شیر مادر گرفته شده به عنوان جایگزین شیشه شیر یا پستانک بدهید. بعد از دو سالگی می‌توان شیر گاو را با فنجان به کودک داد.

منابع:

(1) قرآن

(2) برگرفته با تغییراتی جزئی از تفسير نمونه، ج‌۲، ص۱۸۵.

(3) وسائل الشیعه، چاپ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج 21، ص 454، حدیث 27564 و 27567.

(4) وسائل الشیعه، چاپ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج 27، ص 286، حدیث33770.