بسم الله الرحمن الرحیم
در باره تعقیبات
تعقیبات، عنوانی در فقه و آداب دینی ناظر به مجموعه‌ای از اعمال مستحب است که به دنبال نماز انجام می‌گیرد.
فهرست محتوا:
۱ - تعریف و تعبیر و تفسیر
۲ - توصیه و تاکید بر تعقیبات
۳ - مشهورترین تعقیب
۴ - تعقیبات در منابع اهل سنت
۵ - آداب توصیه شده در روایات
۶ - در باب نماز جماعت
۷ - فضیلت تعقیب
۸ - موضوع برخی تک‌نگاریهای فقهی
۹ - ذکر به دوام
۹.۱ - میدان جنگ
۹.۲ - بیماری
.۳ - خوف
۱۰ - وظیفه ثابت و معین
شرح اجمالی:
۱ - تعریف و تعبیر و تفسیر
نماز به مثابه مهم‌ترین فریضه ای که در دین اسلام به اقامه آن امر شده است، مبنایی برای شکل گرفتن طیفی از آداب دینی است که پیشاپیش نماز یا پس از آن، انجام می‌گیرد و به گونه اخیر تعقیبات گفته می‌شود.
تعبیر تعقیب، در اخباری از زبان امام صادق (علیه‌السلام) به کار رفته است.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۱.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۹.
و در سده‌های متمادی همواره رایج بوده است. برخی در تفسیر آیه‌های «فَاِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ، وَ اِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ».
سوره انشراح، آیه۷-۸.
پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می‌شوی به مهم دیگری پرداز! • و به سوی پروردگارت توجه کن»، این دو آیه را ناظر به تعقیبات دانسته‌اند.
جامع البیان، ج۲۴، ص۴۹۶-۴۹۷.
مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۹۱.
المغنی، ج۱، ص۳۳۰.
جواهر الکلام، ج۱۰، ص۳۹۰.
درباره آیه شریفه «... وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»؛ او را تسبیح کن.
سوره ق، آیه۴۰.
و بعد از سجده‌ها!»، در حالی که برخی مفسران چون ابن عباس آن را به تسبیح پس از نماز یا تعقیبات بازگردانده‌اند، شماری از مفسران اهل سنت، آن را اشاره به نماز نافله پس از فریضه دانسته‌اند.
تفسیر جامع البیان، ج۲۲، ص۳۷۷.
تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۲۴۶.
گفتنی است همین معنای نماز تطوع پس از نماز دیگر، از مهم‌ترین موارد کاربرد اصطلاح تعقیب در متون فقهی اهل سنت بوده است.
المغنی، ج۲، ص۹۲- ۹۴.
المبدع، ج۲، ص۱۹.
۲ - توصیه و تاکید بر تعقیبات
مسند احمد، ج۲۸، ص۶۳۳.
مسند احمد، ج۲۹، ص۳۳۰.
سنن ابی داوود، ج۲، ص۸۶.
سوره یس یا آیة الکرسی پس از نماز فریضه توصیه شده است.
مفتاح الفلاح، ج۱، ص۱۱۷.
تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۱۵.
در روایات و کتب فقهی، بر دعا و ذکر پس از نماز تأکید شده است. در این باره ادعیه مأثوری نیز وارد شده که از مشهورترین آنها در منابع امامیه، دعای «لا الٰه الا الله وحده وحده...» است.
الکافی، ج۱، ص۱۲۴.
النهایة، ج۱، ص۸۴-۸۵.
صحیح مسلم، ج۱، ص۴۱۵.
سنن ابی داوود، ج۲، ص۸۲.
همچنین می‌توان از دعای «اللهم انی اسألک من کلِ خیرٍ احاط بِه علمک...» یاد کرد که در روایات توصیه شده است.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۳.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۳.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۳- ۳۴۶.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۴- ۳۲۵.
ن لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۷- ۳۲۸.
افزون بر ادعیه مشترک، برای هر یک از نمازهای روزانه، دعای مخصوصی نیز آمده است.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۶- ۳۲۷.
الکافی، ج۱، ص۱۲۴.
مصباح المتهجد، ج۱، ص۲۰۰.
فلاح السائل، ج۱، ص۱۷۰- ۱۷۱.
الذریعة، ج۴، ص۲۱۸.
این در حالی است که بارها گوشزد شده است که نمازگزار باید هر آنچه را خواهش دارد، از خداوند بخواهد و دعا کند.
الکافی، ج۱، ص۱۲۴.
المعتبر، ج۲، ص۲۴۸.
در روایات گفته شده است که دعا پس از نماز فریضه، بر نماز نافله رجحان دارد.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۲.
نهایة الاحکام، ج۱، ص۵۱۰.
بر پایه روایات، دعا پس از نمازهای فریضه به‌خصوص فجر، ظهر و مغرب، مستجاب است.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۳- ۳۴۵.
برخی منابع فقهی بر این نکته تأکید دارند که اذکار و ادعیه مأثور بر غیر آن فضیلت دارند.
المعتبر، ج۲، ص۲۴۸.
۳ - مشهورترین تعقیب
گفتن اذکار مکرر پس از نماز، به اشکال گوناگون مطرح شده است، اما مشهورترین و مؤکدترین آنها در تعقیب هر نماز، تسبیحات حضرت زهرا (علیهاالسلام) است که مشتمل بر ۳۴ تکبیر، ۳۳ الحمد لله و ۳۳ سبحان الله است.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۲- ۳۴۳.
الکافی، ج۱، ص۱۲۴.
النهایة، ج۱، ص۸۵.
در عین حال، به طور کلی به اذکار گوناگون از تمجید و حمد و تسبیح و تهلیل و صلوات بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم) امر شده است.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۱.
۴ - تعقیبات در منابع اهل سنت
در منابع اهل سنت، در باب اذکار و ادعیه به عنوان تعقیب، آن اندازه که در منابع امامیه دیده می‌شود، بسط نیامده است. در طیفی از آثار آنان، برخی از ادعیه مأثور و حتی دعای غیر مأثور پس از نماز، مستحب دانسته شده است، در حالی که در برخی از منابع، قعود پس از نماز و ذکر و دعا به سبب خوف از بدعت و داخل شدن آن در سنن نماز، ناروا انگاشته، و مکروه شمرده شده است.
کتب و رسائل و فتاوی، ج۲۲، ص۵۱۸- ۵۱۹.
کتب و رسائل و فتاوی، ج۲۴، ص۲۲۲.
المبدع، ج۲، ص۱۰۰- ۱۰۲.
۵ - آداب توصیه شده در روایات
از آداب توصیه شده در روایات، سجده شکر است که ذکر آن صد شکر، یا صد درخواست عفو است.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۴.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۲۹- ۳۳۴.
در برخی منابع سجده شکر از ویژگیهای امامیه دانسته شده است.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۱.
در حالی که اساس سجده شکر از مشترکات امامیه با مذاهب اهل سنت است، انجام آن پس از نماز از سوی برخی فقیهان اهل سنت به همان سبب پیش یاد شده، مکروه شمرده شده است.
رد المحتار، ج۲، ص۱۱۹- ۱۲۰.
الدر المختار، ج۲، ص۱۰۵.
از جمله آداب عبادی توصیه شده در پایان تعقیبات، تعفیر است و آن حالتی است که نمازگزار گونه‌های خود را بر زمین می‌ساید.
من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۲.
الکافی، ج۱، ص۱۲۴.
توصیه شده است که نمازگزار در حال تعفیر، ساعدها و سینه و شکم خود را بر زمین نهد.
الجامع للشرایع، ص۷۸.
۶ - در باب نماز جماعت
در باب نماز جماعت، توصیه شده است که امام تا آن‌گاه که متأخران از مأمومین نماز خود را به پایان برند، تسبیح گوید، اما در مجموع تعقیب را کوتاه سازد.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۱.
در روایات اهل سنت، به‌خصوص از کراهت تعقیب در نمازهای ماه رمضان و نگرانی از خستگی مردم سخن آمده است.
المصنف، ج۲، ص۱۶۷- ۱۶۸.
و گاه اطاله قعود برای امام به‌طور‌کلی مکروه شمرده شده است.
المبدع، ج۲، ص۱۰۰.
الانصاف، ج۲، ص۲۹۹.
۷ - فضیلت تعقیب
در فضیلت تعقیب گفته شده است که اگر مؤمنی پس از نماز آن اندازه به تعقیب پردازد که نماز دیگر فرا رسد، او میهمان خداست و حق او بر خداوند آن است که میهمانش را گرامی دارد.
اصول کافی، ج۳، ص۳۴۱.
در منابع فقهی، گاه مبحث تعقیبات بسیار کوتاه مطرح شده است.
شرائع الاسلام، ج۱، ص۸۰.
تبصرة المتعلمین، ج۱، ص۴۹،.
الروضة البهیة، ج۱، ص۳۹۵- ۳۹۶.
در حالی که در برخی متون که توجه بیشتری به سنن نماز دارند، مبحث تعقیبات تفصیلی تمام یافته است.
الالفیة، ج۱، ص۱۲۹.
غنائم الایام، ج۳، ص۸۷.
مستند الشیعة، ج۵، ص۳۹۲.
جواهر الکلام، ج۱۰، ص۳۹۰.
۸ - موضوع برخی تک‌نگاریهای فقهی
تعقیبات، موضوع برخی تک نگاریهای فقهی نیز بوده است که از آن جمله است، رساله‌ای با عنوان التعقیب و التعفیر از ابوالعباس ابن نوح سیرافی.
الذریعة، ج۳، ص۱۲.
رساله ای از ابن فهد حلی با عنوان «الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض» (چ سنگی در حاشیه مکارم الاخلاق، ۱۳۴۱ق)، و رساله‌ای از محقق کرکی.
الذریعة، ج۴، ص۲۱۸- ۲۱۹.
الذریعة، ج۶، ص۳۹۳.
الذریعة، ج۱۰، ص۳۲.
الذریعة، ج۱۱، ص۴۷.
الذریعة، ج۱۲، ص۹۳.
الذریعة، ج۱۲، ص۹۵.
الذریعة، ج۱۵، ص۶.
الذریعة، ج۲۲، ص۱۷.
الذریعة، ج۲۵، ص۱۱۴-۱۱۵.
۹ - ذکر به دوام
«فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمْ ۚ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ ۚ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا».
سوره نساء ، آیه۱۰۳.
و هنگامی که نماز را به پایان رسانیدید خدا را یاد کنید در حال ایستادن و نشستن و به هنگامی که به پهلو خوابیده‌اید، و هر گاه آرامش یافتید (و حالت، خوب زایل گشت)، نماز را به صورت معمول، انجام دهید، زیرا نماز وظیفه ثابت و معینی برای مؤمنان است.
۹.۱ - میدان جنگ
منظور از یاد خدا در حال قیام و قعود و بر پهلو خوابیدن ممکن است همان حالات استراحت در فاصله‌هایی که در میدان جنگ واقع می‌شود باشد و نیز ممکن است به معنی حالات مختلف جنگی که سربازان گاهی در حال ایستادن و زمانی نشستن و زمانی به پهلو خوابیدن سلاح‌های مختلف جنگی از جمله وسیله تیراندازی را به کار می‌برند، بوده باشد. آیه فوق در حقیقت اشاره به یک دستور مهم اسلامی است که معنی نماز خواندن در اوقات معین این نیست که در سایر حالات انسان از خدا غافل بماند بلکه نماز یک دستور انضباطی است که روح توجه به پروردگار را در انسان زنده می‌کند و می‌تواند در فواصل نمازها خدا را به خاطر داشته باشد خواه در میدان جنگ باشد و خواه در غیر میدان جنگ.
۹.۲ - بیماری
آیه فوق در روایات متعددی به کیفیت نماز گزاردن بیماران تفسیر شده که اگر بتوانند ایستاده و اگر نتوانستند نشسته و اگر باز نتوانند به پهلو بخوابند و نماز را به جا آورند این تفسیر در حقیقت یک نوع تعمیم و توسعه در معنی آیه است اگر چه آیه مخصوص به این مورد نیست.
۹.۳ - خوف
سپس قرآن می‌گوید: دستور نماز خوف یک دستور استثنایی است و به مجرد این که حالت خوف زایل گشت، باید نماز را به همان طرز عادی انجام دهید. «فاذا اطماننتم فاقیموا الصلوة».
سوره نساء ، آیه۱۰۳.
و هر گاه آرامش یافتید (و حالت، خوب زایل گشت)، نماز را به صورت معمول، انجام دهید.
۱۰ - وظیفه ثابت و معین
و در پایان سرّ این همه سفارش و دقت را درباره نماز چنین بیان می‌دارد: زیرا نماز وظیفه ثابت و لا یتغیری برای مؤمنان است. «ان الصلوة کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتاً؛
سوره نساء ، آیه۱۰۳.
زیرا نماز وظیفه ثابت و معینی برای مؤمنان است.
کلمه (موقوت) از ماده (وقت) است بنابراین معنی آیه چنین است که اگر ملاحظه می‌کنید در میدان جنگ مسلمانان باید این وظیفه اسلامی را انجام دهند به خاطر آن است که نماز اوقات معینی دارد که نمی‌توان از آنها تخلف کرد ولی در روایات متعددی که در ذیل آیه وارد شده است (موقوتاً) به معنی ثابت و واجب تفسیر شده است که البته آن هم با مفهوم آیه سازگار است و نتیجه آن با معنی اول تقریباً یکی است.
تفسیر نمونه، ج۴، ص۱۰۳- ۱۰۵.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
(1).gif)
(1)(3).jpg)
.jpg)
.jpg)