شرایط استفاده ای که مال را برای آن اجاره می دهند

مسأله ۲۱۸۷- استفاده اي كه مال را براي آن اجاره مي دهند چهار شرط دارد۱:

اوّل: آن كه حلال باشد۲، بنابراين اجاره دادن دكان براي شراب فروشي يا نگهداري شراب و كرايه دادن حيوان۳ براي حمل و نقل شراب باطل است. ۴

دوم: پول دادن براي آن استفاده در نظر مردم بيهوده نباشد5.

 سوم6: اگر چيزي را كه اجاره مي دهند چند استفاده دارد، استفاده اي را كه مستأجر بايد از آن ببرد معين نمايند 7مثلاً اگر حيواني را كه سواري مي دهد و بار مي برد اجاره دهند، بايد در موقع اجاره معين كنند كه سواري يا باربري آن، مال مستأجر است يا همه استفاده هاي آن8.

 چهارم9: مدت استفاده را معين نمايند10؛ و اگر مدّت معلوم نباشد ولي عمل را معين كنند مثلاً با خياط قرار بگذارند كه لباس معيني را به طور مخصوصي بدوزد كافي است11.

1- بهجت: سه شرط دارد...

فاضل: بايد چهار شرط داشته باشد...

2- سيستاني: پس اگر مالي فقط منفعت حرام داشته باشد، يا شرط كنند كه در جهت حرام استفاده نمايند، يا قبل از معامله، استفاده حرام را معيّن كنند و معامله را بر آن اساس مبتني سازند، معامله باطل است...

3- فاضل، سبحانی: كرايه دادن اتومبيل...

4- وحید:  اول: آن كه حلال باشد ، بنابراین اجاره دادن دكّان ـ مثلا ـ براى شراب فروشى ، و اجاره دادن وسیله حمل و نقل براى حمل شراب باطل است...

5- تبريزي، نوري: و همچنين معتبر است كه آن عمل در نظر شرع به طور مجّاني واجب نباشد، پس اجير شدن براي فرايض يوميه يا تجهيز اموات جايز نيست...

صافي: و همچنين آن عمل از طرف شرع به طور مجان واجب نشده باشد، پس اجير شدن براي انجام نمازهاي روزانه خودش و يا تغسيل و تكفين و دفن اموات جايز نيست ولي اجير شدن براي انجام واجباتي كه جهت حفظ نظام و مصلحت واجب است مثل انواع صنعتها و پيشه ها مثل داروسازي و طبابت جايز است...

خوئي: دوم: آنكه آن عمل در نظر شرع به طور مجان واجب نباشد پس اجير شدن براي فرايض يوميه يا تجهيز اموات جايز نيست و بنابر احتياط، معتبر است كه پول دادن براي آن استفاده، در نظر مردم بيهوده نباشد...

وحید: دوم: آن كه پول دادن براى آن استفاده سفهى و غیر عقلایى نباشد ، و همچنین آن عمل در شرع به طور مجّان واجب نباشد ، پس اجیر شدن ـ مثلا ـ براى تجهیز اموات جایز نیست....

سيستاني: دوم: آنكه آن عمل در نظر مردم به طور مجّاني واجب نباشد، و از اين قبيل است – بنابر احتياط واجب – ياددادن مسائل حلال و حرام اگر محلّ ابتلا باشد و همچنين تجهيز اموات، به مقدار واجب. و بنابر احتياط واجب معتبر است كه پول دادن براي آن استفاده، در نظر مردم بيهوده نباشد...

[مورد دوم در رساله آيت الله بهجت نيست]

6- بهجت: دوم...

7- مظاهری: [پایان مورد سوم]

8-  بهجت: اگر استفاده اي را معين نكردند و معلوم هم نباشد كه بعضي استفاده هاي خاص را قصد كرده اند، همه استفاده ها جايز است...

9- بهجت: سوم:...

10- سبحانی:  مثلا خانه را به یک سال تمام خورشیدی اجاره دهد.

11- سيستاني: چهارم: مقدار استفاده را معين نمايند، و اين يا به تعيين مدت است مانند اجاره خانه و دكان و يا به تعيين عمل است مانند آن كه با خياط قرار بگذارند كه لباس معيني را به طور مخصوصي بدوزد.

وحید: چهارم: آن كه مدّت استفاده را معین نمایند ، و اگر مدّت معلوم نباشد و به تعیین عمل رفع جهالت بشود كافیست ، مثلا كسى را اجیر كنند براى خیاطى به مدّت ده روز و یا با خیاط قرار بگذارند كه لباس معینى را به طور مخصوصى بدوزد.

*****

مكارم: مسأله 1861- منافعي كه مال را براي آن اجاره مي دهند چند شرط دارد:

1- حلال بودن، بنابر اين اجاره دادن مغازه يا ماشين براي شراب فروشي يا حمل شراب باطل است.

2- پول دادن در مقابل چنان منفعتي در نظر مردم بيهوده نباشد.

3- اگر آن مال فايده هاي مختلفي دارد بايد معين كنند براي كدام فايده آن را اجاره مي دهند، مثلاً حيواني كه به درد سواري و باربري، هر دو، مي خورد بايد معين كنند كه اجاره آن براي كداميك از اين دو است، و اگر هر دو درنظر باشد باز بايد روشن سازند.

 4- بايد مدّت اجاره را نيز معين كنند.

جوادی آملی: مسئله ۲۳۵۷. منفعت مال مورد اجاره باید حلال باشد، پس اجاره دادن مکان یا اجیر شدن شخص برای نگهداری شراب، ابزار قمار و مانند آن باطل است؛ همچنین باید دارای خصوصیّت‌های زیر باشد.
یکم: پول دادن برای آن بیهوده نباشد، از این‌رو اجارۀ سَفَهی باطل است، هرچند اجاره‌دهنده و اجاره‌کننده سفیه نباشند.

دوم: چیزی که دارای چند منفعت است، اگر همه یا برخی از آن منافع مورد اجاره است، در هر دو صورت، باید معیّن شود.

سوم: مدت اجاره، مانند کیفیت بهره‌وری تعیین شود، بنابراین صِرف معیّن کردن دوختن لباس بدون معلوم نمودن زمان آن، کافی نیست.

زنجانی: مسأله 2195- «استفاده ای» که مالی را برای آن اجاره می دهند  یا «کاری» که برای  آن اجیر می شوند شش شرط دارد:

اول: این استفاده یا کار معلوم باشد ؛ پس اگر چیزی را که اجاره می دهند چند استفاده دارد باید استفاده و کاری را که مورد نظر طرفین است مشخص نمایند. مثلا اگر ماشینی را که هم می تواند مسافر حمل کند و هم بار، اجاره دهند باید در موقع اجاره معین کنند کمه حمل مسافر یا باربری ان مال  مستأجر است یا همه استفاده های آن.

دوم: این ستفاده یا کار ممکن باشد ؛ پس اجاره دادن زمین برای زراعت در صورتی که آب باران  برای زراعت کافی نبوده و مشروب کردن آن از راه دیگر هم ممکن نباشد صحیح نیست. همچنانکه اجیر کردن شخص بیسواد برای تدریس صحیح نمی باشد .

سوم: حلال باشد؛ بنابراین اجاره دادن دکان  برای شراب فروشی یا نگهداری شراب و کرایه دادن وسیله نقلیه برای حمل و نقل شراب باطل است .

چهارم: انجام آن از نظر شرع به طور مجانی واجب نباشد  پس اجیر شدن  برای انجام کارهایی که جزء حقوق لازم الرعایه مردم است مانند نجات مسلمان از غرق شدن و تعلیم اصول دین و مقدار واجب از فروع دین و انجام مقدار واجب از مراسم به خاکسپاری مسلمانان همچون کفن کردن و نماز خواندن  و دفن کردن  -که از حقوقی هستند که میت مسلمان بر زنده ها دارد-  صحیح نیست ولی اجیر شدن برای کارهایی که جز حقوق لازم الرعایه مردم نیست مانعی ندارد.

پنجم:  پول دادن برای آن در نظر مردم بیهوده نباشد و اجیر کردن  دیگری برای اینکه  نماز واجب خود را  بخواند یا روزه واجب خود را بگیرد. چون برای مستأجر ثواب اخروی بلکه گاهی نفع دنیوی دارد اشکال ندارد.

ششم: مدت استفاده را معین نمایند  و اگر برای انجام کاری اجیر می شوند باید زمان انجام آن کار را مشخص کنند مثلا در سفارش خیاطی علاوه بر این که با خیاط قرار می گذارند لباس معینی را به شکل مخصوصی بدوزد باید مدت زمانی را که خیاط باید در آن زمان لباس بدوزد مشخص کنند.

(مسأله 2188) اگر ابتداي مدّت اجاره را معين نكنند، ابتداي آن بعد از خواندن صيغه اجاره است1.

1- مكارم: بعد از خواندن صيغه، يا تحويل گرفتن مال است.

سيستاني: ابتدای آن بعد از بستن قرارداد اجاره است.

زنجانی: ابتدای آن از زمان قرارد اد اجاره است.

سبحانی: ابتدای آن بعد از خواندن صیغه اجاره یا حصول توافق است.

وحید: ابتدای آن بعد از تحقق عقد اجاره است.

*****

مظاهری: مسأله ۱۷۴۹- ابتداى مدّت اجاره بعد از خواندن عقد است، و اگر شرط كنند كه ابتداى آن مدّتى بعد از خواندن عقد باشد، شرط باطل است ولى اجاره صحيح است.

جوادی آملی: مسئله ۲۳۵۸. اگر ابتدای مدّت اجاره به صورت صریح یا ضمنی معیّن نشود، آغاز آن، پس از انجام عقدِ لفظی یا فعلیِ اجاره است..

(مسأله 2189) اگر خانه اي را1 مثلاً يك ساله اجاره دهند و ابتداي آن را يك ماه بعد از خواندن صيغه 2قرار دهند اجاره صحيح است3، اگر چه موقعي كه صيغه مي خوانند4 خانه در اجاره ديگري باشد.

این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.

1- مكارم: اگر خانه يا ملكي را...

2-وحید: یک ماه بعد از عقد اجاره قرار دهند...

3-  بهجت: بنابر أظهر...

4- سيستاني: اگر چه در موقع قرارداد...

وحید:  اگرچه موقع عقد اجاره...

*****

جوادی آملی: مسئله ۲۳۵۹. ابتدای مدّت اجاره می‌تواند از عقد آن فاصله داشته باشد، مثلاً هنگام اجارۀ مال، نیز وقت اجیر شدن شخص، چنین قرار دهند که پس از یک ماه، بهره‌وری یا کار، شروع شود.

(مسأله 2190) اگر مدّت اجاره را معلوم نكند و بگويد هر وقت در خانه نشستي، اجاره آن، ماهي ده تومان است، اجاره صحيح نيست1.

1- بهجت: چون ابتدا و انتهاي اجاره معلوم نيست.

فاضل: اجاره صحيح است و نسبت به ماه اوّل اجاره است و در ماههاي ديگر به عنوان شرط در ضمن اجاره مي باشد و اين مقدار جهالت در اجاره مانع ندارد و نيز اگر به مستأجر بگويد: خانه را يك ماهه به هزار تومان به تو اجاره مي دهم و هر قدر بيشتر بماني، به همين قيمت است.

مظاهری: صحیح است.

*****

مكارم: مسأله 1864- اگر به مستأجر بگويد: خانه را يك ماهه به هزار تومان به تو اجاره مي دهم و هر قدر بيشتر بماني به همين قيمت است، فقط در ماه اوّل اجاره صحيح است چون بقيه را معين نكرده، ولي اگر ماه اوّل را هم معين نكند فقط بگويد هر ماه يك هزار تومان است، اجاره به كلّي باطل است.

زنجانی: مسأله 2198- اگر مدت اجاره را معلوم نکند و بگوید: «هر وقت در خانه نشستی اجاره آن ماهی یکصد هزار تومان است» اجاره صحیح نیست. و اگر بگوید: «من به تو اجاره می دهم که از خانه من استفاده کنی  به شرط آنکه ماهی یکصد هزار تومان به من بدهی» مانعی ندارد ولی این اجاره مشروط اجاره نیست. در اجاره پس از عقد قرارداد اجاره دهنده و مستأجر نمی توانند معامله را به هم بزنند (مگر برای اینکه از آنها  حق خیار فسخ قرار داده شده باشد یا از جهت دیگری یکی از انها اختیار به هم زدن اجاره را  داشته باشد ) ولی اجازه مشروط  به پرداخت پول  قرار داد لازم الرعایه نیست. و صاحب مال  قبل از استفاده دیگری  می تواند از اجازه خود برگردد و در اجاره مستأجر مالک منفعت ملک می شود  و در اجاره مشروط  به پرداخت پول کسی که مجاز است مالک منفعت نیست.

جوادی آملی: مسئله ۲۳۶۰. اگر مدتِ اجاره به صورت صریح یا ضمنی معیّن نشود و دربارۀ زمان چنین گفته شود «مبلغ اجارۀ مال یا اجرت شخصِ معیّن، هرماه فلان مقدار است» و هیچ تعیینی نسبت به آغاز و انجام آن صورت نپذیرد، اجاره صحیح نیست و اگر نسبت به ماه اول معیّن شود و دربارۀ ماه‌های دیگر معلوم نشود، فقط اجارۀ ماه اول صحیح است، مگر در ضمن اجارۀ ماه اول شرط کند که «اگر بیش از یک ماه بخواهد بماند، هر ماهی فلان مبلغ بپردازد» و چنین شرطی بر اثر مجهول بودن نزد خردمندان جامعه غرری نباشد، اجاره صحیح است.

مسأله 2191- اگر به مستأجر بگوید  خانه را یک ماهه به ده تومان به تو اجاره دادم 1  و بقیه به همان قیمت 2 در ماه اول صحیح است ولی اگر بگوید هر ماهی ده تومان و اول و آخر آن را معین نکند اجاره حتی برای ماه اول هم باطل است.

1- گلپايگاني، صافي، نوري: و بعد از آن هم هر قدر بنشيني اجاره آن ماهي ده تومان است و او هم بگويد قبول كردم درصورتي كه ابتداي مدّت اجاره را معين كنند يا ابتداي آن معلوم باشد، اجاره ماه اوّل صحيح است.

2- اراكي: يا بگويد هر ماهي ده تومان و اوّل و آخر آن را معين نكند اجاره حتي براي ماه اوّل هم باطل است.

جوادی آملی، مكارم، فاضل، مظاهری: رجوع كنيد به ذيل مسأله 2190.

*****

خوئي و تبريزي2199، وحید2219 ، سیستانی2201: مسأله- اگر به مستأجر بگويد خانه را ماهي ده تومان به تو اجاره دادم يا بگويد خانه را يك ماه به ده تومان به تو اجاره دادم و بعد از آن هم هر قدر بنشيني اجاره آن ماهي ده تومان است، در صورتي كه ابتداي مدّت اجاره را معين كنند يا ابتداي آن معلوم باشد.، اجاره ماه اوّل صحيح است.

. سيستاني: در صورتي كه ابتداي مدّت اجاره معلوم باشد...

بهجت: مسأله ۱۷۳۶- اگر به مستأجر بگويد خانه را يك ماهه به هزار تومان به تو اجاره دادم و بعد از آن هر قدر بنشيني اجاره آن به همين قيمت است، يا بگويد: خانه را ماهي هزار تومان به تو اجاره مي دهم و اوّل و آخر آن را معلوم نكند، ولي از قرائن معلوم باشد كه ماه اوّل، همان ماه متّصل به عقد اجاره است، بنابرأظهر اجاره براي ماه اوّل صحيح است، امّا براي ماههاي بعد صحيح نيست. مگر آن كه در ضمن عقد اجاره ماه اوّل شرط كند كه اگر بيش از يك ماه در آنجا سكونت كرد، هر ماهي هزار تومان بدهد كه در اين صورت مشخص نكردن مدّت اشكال ندارد. و همين طور است اگر مستأجر به صورت جعاله قرار بگذارد كه اگر خانه را به من بدهي تا از آن استفاده كنم ماهي هزار تومان به تو مي دهم، يا بر اين امر صلح كنند، تا همان نتيجه اجاره حاصل شود و اگر در مقابل عوض خاص، مثلاً هزار تومان، استفاده از منزل را براي طرف مقابل مباح كند صحيح است، ولي هر وقت بخواهد مي تواند مبلغ اجاره را تغيير دهد و يا در خواست تخليه نمايد.

زنجانی: مسأله 2199- اگر به مستأجر بگوید : « خانه را ماهی یکصد هزار  تومان به تو  اجاره دادم  » یا بگوید:  «خانه را یک ماهه به صد هزار تومان  به تو اجاره دادم و بعد از آن هم هر قدر بنشینی اجاره ان ماهی یکصد هزار تومان است.»  تنها اجاره ماه اول صحیح است مگر آنکه مستأجر در صورتی  به اجاره ماه اول راضی باشد که اجاره ماههای بعد نیز صحیح باشد که در این صورت با باطل بودن اجاره ماههای بعد اجاره ماه اول نیز باطل است.

(مسأله 2192) خانه اي را كه غريب و زوّار1 در آن منزل مي كنند و معلوم نيست چقدر در آن مي مانند، اگر قرار بگذارند كه مثلاً شبي يك تومان بدهند و صاحب خانه راضي شود، استفاده از آن خانه اشكال ندارد2. ولي چون مدّت اجاره را معلوم نكرده اند اجاره صحيح نيست3 و صاحب خانه هر وقت بخواهد مي تواند آنان را بيرون كند3.

این مسأله در رساله آیت الله بهجت نیست.

1- فاضل: مسافرين و زوّار...

2- فاضل، مظاهری: و اجاره صحيح است (فاضل: و صاحب خانه نمي تواند آنها را بيرون نمايد، مگر اين كه فرد بخواهد بيش از حدّ متعارف بماند.)

3- زنجانی: به عنوان اجاره صحیح نیست...

3- خوئي، تبريزي، سيستاني، نوري: اجاره نسبت به غير از شب اوّل صحيح نيست و صاحب خانه بعد از شب اوّل هر وقت بخواهد، مي تواند آنان را بيرون كند.

زنجانی: اما اجاره نسبت به شب اول  که مقدار قطعی اجاره است صحیح می باشد ، مگر آنکه اجاره کنندگان در صورتی به اجاره شب اول راضی باشند که اجاره شب های بعد نیز صحیح باشد  که در این صورت با باطل بودن اجاره شب های بعد، اجاره شب اول نیز باطل است.

*****

وحید: مسأله 2220- خانه ای را که مثلا مسافر و زوار در آن منزل می کنند  و معلوم نیست چقدر در آن می مانند اگر به طور اجاره قرار بگذارند که مثلا شبی یک تومان بدهند چون مدت اجاره را معلوم نکرده اند – اجاره نسبت به غیر شب اول صحیح نیست و صاحب خانه بعداز شب اول هر وقت بخواهد می تواند آن را بیرون کند ولی بعد از شب اول با رضایت صاحب خانه  استفاده از منزل اشکال ندارد.

جوادی آملی: مسئله ۲۳۶۱. مسافرانی که مدّت توقف آن‌ها معلوم نیست، می‌توانند با رضایت صاحبان هتل بدون تعیینِ زمانِ توقف بمانند؛ ولی احکام اجاره بر آن مترتّب نیست. البته در صورت معیّن کردن زمانِ توقف، اجاره آن، صحیح خواهد بود.

مكارم: مسأله 1865- مسافرخانه ها و هتلهايي كه معلوم نيست انسان در آن چقدر مي ماند اگر قرار بگذارند كه مثلاً شبي يكصد تومان بدهد و طرفين راضي باشند اشكال ندارد ولي چون مدت اجاره را معلوم نكرده اند اجاره صحيح نيست، بنابراين مادام كه رضايت صاحب آن حاصل است مي تواند بماند و گرنه حقّي ندارد، امّا اگر تعداد شبها را از اوّل معين كنند، حقّ دارد تا آخر مدّت بماند.

سبحانی: مسأله 1815- مسافرخانه و هتل هايى كه معلوم نيست انسان در آن چقدر مى ماند اگر قرار بگذارند كه مثلاً شبى صد تومان بدهند و صاحب خانه راضى شود، استفاده از آن خانه اشكال ندارد. ولى چون مدت اجاره را معلوم نكرده اند اجاره صحيح نيست و صاحب خانه هر وقت بخواهد مى تواند آنانرا بيرون كند ولى اگر تعداد شب ها را معين كند حق دارد تا آخر مدت بماند.