آیات 9 - 33 دخـان

آيات 9 تا 33 سوره دخان

ترجمه آيات

ليكن ايشان در شكى كه دارند سرخوشند (9).

پس تو منتظر آن روزى باش كه آسمان دودى آشكار بياورد (10).

دودى كه چشم مردم را بگيرد و اين عذابى است دردناك (11).

(آن وقـت اسـت كـه مـى گـويند) پروردگارا اين عذاب را از ما بردار كه ايمان خواهيم آورد (12).

امـا كـجـا مـى تـوانند متذكر شوند با اينكه رسولى بيانگر برايشان آمد و متذكر نشدند (13).

بلكه از او اعراض كرده گفتند ديوانه اى است كه ديگران تعليمش داده اند (14).

مـا مـقـدار كـمى از عذاب را از شما برمى داريم ولى شما باز به كفر خود برخواهيد گشت (15).

روزى كه با گرفتنى سخت و بزرگ مى گيريم كه ما انتقام گيرنده هستيم (16).

ما قبل از اين قوم فرعونيان را آزموديم كه رسولى كريم به سويشان آمد (17).

كـه ايـن بـنـدگـان خـدا (يـعنى بنى اسرائيل ) را به من بسپاريد كه من رسولى امين هستم (18).

و اينكه بر خدا تكبر نورزيد كه من با دليلى روشن نزد شما آمدم (19).

و من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم از اينكه مرا هدف قرار دهيد (20).

و اگر به من ايمان نياوريد پس حداقل از من كناره گيرى كنيد (21).

پس خداى خود را خواند كه اين قوم مجرمند (22).

(خـدايـش پـيـام داد) پـس بـنـدگـان مـرا شـبـانـه حـركـت ده كـه دنبال خواهيد شد (23).

و دريـا را همچنان به صورت راهرو بگذار كه ايشان لشكرى هستند كه بايد غرق شوند (24).

چه بسيار از باغها و چشمه ها كه از خود بجاى گذاشتند (25).

و چه زراعتها و جايگاه هاى كريم (26).

و نعمتها كه از آن برخوردار بودند (27).

ما اين چنين همه آن اموال را به قومى ديگر ارث داديم (28).

در حـالى كـه نـه آسـمـان بـه حـال آنـان گريست و نه زمين و نه مهلتى به آنان داده شد (29).

و در عين همين احوال بنى اسرائيل را از عذابى خوار كننده نجات داديم (30).

از فرعون كه مردى بلند پرواز و از اسرافگران بود (31).

و ما بنى اسرائيل را با علم و اطلاع بر عالميان آن روز برگزيديم (32).

و از آيات چيزهايى به آنان داديم كه در آن آزمايشى روشن بود (33).

بيان آيات

بـعـد از آنـكـه در آيـات قـبـل فـرمـود: قـرآن كـتـابـى اسـت مـبـيـن كـه در بـهـترين شب بر رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسلم ) نازل شد، تا رحمت خدا و انذارى از سوى وى بـاشـد، ايـنـك در ايـن آيـات ارتـيـاب و تـرديـد مـشـركـيـن را در حـقـانـيت قرآن يادآور شده تـهـديـدشـان مى كند به عذاب دنيا و عذاب روز قيامت، و به همين منظور داستان فرستادن موسى به سوى فرعون را برايشان مثل مى آورد كه فرعون و قومش او را تكذيب كردند و خداى تعالى غرقشان كرد.

و ايـن قـصـه خـالى از اين اشاره نيست كه خداى تعالى به زودى با بيرون كردن ياغيان قـريش از مكه، رسولش و مؤمنين را از شر آنها نجات مى دهد، و سپس سران قريش را كه به تعقيب رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و مؤمنين برمى خيزند هلاك مى نمايد.

ضـمـيـر جـمـع (هـم ) بـه قوم رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) برمى گردد، يـعـنـى مـردمـى كـه مـعـاصـر آن جـنـاب بـودنـد. و كـلمـه (بـل ) اعراض از مطلبى است كه حذف شده، مطلبى كه سياق قبلى مى فهماند چيست، و تـقـديـرش ايـن اسـت كـه (ايـشـان بـا ايـن حـرفـهـا، يـعـنـى رسـالت رسول و اوصاف كتابى كه بر او نازل شده صاحب يقين و داراى ايمان نمى شوند، بلكه هـمـچـنـان در شـك و ريـب مـى مـانند، و سرگرم بازى با اشتغالات دنيوى خود هستند). اين نـظـريـه مـا بـود در معناى (بل )، ولى زمخشرى گفته : اين كلمه اعراض ‍ از جمله (ان كنتم موقنين ) است.

كـلمـه (فارتقب ) امر از باب (ارتقاب ) است، و ارتقاب به معناى انتظار است. مى فـرمايد: منتظر روزى باش كه آسمان دودى آشكار بياورد. و اين تهديدى است به عذابى كه از هر سو مردم را فرا مى گيرد.

اقوال مـخـتـلف مـفـسـريـن دربـاره عذاب دخان (فارتقب يوم تاتى السماء بدخان مبين ...)

مفسرين در اينكه منظور از اين عذاب چيست اختلاف كرده اند:

بعضى گفته اند: مراد همان قحطى است كه اهل مكه بدان مبتلا شدند، چون بعد از آنكه بر كـفـر خـود و بر آزار رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و مؤمنين اصرار ورزيدند، رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نفرينشان كرد و عرضه داشت : بار الها آنها را بـه قـحـطـيـى نـظـيـر قـحـطـى زمـان يـوسـف گـرفـتـارشـان فـرمـا. بدنبال اين نفرين ديگر زمين گياه نرويانيد، و قريش به قحطى شديدى دچار شدند، به طورى كه افراد از شدت گرسنگى گويى دودى جلو چشمشان را گرفته و آسمان را پر از دود مـى ديـدنـد. و بـراى سـد جـوع مـردار و اسـتـخـوان مـى خـوردنـد، تـا آنـكـه نـزد رسـول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) رفته، عرضه داشتند: اى محمد! تو آمده اى تا بـشـر را بـه صـله رحـم دعـوت كـنى، اينك قوم تو و ارحامت دارند مى ميرند، و آنگاه وعده دادنـد كـه اگـر ايـن گـرانـى و قـحـطـى بـرطـرف شـود بـه وى ايـمان خواهند آورد. پس رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) دعـا كرد و از خدا خواست تا نعمت را بر آنان فـراخ و فـراوان كـنـد، و خـدا هـم دعايش را مستجاب نمود. اما مردم دوباره به كفر قبليشان برگشته، عهد خود بشكستند.

بعضى ديگر گفته اند: دخان مذكور در اين آيه از علامتهاى قيامت است كه هنوز محقق نشده، و قـبـل از قـيـام قـيـامـت مـحـقـق مـى شـود. و دود در گـوشـهـاى مـردم داخـل مـى شـود، بـه طورى كه سرهايشان مانند سر گوسفند بريان مى گردد، اما مؤمنين تـنـهـا دچـار زكـام مى شوند، و زمين تماميش مانند خانه اى بدون روزنه مى شود كه در آن آتـش افـروخـتـه و دود بـه راه انـداخـتـه بـاشـنـد. زمـيـن چهل روز چنين حالتى به خود مى گيرد.

بـعـضـى هـم چه بسا گفته باشند كه : مراد از روزى كه دود بياورد، روز فتح مكه است، كه لشكر اسلام وارد آن شد، و دود اجاقهايشان فضاى مكه را پر كرد، و تاريك ساخت.

و چـه بـسـا بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه بـاشـنـد: مـراد از آن، روز قـيـامـت اسـت ، و ايـن دو قـول يـعـنـى قـول سـوم و چـهـارم بـه طـورى كـه مـلاحـظـه مـى فـرمـايـيـد چـنـدان قابل قبول نيست.

(يغشى الناس ) - يعنى دودى است كه از هر طرف بر مردم احاطه مى يابد. و مراد از (نـاس ) بـنـا بـر قـول اول، اهـل مـكـه ، و بـنـابـر قول دوم عموم مردم است.

اين جمله حكايت گفتار مردمى است كه دچار عذاب دخان شدند، و معنايش اين است كه در آن روز كه آسمان دودى آشكارا مى آورد، مردم مى گويند: پروردگارا اين عذاب را از ما بردار كه ايـمـان خـواهـيـم آورد. و در ايـن گـفـتار خود، هم به ربوبيت خدا اعتراف مى كنند و هم اظهار ايمان مى كنند كه ما به اين دعوت حقت ايمان مى آوريم.

يـعـنـى از كـجـا مـى تـوانـنـد مـتـذكـر شوند، و به حق اعتراف كنند، در حالى كه اين حق را رسـولى آشـكـارا آورد، و مـع ذلك بـه آن ايمان نمى آورند، رسولى كه رسالتش بسيار روشـن بـود و جـاى هـيـچ شـكـى در آن نـبـود. و خـلاصـه ايـن آيـه شـريـفـه بـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسلم ) اعلام مى دارد كه اينان در وعده اى كه مى دهند راست نمى گويند.

كـلمـه (تـولوا) جـمـع مـاضـى از مـصدر (تولى ) است، كه به معناى پشت كردن و اعـراض اسـت. و ضمير در (عنه ) به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) برمى گردد. و جمله (معلم مجنون ) دو خبر است براى مبتدائى كه حذف شده، و تقديرش (هو مـعـلم و مـجـنـون ) اسـت. و مـعـنـايـش ايـن اسـت كـه : سـپـس از رسول اعراض كرده گفتند: او (معلم ) است، يعنى ديگران يادش داده اند (و مجنون ) اسـت يـعنى جن او را آسيب زده. پس هم به آن جناب تهمت زدند كه ديگران يادش داده اند، و او بـه دروغ سـخـنـان خـود را بـه خـدا نسبت مى دهد، همچنان كه در آيه (و لقد نعلم انهم يـقـولون انـمـا يـعـلمـه ) بـشـر نـيـز ايـن تـهـمـت را نـقـل كـرده، و هـم ايـنـكـه تـهـمـت زدنـد كـه جـن بـه عـقـل او آسـيب رسانده و در نتيجه عقلش اختلال يافته.

يـعـنى ما عذاب را براى مدتى برمى داريم و ليكن شما ايمان نخواهيد آورد، و دوباره به كـفـر خـود بـرمى گرديد و تكذيب خود را از سر مى گيريد. البته اين در صورتى است كه قول اول در تفسير آيه (يوم تاتى السماء بدخان مبين ) را اختيار كنيم كه مى گفت مـنـظـور از دخـان، عـذاب مـشـركـيـن در روز فـتح مكه است، و اين آيه مانند جمله (انى لهم الذكرى ...) صدق گفتار و وعده مشركين را رد مى كند، و اين رد را تأكيد مى نمايد.

و امـا بـنـا بر قول دوم كه منظور از (دخان ) يكى از علامتهاى نزديك قيامت بود معنايى كـه از آيـه نـزديـك تر به ذهن باشد اين است كه : شما به سوى عذاب روز قيامت برمى گرديد.

كلمه (بطش ) به طورى كه راغب گفته - به معناى چيزى را با صولت گرفتن است. و مـنـظـور از (روزى كـه خـدا كـفـار بـه بـطشى بزرگ بطش مى كند) بنابر تفسير اول آيه (يوم تاتى السماء بدخان مبين ) روز جنگ بدر است، كه خدا كفار را هلاك كرد. و بـنـا بر تفسير دوم، روز قيامت است. و چه بسا توصيف (بطشه ) با كلمه (كبرى ) مؤيد همين تفسير دوم باشد، چون اين توصيف، بطشه را بطشه اى معرفى مى كند كه بـزرگتر از آن تصور نمى شود، و چنين بطشه اى همان بطشه روز قيامت است كه عذابش از هـر عـذابـى سـخـت تـر است، همچنان كه قرآن كريم فرموده : (فيعذبه اللّه العذاب الاكـبـر كـمـا) اينكه پاداش قيامت هم بزرگترين پاداش است، و در آن باره مى فرمايد : (و لاجر الاخره اكبر).

بيان آيـات مـربـوط بـه امتحان و ابتلاى قوم فرعون و بعث موسى (ع) به سوى آنان

كـلمـه (فتنا) ماضى از مصدر (فتنه ) است. و (فتنه ) به معناى امتحان و ابتلاء اسـت تـا بـه وسـيـله آن حـقـيـقـت آن چـيـزى كـه مـورد امـتـحـان واقـع شـده روشـن گـردد. و (رسـول كريم ) موسى (عليه السلام ) است (كريم ) كسى را گويند كه متصف به خـصـال حميده باشد. راغب مى گويد: لفظ كريم چون صفت خداى عزّوجلّ قرار گيرد نامى از احـسـان و انعام هاى روشن او مى شود، همچنان كه در آيه (ان ربى غنى كريم ) واقع شـده. و چـون صـفـت انـسـانـى قـرار گـيـرد اسـم مـى شـود بـراى اخـلاق و افـعـال پسنديده كه به وسيله عمل ظاهرى جلوه مى كند. البته كسى را كريم نمى گويند مـگـر وقـتـى كه عملى حاكى از كرامت نفسش از او سر بزند. و نيز گفته : هر چيزى كه در نـوع خودش شرافتى داشته باشد آن را هم كريم مى گويند و از اين بابت است كه خداى سـبـحـان مى فرمايد: (و انبتنا فيها من كل زوج كريم )، و نيز مى فرمايد: (و زروع و مقام كريم )، (انه لقرآن كريم )، (و قل لهما قولا كريما).

ايـن آيـه تـفـسـيـرى اسـت بـراى آمـدن رسـول در جـمـله (و جـاءهـم رسـول كـريـم ) چـون مـعـناى (آمدن رسول ) تبليغ رسالت است، نه اينكه از جايى بـيـايد. و از جمله پيامهاى الهى و رسالت هاى موسى به فرعون و قوم او يكى اين بوده كـه بـنـى اسـرائيـل را به دست موسى بسپارند. و از آزار و شكنجه آنان دست بردارند. و مـراد از كـلمه (عباد اللّه ) همان بنى اسرائيل است، و اگر از آنان اين طور تعبير كرده بـراى ايـن بـوده كـه هـم نـسـبـت بـه آنان اظهار ترحمى كرده باشد، و هم به فرعونيان فـهـمـانـده بـاشـد كـه اسـتـكـبـارى كـه نـسـبـت بـه بـنـى اسرائيل مى كنيد، و تعدى و تجاوزى كه به حقوق آنان روا مى داريد خود استكبار بر خدا است، براى اينكه بنى اسرائيل بندگان خدايند.

و در جـمـله (انـى لكـم رسـول امـيـن ) كـه مـوسـى خود را به امانت توصيف مى كند، اين احـتـمـال دفـع شـده كـه : مـبـادا در رسـالتـش خـيـانـت كـنـد و مـاءمـور نـجـات بـنـى اسرائيل از سيطره فرعونيان و بيرون كردن آنان از سرزمين فرعونيان نباشد، و از پيش خـود ايـن ادعـاهـا را كـنـد. هـمـچـنـان كـه بـنـا بـه حـكـايـت قـرآن، فـرعـون ايـن احـتـمال را در ذهن قومش تقويت مى كرد و به بزرگان قوم خود مى گفت : (ان هذا لساحر عليم يريد ان يخرجكم من ارضكم بسحره.)

بـعـضـى از مـفـسـريـن گـفته اند: كلمه (عباد اللّه ) ندايى است به فرعون و قومش ، و تـقـديـرش (ان ادوا الى مـا آمـركـم بـه يا عباد اللّه ) مى باشد، يعنى اى بندگان خدا آنـچـه دسـتـورتـان مى دهم عمل كنيد. ليكن اين تفسير خيلى مناسب نيست. چون كلمات زيادى تقدير گرفته شده كه خلاف ظاهر است.

يعنى با تكذيب رسالت من و اعراض از آنچه خدا دستورتان مى دهد بر خدا تجبر و تكبر مـكـنـيـد، چـون تـكـذيـب يـك رسـول در رسـالتـش اسـتـعـلاء و تـجـبـر بر كسى است كه آن رسـول را فـرسـتـاده. و دليـل بـر ايـنـكـه مـراد ايـن اسـت، تـعـليـل نـهى مذكور است با جمله (انى آتيكم بسلطان مبين ) چون معناى اين جمله اين است كه آيات و يا معجزاتى كه من آورده ام دلالتش بر نبوت و رسالت من بارز و روشن است.

بعضى از مفسرين گفته اند: در اين جمله فصاحت و شيرينى تعبير به كار رفته، چون از يك سو بين اداء رسالت و امانت جمع كرده، و از سوى ديگر بين علو و سلطان.

يعنى من به خداى تعالى پناه مى برم از اينكه مرا سنگسار كنيد، و نتيجه اين پناهندگى من اين است كه شما قادر نيستيد كه سنگسارم كنيد. ظاهرا اين جمله اشاره باشد به تاءمينى كـه پـروردگـارش بـه او داده بـود، چـون قـبـل از آنـكه موسى (عليه السلام ) به سوى فرعونيان روانه شود، به حكايت قرآن كه فرموده (قالا ربنا اننا نخاف ان يفرط علينا او ان يطغى قال لا تخافا اننى معكما اسمع و ارى ) خداوند او را مطمئن كرده بود، چه در ايـن آيـه مـوسـى و هـارون عـرضـه داشـتند: ما مى ترسيم فرعون به ما تجاوز كند، و يا طغيان بورزد، خداى تعالى فرمود: نترسيد كه من با شما هستم، و هر چه شما بشنويد و ببينيد مى شنوم و مى بينم.

بـا بـيـانـى كـه گـذشـت ايـن مـعـنـا روشن شد كه گفتار بعضى از مفسرين كه گفته اند: (پـنـاه بـردن مـوسـى بـه خـدا قـبـل از آن بوده كه خداى تعالى با جمله (فلا يصلون اليكما) خبر از ناتوانى آنها به رجم موسى بدهد) سخن درستى نيست.

يعنى : و اگر ايمان نمى آوريد پس از من كناره گيرى كنيد، نه دوستى كنيد، و نه دشمنى، نـه بـه خـيـر مـتـعـرض مـن شـويـد، و نـه بـه شر. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از (فـاعـتـزلون ) ايـن اسـت كـه از من دور شويد و با من رابطه نداشته باشيد. ولى اين معناى بعيدى است.

يـعـنـى مـوسى پروردگار خود را خواند كه : خدايا اين قوم مردمى مجرمند. و در اين دعايش عـلت آن را مـجرم بودن آنها معرفى مى كند، جرمى كه بخاطر آن مستحق هلاكت بودند، ولى در ايـن جمله نيامده كه از خدا چه خواسته است، ولى از جمله بعدى كه پاسخ خداى تعالى به موسى است، فهميده مى شود كه وى درخواست هلاكت ايشان را كرده.

كـلمـه (اسـر) امـر از مـصدر (اسراء) است كه به معناى سير شبانه است، در نتيجه كـلمـه (ليـلا) تأكيد و تصريح به معناى آن كلمه است. و منظور از كلمه (عبادى ) بـنـى اسـرائيـل اسـت. و مـعـنـاى جـمـله (انـكـم مـتـبـعـون ) ايـن اسـت كـه : هـمـيـن كه بنى اسـرائيـل را شـبـانه حركت دهى فرعونيان تعقيبتان خواهند كرد. و اين جمله در حقيقت جمله اى استينافى است، كه منظور از ذكر آن فقط پيشگويى حادثه اى است كه به زودى بعد از اسراء واقع مى شود.

و در ايـن آيـه بـا حـذف كـلمـاتـى ايـجـاز بـه كار رفته و تقدير كلام چنين است : (اسر بعبادى ليلا انكم متبعون يتبعكم فرعون و جنوده شبانه بندگان مرا در شب حركت بده كه شما تعقيب خواهيد شد، فرعون و لشكريانش شما را تعقيب خواهند كرد).

راغب در مفردات گفته : كلمه (رهوا) به معناى (ساكنا) است. و معناى جمله (و اترك البحر رهوا) اين است كه از دريا به آرامش بگذر. بعضى گفته اند: كلمه (رهو) به مـعـنـاى وسـعـت راه اسـت. و ايـن مـعـنـا صـحـيـح اسـت. و جـمـله (انـهـم جـنـد مـغـرقـون ) تعليل جمله (و اترك البحر رهوا) است.

و در ايـن كـلام حـذف و ايجاز به كار رفته و تقدير آن چنين است : (فاسر بعبادى ليلا يـتـبعكم فرعون و جنوده حتى اذا بلغتم البحر فاضر به بعصاك لينفتح طريق لجوازكم فجاوزوه و اتركه ساكنا او مفتوحا على حاله فيدخلونه طمعا فى ادراككم فهم جند مغرقون اى مـوسـى بـنـدگـان مـرا شـبـانـه حـركـت بـده تـا فـرعون و لشكريانش به تعقيب شما بـرخـيزند، شما به دريا مى رسيد، با عصا به دريا بزن تا راهى براى عبورتان باز شـود، هـمـيـن كـه از دريـا گـذشـتـى، آب را هـمـچـنـان سـاكـن و يـا هـمـچـنـان بـاز و بـه حـال خـود بـگـذار تـا فـرعـونـيـان بـرسـنـد، و بـه امـيـد رسـيـدن بـه بـنـى اسرائيل داخل دريا شده همگى غرق شوند).

كـلمـه (كـم ) تـكثير را افاده مى كند، و به جمله چنين معنا مى دهد: (چه بسا از باغها و چـشـمـه ها و زراعتها كه به جا گذاشتند). و جمله (من جنات...) بيان چيزهايى است كه بـه جـاى گـذاشتند. و منظور از (مقام كريم ) قصرها و خانه هاى زيباى فرعونيان ، و منظور از (نعمه ) - به فتح نون - تنعم است. و اين كلمه مانند كلمه (ضربه ) كـه به معناى يكبار زدن است، يكبار تنعم را مى رساند، ولى اگر به كسره نون خوانده شـود، نوعى از تنعم را افاده مى كند، مانند كلمه (جلسه ) - به كسر جيم - كه به معناى نوعى نشستن است.

مفسرين كلمه (نعمه ) را در اين آيه تفسير كرده اند به آنچه كه وسيله تنعم است و اين تـفـسير با كلمه ترك مناسب تر است. و كلمه (فاكهين ) از ماده (فكاهه ) به معناى حـديـث نـفـس گـرفـته شده، و شايد مراد از آن در اينجا تمتع باشد، همانطور كه مردم از فاكهه (انواع ميوه ها) تمتع مى برند.

و كـلمه (كذلك ) به قول بعضى از مفسرين به معناى (الامر كذلك مطلب از اين قرار اسـت ) مى باشد. بعضى ديگر گفته اند: معنايش اين است كه ما در باره هر كه بخواهيم هـلاكـش كـنـيـم اين چنين عمل مى كنيم. و بعضى ديگر گفته اند: كلمه مذكور اشاره است به بيرون راندنى كه از كلام سابق استفاده مى شد، و معنايش اين است كه ما اين طور ايشان را از مصر بيرون رانديم.

ممكن هم هست كلمه (كذلك ) حال باشد از مفعول كلمه (تركوا) كه حذف شده و معنايش اين است كه : بسيارى از چيزها را به حال خود ترك كردند و رفتند - و خدا داناتر است.

ضـمـيـر (ها) به مفعول (تركوا) كه گفتيم حذف شده و با جمله (من جنات ) بيان شده برمى گردد، و معناى جمله روشن است.

نـه آسـمـان بـه حـال آنـان گـريه كرد و نه زمين و نه خدا مهلتشان داد. منظور از گريه كردن آسمان و زمين بر چيزى كه فوت شده كنايه از اين است كه آسمان و زمين از فوت و نابودى آن تغيير حالت نمى دهند و متاءثر نمى شوند. و در آيه مورد بحث هم كنايه است از ايـنـكـه هـلاكت قوم فرعون هيچ اهميتى براى خدا نداشت، چون در درگاه خدا خوار و بى مقدار بودند. و به همين جهت هلاكتشان هيچ اثرى در عالم نداشت.

و جمله (و ما كانوا منظرين ) كنايه است از سرعت جريان قضاى الهى و قهر ربوبى در بـاره آنـان، و ايـنكه هيچ مانعى جلو اين جريان را نگرفت ، و هيچ چيزى چاره آن را نكرد و آن را بر طرف نساخت تا به وسيله يكى از اين امور تاءخيرى در قضاى الهى رخ دهد.

مـا بـنـى اسـرائيـل را از عـذاب خـوار كـننده نجات داديم، كه عبارت است از اسارت در دست فرعونيان كه فرزندانشان را سر مى بريدند، و زنان و دختران را زنده مى گذاشتند، و نيز بلاهاى ديگر.

جـمـله (مـن فـرعـون ) بـدل اسـت از جـمـله (مـن العـذاب ) حال يا به اينكه مضافى از آن حذف شده كه تقديرش (من عذاب فرعون ) بوده، و يا ايـنـكـه چـيـزى حذف نشده و خود فرعون براى مبالغه عين عذاب قرار داده شده و معناى جمله (انـه كـان عـاليـا مـن المـسـرفـيـن ) ايـن اسـت كـه : فـرعـون مـردى مـتـكـبـر و از اهل اسراف و تجاوز از حد بود.

يـعـنى ما بنى اسرائيل را با علمى كه به استحقاق آنان داشتيم، برگزيديم. و اين معنا از سياق فهميده مى شود.

مقصود از اختيار بنى اسرائيل بر عالمين

و مـراد از (عـالمـيـن ) تـمـامى امت هاى عالم است. البته اين در صورتى است كه مراد از (اختيار) اختيار از بعضى جهات باشد، مانند زياد داشتن انبياء، چون آنها از ساير امت ها انـبـيـاء بـيـشـتـرى داشـتـنـد. و نـيـز ايـن امـتياز را داشتند كه سالهايى طولانى در بيابان سرگردان شدند، و در طول آن مدت ابر آسمان برايشان سايه مى افكند، و طعامشان (من ) و مـيـوه شـان (سـلوى ) بـود، و امـتـيـازاتـى ديـگـر از ايـن قبيل.

و امـا اگـر اخـتـيـار از تـمـامـى جـهـات بـاشـد در ايـن صـورت مـنـظـور از (عـالمـيـن ) اهـل زمـانـه خـود آنـهـا مـى بـاشـد. چـون بـطـور مـسـلم بـنـى اسرائيل بر امت اسلام برترى ندارند، براى اينكه امت اسلام به حكم آيه شريفه (كنتم خـيـر امـه اخـرجـت للنـاس ) و نـيـز آيـه شـريـفـه (هـو اجـتـبـيـكـم و مـا جعل عليكم فى الدين من حرج ) بر تمامى امت هاى عالم برترى و فضيلت دارد.

كـلمـه (بـلاء) بـه مـعـناى آزمايش و امتحان است، و معناى آيه اين است كه : ما از آيات و مـعـجـزات نـمونه هايى به بنى اسرائيل داديم كه در آنها امتحانى روشن بود. و خلاصه مـعـجـزاتـى بـراى آنـان آورديـم كـه نـمـونه اش در هيچ امتى نبود، و به همين جهت امت بنى اسرائيل آزمايشى روشن شدند.

بـعـضـى از مفسرين گفته اند: در اين آيه اشاره اى است به اين كه غير از آن معجزات امور ديگرى هم بوده كه در آزمودن بنى اسرائيل نظير معجزه بوده است.

و در ايـن كـه در ذيـل ايـن مـاجـرا چـهـار آيـه را آورده كـه از جـمـله (و لقـد نـجـيـنـا بـنـى اسرائيل ) شروع شده، و به جمله (بلاء مبين ) ختم مى شود، نوعى دلخوشى است كه بـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) مـى دهد، و اشاره مى كند به اينكه خداى تـعـالى بـه زودى او و مؤمنـيـن به او را از فراعنه مكه نجات مى دهد، و بر كفار برمى گـزيـنـد، و زمـيـن را در اخـتـيـارشـان قـرار مـى دهـد، تـا بـبـيـنـد كـه چـگـونـه عمل مى كنند.

بحث روايتى

(رواياتى درباره عذاب دخان، و گرييدن زمين و آسمان)

از جـوامـع الجامع نقل شده كه در تفسير آيه (فارتقب يوم تاتى السماء بدخان مبين ) گـفـتـه اسـت كـه در مـعـنـاى دخـان اخـتـلاف شـده، بـعـضـى گـفـتـه انـد: دودى اسـت قـبـل از قـيام قيامت از آسمان مى آيد و داخل گوشهاى كفار مى شود، به طورى كه سر آنها مـانـنـد سـر كـبـاب شـده مـى شـود، ولى مؤمنين از آن دود تنها دچار حالتى نظير زكام مى گـردنـد، و روى زمـين با همه وسعتش مانند اطاقى در بسته مى شود كه در آن كاه دود كرده باشند، و اين وضع تا چهل روز ادامه مى يابد - اين معنا از على و ابن عباس و حسن روايت شده.

مؤلف: ايـن حـديـث را الدر المـنـثـور هـم از هـمـان نـامـبـردگـان نـقـل كـرده. و نـيـز از حـذيـفـه بـن يـمـان و ابـى سـعـيـد خـدرى از رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم )، و نـيـز از ابـن عـمـر بـدون ذكـر نـام رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آورده است.

و در تـفـسـيـر قـمـى در ذيـل هـمـيـن آيـه گـفـتـه اسـت : ايـن در وقـتـى اسـت كـه اهل رجعت از قبور درآيند، در آن روز تمامى مردم در ظلمت فرو مى روند، و مى گويند كه اين عذاب اليمى است، پروردگارا اين عذاب را از ما برطرف كن كه ما داراى ايمانيم.

و در مـجـمـع البـيان آمده كه زراره بن اعين از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه آن جـنـاب فـرمـود: آسـمـان بـر يـحـيـى پـسـر زكـريـا و بـر حـسين بن على (عليهماالسلام ) چـهـل روز گـريـه كـرد. عـرضـه داشتم گريه آسمان چه بود؟ فرمود آفتاب با سرخى طلوع مى كرد، و با سرخى هم غروب مى نمود.

و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم از عبيد المكتب از ابراهيم روايت كرده كه گفت : از روزى كـه دنـيـا خـلق شـده آسـمـان نـگـريـسـتـه، مـگـر بـه حـال دو نـفـر. شـخـصـى از عـبـيـد پـرسـيـد آيـا جـز ايـن اسـت كـه آسـمـان و زمـيـن بـه حـال مؤمن مى گريند؟ گفت : اين در همان محلى است كه مؤمن در آنجاست، و اعمالش از آنجا به آسمان بالا مى رود، و اما هيچ مى دانى كه معناى گريستن آسمان در اين آيه چيست ؟ گفت : نـه. گـفـت آسـمـان سرخ مى شود و گلگون مى گردد، و اين دو نوبت شده، يكى در آن وقـتـى كه يحيى بن زكريا كشته شد، و آسمان خون بباريد، و يكى هم در وقتى كه حسين بن على (عليهماالسلام ) كشته شد كه در آن روز نيز آسمان سرخ شد.

و در فقيه به سند خود از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه فرموده : وقتى مؤمن مـى مـيـرد نـقـاط مختلف زمين كه مؤمن در آن نقاط خدا را عبادت مى كرده بر او مى گريند. و نـيـز از درهـاى آسـمـان آن درى كـه اعـمـالش از آن بـه سـوى بالا صعود مى كرده، و نيز محل سجده اش بر او مى گريد.

مؤلف: و در ايـن مـعـنـا و در مـعـناى دو روايت سابق روايات ديگرى از طرق شيعه و طرق اهل سنت نقل شده.

و اگـر در مـعناى گريه آسمان و زمين اساس را همين ظاهر روايات قرار دهيم ديگر احتياجى نيست به اينكه گريه آن دو را حمل كنيم بر كنايه تخييليه.

و در تفسير قمى در ذيل جمله (و قالوا معلم مجنون ) آمده كه اين سخن را وقتى گفتند كه ديـدنـد هـنـگـام نـزول وحـى بـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عليه و آله وسلم ) حالت غشوه و بيهوشى به او دست مى دهد، لذا گفتند او مجنون (جن زده ) است.