آیات 43 - 56 قصص

آيات 43 تا 56 سوره قصص

ترجمه آيات

و به تحقيق ما بعد از هلاك كردن نسلهاى گذشته به موسى كتاب داديم تا چراغ فرا راه مردم و اراده مردم و هدايتى و رحمتى باشد شايد متذكر شوند (43).

و تو اى محمد (صلى الله اليه و آله و سلم) نبودى در سمت غربى سينا آنجا كه تورات را به موسى وحى كرديم و تو از حاضران و شاهدان نبودى (44).

و ليكن ما نسلها پديد آورديم پس دراز شد برايشان زندگانى و تو در ميان اهل مدين مقيم نبودى تا سرگذشت آنان را براى مردم خودت بگويى اين ماييم كه تو را مى فرستيم (45).

باز تو در طرف طور نبودى آنجا كه ما ندا داديم و ليكن از در رحمت جريان را به تو خبر داديم تا مردمى را كه قبل از تو پيامبرى بيم رسان نداشتند بيم رسان باشى كه متذكر شوند (46).

و اگر نمى فرستاديم و به كيفر گناهانى كه كردند هلاكشان مى كرديم مى گفتند پروردگارا چرا به سوى ما رسولى نفرستادى تا آياتت را پيروى كنيم و از مومنان باشيم ؟ (47).

ولى وقتى از ناحيه ما حق به سويشان آمد گفتند چرا مثل آنچه به موسى دادند به اين پيامبر ندادند، آيا در برابر آنچه كه از موسى ديدند كفر نورزيدند، و نگفتند كه اين قرآن و تورات دو سحرند كه يكديگر را كمك مى كنند؟ و آيا نگفتند كه ما به هر يك كافريم ؟ (48).

تو به ايشان بگو پس شما از ناحيه خدا كتابى بياوريد كه از تورات و قرآن راهنماتر باشد تا من آن را پيروى كنم اگر راست مى گوييد (49).

و اگر اين پيشنهاد را از تو نپذيرفتند پس بدان كه اينان تنها از هواهاى خود پيروى مى كنند و آيا كسى گمراه تر از پيرو هوى بدون راهنمايى از خدا هست به درستى كه خدا مردم ستمگر را هدايت نمى كند (50).

و به تحقيق كه ما قرآن را پيوسته فرستاديم باشد كه متذكر شوند (51). كسانى كه قبل از قرآن كتاب به ايشان داديم به قرآن ايمان مى آورند (52).

و چون قرآن برايشان خوانده مى شود مى گويند بدان ايمان آورديم و آن حق و از ناحيه پروردگار ماست و ما قبلا اسلام آورده بوديم (53).

اين عده از اهل كتاب دو برابر اجر خواهند داشت چون هم صبر كردند و هم بديها را با خوبيها دور نمودند و از آنچه روزيشان كرديم انفاق مى كنند (54).

و چون سخن بيهوده مى شنوند از آن رو گردانيده مى گويند اعمال ما براى ما، اعمال شما براى شما، سلام بر شما ما خواهان معاشرت جاهلان نيستيم (55).

به درستى اى محمد (صلى الله اليه و آله و سلم) تو هر كه را دوست بدارى هدايت نتوانى كرد بلكه خداست كه هر كه را بخواهد هدايت مى كند و او داناتر به كسانى است كه قابل هدايتند (56).

بيان آيات

اشاره به سياق نزول اين آيه شريفه

سياق اين آيات شهادت مى دهد بر اينكه مشركين از قوم رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) به بعضى از اهل كتاب مراجعه نموده درباره آن جناب از ايشان نظريه خواسته اند، و بعضى از آيات قرآن را هم كه تورات را تصديق كرده بر آنان عرضه كرده اند، و اهل كتاب پاسخ داده اند كه آرى ما آنچه در قرآن در اين باره آمده، تصديق داريم، و به آنچه از معارف حقه كه قرآن متضمن آن است، ايمان داريم، و اصولا آورنده قرآن را قبل از آنكه مبعوث شود مى شناختيم، همچنان كه در آيه (53) از همين آيات فرموده : (و اذا يتلى عليهم قالوا آمنا به انه الحق من ربنا انا كنا من قبله مسلمين ).

و مشركين از اين پاسخ اهل كتاب ناراحت شده، به مشاجره و درشتگويى با آنان پرداختند، و گفته اند كه، اين قرآن سحر و تورات شما هم مثل آن سحر است، (سحران تظاهرا هر دو سحرند. كه يكدگر را كمك مى كنند) (و انا بكل كافرون و ما به هر دو كافريم )، در نتيجه اهل كتاب از مشركين اعراض نموده، و گفته اند: (سلام عليكم لا نبتغى الجاهلين ).

اين آن چيزى است كه از سياق آيات مورد بحث به دست مى آيد، و خداى سبحان وقتى داستان موسى را بيان كرده خبر داده كه : چگونه مردمى زير دست و برده و ضعيف و زير شكنجه فرعونيان كه پسرانشان را ذبح مى كرد و دختران آنان را زنده مى گذاشت را بر آن ياغيان خونخوار و طاغيان تبهكار پيروز كرد، آنهم به دست كودكى از همان ستم كشان، كه در دامن همان دشمن خون آشامش ‍ بپروريد، دشمنى كه به فرمان او هزاران كودك از دودمان وى را سر بريدند، و بعد از پرورش يافتنش، او را از ميان دشمن بيرون كرد، و دوباره به ميان آنان فرستاد، و بر آنان غالب ساخت، تا همه را غرق كرده، و دودمان بنى اسرائيل را نجات بخشيد و وارث آنان كرد.

خداى سبحان بعد از ذكر اين ماجرا، روى سخن را متوجه كتابهاى آسمانى كه متضمن دعوت به دين توحيد است، و بدان وسيله حجت بر خلق تمام مى شود، و هم حامل تذكرهايى براى مردم است نموده و مى فرمايد: خداى سبحان تورات را كه در آن بصيرتها و هدايت و رحمت براى مردم بود، بر موسى نازل كرد تا شايد از يادآورى قرون گذشته، و هلاكت امت هاى گذشته به جرم نافرمانى ها، متذكر شوند، و ازنافرمانى خدا دست بردارند.

و نيز قرآن را بر رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) نازل كرد، و در آن داستانها از موسى بياورد، با اينكه رسول اسلام در عصر موسى نبود، و نزول تورات را بر وى نديد و در طور حضور نداشت، آن وقتى كه خدا ندايش داد، و با او سخن گفت، و آنچه بين موسى و شعيب (عليهمالسلام) گذشته بود براى آن جناب بيان داشت، با اينكه آن جناب در مدين نبود، تا جريان را براى مردم تعريف كند، و ليكن خداى تعالى از در رحمت آن را برايش بيان كرد، تا با نقل كردن آن انذار كند مردمى را كه قبل از او نذير نداشتند، چون به خاطر كفرشان و فسوقشان در معرض نزول عذاب و گرفتار شدن به مصيبت قرار گرفته بودند، و اگر اين كتاب را نازل نمى كرد، و دعوت را ابلاغ نمى كرد، هر آينه آن وقت مى گفتند: (ربنا لولا ارسلت الينا رسولا فنتبع آياتك پروردگارا چرا رسولى به سوى ما نفرستادى، تا آيات تو را پيروى كنيم، و حجت ايشان عليه خدا تمام بود.

ولى وقتى خداى تعالى پيغمبر خود را مبعوث نموده، و قرآن نازل شد، و حق به سويشان آمد، گفتند: (لولا اوتى مثل ما اوتى موسى، اولم يكفروا بما اوتى موسى من قبل )، چرا به او آن معجزاتى را ندادند كه به موسى دادند، آيا همين ها نبودند كه به همان معجزات كه به موسى داده شد در هنگامى كه به اهل كتاب مراجعه كردند، و اهل كتاب قرآن را تصديق كردند، كفر ورزيده گفتند: هم قرآن و هم تورات سحر است كه يكديگر را كمك مى كنند، و مگر نگفتند ما به همه اينها كافريم ؟ آنگاه به رسول گرامى خود حجت رامى آموزد، تا با آن عليه كفار احتجاج كند، مى فرمايد: (قل فاتوا بكتاب من عند الله هو اهدى منهما اتبعه به ايشان بگو اگر راست مى گوييد پس شما كتابى از نزد خدا بياوريد كه بهتر از قرآن و تورات باشد، تا من آن را پيروى كنم )، يعنى حكمت خدا واجب مى سازد كه بالاخره از ناحيه او كتابى به سوى خلق نازل شود، تا مردم را به سوى حق هدايت نموده، و بدان حجت بر مردم تمام شود، و مردم حق را بشناسند، ناگزير اگر تورات و قرآن كتاب هدايت نباشند، و براى هدايت مردم كافى نباشند، بايد كتابى كه بهتر از آن دو هدايت مى كند، بوده باشد، و حال آنكه چنين كتابى نيست چون هادى تر از اين دو كتاب نمى شود، براى اينكه آنچه در اين دو كتاب از معارف حقه وجود دارد، مويد به اعجاز است، و براهين عقلى نيز آن را تاييد مى كند، علاوه بر اين كتاب سماوى بهتر از آن دو نيست پس آن دو، كتاب هدايتند و اين مردم كه از آن دو اعراض مى كنند، به حكم برهان و دليل عقل اعراض نمى كنند، بلكه هواى نفس خود را پيروى مى كنند، و از صراط مستقيم گمراه شده اند، (فان لم يستجيبوا لك فاعلم انما يتبعون اهواءهم...).

آنگاه قومى از اهل كتاب را مدح مى كند، كه وقتى مشركين نزد آنان رفتند تا از امر محمد (صلى الله اليه و آله و سلم) و قرآن پرسش ‍ كنند، آنان اظهار كردند كه : ما به او و كتاب او ايمان داريم و او را تصديق مى كنيم، و از حرف لغو مشركين روى گرداندند.

(لام ) بر سر جمله (لقد آتينا) لام سوگند است، و آيه را چنين معنا مى دهد كه : من سوگند مى خورم، كه ما كتاب تورات را به موسى داديم، و آن را به وى وحى نموديم.

(من بعد ما اهلكنا القرون الاولى بصائر للناس ) - يعنى بعد از آن كه اقوام و نسلهاى سابق بر نزول تورات را هلاك كرديم، مانند قوم نوح، و اقوام ديگرى كه بعد از ايشان هلاك شدند، و چه بسا يكى از آنها قوم فرعون باشد.

در آيه مورد بحث مى فرمايد: ما كتاب را به موسى داديم، بعد از آنكه قرون اولى را هلاك كرده بوديم، و اين قيد براى اين است كه : اشاره كند به اينكه در اوان بعثت موسى، بشر محتاج به يك كتاب آسمانى بود، براى اينكه معالم دين الهى با رفتن قرون اولى مندرس ‍ شده بود، و نيز كتابى لازم بود تا در آن به داستانهاى امم گذشته اشاره شود، تا مردم بدانند كه آنان به خاطر تكذيب آيات خدا چگونه به عذاب الهى دچار شدند، در نتيجه آنان كه عبرت گير هستند عبرت گيرند، و آنهايى كه تذكر پذيرند متذكر شوند.

كلمه (بصائر) جمع (بصيرت ) است كه به معناى وسيله ديدن است، و گويا مراد از بصائر حجت ها و ادله روشنى است كه بوسيله آنها حق ديده مى شود، و ميان حق و باطل تميز داده مى شود، و جمله (بصائر للناس ) حال از كتاب است، و بعضى گفته اند: مفعول له است، (كه در معنا بصائر الناس خواهد بود).

و كلمه (هدى ) به معناى هادى يا هر چيزى است كه مايه هدايت باشد، و همچنين كلمه (رحمه ) به معناى مايه رحمت است، و اين دو كلمه حال از كتابند، مانند بصائر، كه آن نيز حال بوده و همان مفسرى كه بصائر را مفعول له گرفته بود، اين دو كلمه را هم مفعول له گرفته است.

و معنايش اين است كه : سوگند مى خورم كه ما به موسى كتاب داديم، كه همان تورات است، و اين كتاب را بعد از هلاكت اقوام گذشته داديم، چون حكمت اقتضاء مى كرد كه دعوت به دين توحيد و انذار بشر از عذاب را تجديد كنيم، لذا اين كتاب را به موسى داديم، در حالى كه پر از حجت ها و براهين واضح و روشنگر بود كه انسانها به وسيله آن حجت ها به معارف حقه و به سوى هدايت راه مى يابند، و نيز رحمتى بود كه انسانها به وسيله عمل به دستورات و شرايع و احكام آن مشمول رحمت مى شوند، اين كتاب را نازل كرديم براى اين كه انسانها متذكر شده، آن چه از عقايد و اعمال كه بر آنان واجب است بشناسند، و بفهمند كه به چه عقايدى بايد معتقد باشند، و چه اعمالى را واجب است انجام دهند.

اين آيه شريفه خطاب به رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) است، و كلمه (غربى ) صفت چيزى است كه حذف شده، كه يا وادى است، و يا كوه، و معنايش اين است كه : تو در جانب بيابان غربى و يا كوه غربى نبودى كه چنين و چنان شد.

(اذ قضينا الى موسى الامر) - گويا كلمه (قضاء) در اينجا متضمن معناى عهد است، (چون با كلمه الى متعدى شده )، و مراد به طورى كه گفته اند اين است كه : ما امر را به وى عهد كرديم، و معناى اين جمله اين است كه : ما امر نبوت او را با نازل كردن تورات به وى محكم كرديم، و اما اصل نبوتش را جمله (و ما كنت بجانب الطور اذنادينا) متعرض آن است، كه در دو آيه بعد قرار دارد. و جمله (و ما كنت من الشاهدين ) تاكيد همان جمله قبل است، يعنى جمله (و ما كنت بجانب الغربى ).

و معناى آيه اين است كه : محمد (صلى الله اليه و آله و سلم)! تو حاضر و شاهد نبودى آن هنگامى را كه ما تورات را بر موسى در جانب غربى از وادى يا كوه نازل كرديم.

(تطاول عمر) به معناى امتداد يافتن مدت زندگى است، و اين جمله استدراك و تبصره است از نفى در جمله (و ما كنت بجانب الغربى )، و معنايش اين است كه : تو اى محمد (صلى الله عليه و آله و سلم)! در آنجا كه ما تورات را بر وى نازل كرديم حاضر نبودى، و ليكن ما نسل هايى را بعد از آن پديد آورديم، و مدت عمر آنان زياد شد، و بعد از آن اينك داستان موسى و نزول كتاب بر او را برايت مى آوريم، بنابراين در آيه شريفه ايجاز و كوتاه گويى به كار رفته ؛ چون مقام، دلالت بر معنا داشت.

كلمه (ثاوى ) به معناى مقيم (كسى كه در جايى مسكن و اقامت كند) مى باشد. و ضمير در (عليهم ) به مشركين مكه برمى گردد، آنان كه رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) آيات خدا را، كه داستان موسى در مدين را حكايت مى كند، بر آنان مى خواند.

(و لكنا كنا مرسلين ) اين جمله استدراك از نفى در اول آيه است، همانطور كه جمله (و لكنا انشانا...) نيز استدراك از آن بود، و معناى استدراك دومى اين است كه : تو اى محمد (صلى الله اليه و آله و سلم) در ميان اهل مدين يعنى شعيب و قوم او نبودى، و آنچه بر موسى در (مدين ) گذشت ناظر نبودى، كه اينك آيات ما را كه بيانگر داستان او در آنجاست بر مشركين بخوانى، و ليكن ماييم كه تو را به سوى قومت فرستاديم، و اين آيات را بر تو نازل كرديم تا بر آنان بخوانى.

با توجه به ظاهر مقابله اين آيه با آيه قبلى كه فرمود: (و ما كنت بجانب الغربى اذ قضينا...) اين است كه : مراد از اين نداء همان ندايى است كه از آن درخت، در شبى كه موسى از دور آتشى را در طور ديد، برخاست.

(و لكن رحمه من ربك...) - اين جمله نيز استدراك از همان نفى سابق است، و ظاهرا كلمه (رحمه ) مفعول له است، (يعنى براى رحمت )، و اگر در اين جمله از سياق سابق كه خدا در آن به عنوان متكلم مع الغير (ما) نامبرده مى شد، به سياق غيبت (پروردگارت ) بر گشت شده، براى اين است كه به كمال عنايت خدا به آن جناب دلالت كند.

(لتنذر قوما ما آتيهم من نذير من قبلك ) ظاهرا مراد از اين (قوم ) اهل عصر رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) است، و يا هم ايشان است و هم پدران نزديك ايشان، چون عرب قبل از آن جناب نيز پيامبرانى چون هود، صالح، شعيب، و اسماعيل (عليه السلام) داشت.

و معنايش اين است كه : تو در جانب طور نبودى، كه ما به موسى نداء كرديم، و با وى سخن گفتيم، و او را براى رسالت برگزيديم، تا بتوانى اين ماجرا را به مردم معاصر خودت خبر دهى، خبر دادن كسى كه خودش حاضر و ناظر بوده باشد، و ليكن به خاطر آن رحمتى كه از ما به تو شد، آن را به تو خبر داديم تا با نقل آن، مردمى را كه قبل از تو نذيرى نداشتند، انذار كنى براى اين كه متذكر شوند.

مراد از جمله (ما قدمت ايديهم - آنچه به دست خود از پيش فرستادند) همان سيئاتى است كه در اعتقاد و عمل داشتند، به دليل ذيل آيه كه مى گويند: چرا رسولى براى ما نفرستادى تا آيات تو را پيروى نموده و از مؤمنين باشيم ؟

و مراد از مصيبتى كه به ايشان مى رسد اعم از مصيبت دنيا و آخرت است، چون لازمه اعراض از حق، با كفر و فسق ورزيدن، مواخذه الهى است، هم در دنيا و هم در آخرت، و ما بحث مختصرى در اين باره در ذيل آيه شريفه (و لو ان اهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض ) و در ذيل آياتى ديگر ايراد كرده ايم.

جمله (فيقولوا ربنا لولا ارسلت )، متفرع است بر جمله قبلش، به تقدير نفرستادن رسول. و جواب (لولا) از آنجايى كه معلوم بوده حذف شده، و تقدير آيه (و لولا ان تصيبهم مصيبه بما قدمت ايديهم فيقولوا ربنا لولا ارسلت الينا رسولا فنتبع آياتك و نكون من المؤمنين لما ارسلنا رسولا) مى باشد.

و حاصل معناى آيه اين است كه : اگر نبود كه در صورت نفرستادن رسول، حق به جانب ايشان مى شد، و ديگر سزاوار ما نبود كه ايشان را به جرم كفر و فسوقشان مواخذه كنيم، هر آينه اصلا رسولى به سوى ايشان نمى فرستاديم، ليكن چون اين حجت را عليه ما اقامه مى كردند، و مى گفتند: (لولا ارسلت الينا رسولا فنتبع آياتك - چرا رسولى نفرستادى تا پيروى كنيم آياتى را كه او بر ما مى خواند، و از مؤمنين مى شديم ؟) لذا رسول به سويشان فرستاديم.

يعنى پس به همان جهت، ما رسول به سويشان به حق فرستاديم، و كتاب نازل كرديم، و همين كه از ناحيه ما حق - كه ظاهرا مراد از آن، قرآن نازل بر رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) است به سويشان آمد (قالوا لولا اوتى مثل ما اوتى موسى ) يعنى گفتند: چرا به اين پيغمبر مثل تورات موسى (عليه السلام) كتابى نداد، و گويا مرادشان از اين اعتراض اين بوده كه چرا كتاب اين پيغمبر مانند كتاب موسى يك باره نازل نشد، همچنان كه قرآن اين اعتراض را در جاى ديگر از ايشان حكايت كرده، و فرموده : (و قال الذين كفروا لولا نزل عليه القرآن جمله واحده ).

خداى تعالى در پاسخ از اين اعتراضشان فرمود: (اولم يكفروا بما اوتى موسى من قبل ؟ قالوا سحران تظاهرا)، مگر نبود كه به كتاب موسى هم كه قبل از قرآن بود كفر ورزيده گفتند: قرآن و تورات هر دو سحرند (و قالوا انا بكل كافرون )، و گفتند: ما به هر دو كافريم در اينجا ممكن است بپرسيد كه چرا كلمه (قالوا - گفتند) را تكرار كرد، در جواب مى گوييم : ممكن است براى اين بوده باشد كه بين اين دو قول فرق هست، زيرا مراد از سخن اولشان كفر به هر دو كتاب است، و مراد از دومى كفر به اصل نبوت، و به اين جهت كلمه (قالوا - گفتند) را تكرار كرد.

جواب به مشركين كه هم قرآن و هم تورات را رد و انكار مى كنند و گفتند: (سحران تظاهرا) و (انا بكل كافرون)

اين جمله تفريع بر سحر بودن قرآن و تورات است، و اين تفريع و نتيجه گيرى وقتى درست است كه وجود يك كتاب از خدا در ميان بشر واجب باشد، تا هادى آنان باشد، و بر بشر هم واجب باشد كه آن كتاب را پيروى كنند، در اين صورت است كه اگر به زعم كفار تورات و قرآن سحر باشند، بايد كتاب ديگرى باشد كه حقا كتاب خدا باشد.

و همينطور هم هست، همچنان كه آيه (و لولا ان تصيبهم مصيبه...)، مى فرمايد: مردم اين حق را بر خدا دارند كه كتابى بر ايشان نازل كند، و رسولى به سويشان گسيل دارد، و چون چنين است، و نيز چون مردم قرآن و تورات را سحر خواندند، لذا به رسول خود دستور مى دهد به ايشان بگويد: پس شما كتابى غير از اين دو بياوريد، كه از اين دو هادى تر، و راهنماتر باشد، تا اين كه من آن را پيروى كنم.

از سوى ديگر اگر اين دو كتاب سحر باشد، پس باطل و گمراه كننده است، ديگر هدايتى در آنها نيست، تا بگوييم كتابى بياورند كه از آن دو هادى تر باشد، چون صيغه افعل تفضيل بهتر، هادى تر در جايى به كار مى رود كه بين دو چيز كه در يك صفت اشتراك دارند مقايسه شود، و يكى از آن دو از آن صفت بيشتر دارا باشد، آن وقت است كه مى گوييم : فلانى از فلانى بهتر يا عالم تر است، و اما اگر يكى از آن دو چيز، اصلا از آن صفت نداشته باشد، صحيح نيست بگوييم : آن ديگرى از آن بهتر، و يا داراى مقدارى بيشتر از آن صفت است.

بنابراين جاى اين سوال هست كه چرا در آيه مورد بحث فرمود: (هو اهدى منهما)؟ با اينكه بر فرض سحر بودن تورات و قرآن ديگر چيزى از صفت هدايت در آنها نيست، تا كتابى كه كفار بياورند هادى تر از آن دو باشد.

جواب اين سوال اين است كه : آيه در مقام محاجه است، ادعاء مى كند كه تورات نازل بر موسى و قرآن هادى هستند، و هادى تر از آن دو وجود ندارد، اگر خصم اين را قبول ندارد خودش كتابى بياورد كه هدايت آن بيشتر از هدايت اين دو باشد، و واقع را بهتر بيان كند.

اين را هم بايد دانست كه اگر در آيه مورد بحث اعتراف شده است به اينكه تورات كتاب هدايت است، منظور تورات زمان موسى است، زيرا خود قرآن كريم تورات موجود در اين اعصار را تحريف شده، و خلل پذيرفته مى داند، و هر جا در قرآن كريم تورات به عنوان كتاب خدا، و كتاب هدايت ذكر شده، منظور، آن تورات است نه اين.

از اين هم كه بگذريم كتاب خدا كه مورد بحث در اين آيه است مجموع قرآن و تورات است، و در نتيجه مراد از تورات، تورات از ديدگاه قرآن است، توراتى كه قرآن تحريف ها و خلل هاى آن را اصلاح كرده، و چنين توراتى كه به وسيله قرآن خللهايش اصلاح شده همان تورات نازل بر موسى، و كتاب هدايت خواهد بود، و معناى اينكه فرمود: (ان كنتم صادقين )، اين است كه : اگر در دعوى خود يعنى سحر بودن قرآن و تورات راست مى گويند.

كلمه (استجابت ) و (اجابت ) به يك معنا است، در كشاف گفته : (اين فعل اگر در دعا به كار رود، به خودى خود متعدى مى شود، و اگر در دعا كننده به كار رود با حرف (لام ) متعدى مى شود، و در اينصورت غالبا دعا را ذكر نمى كنند، مثلا در اولى مى گويند: (استجاب الله دعاءه - خدا دعايش را مستجاب كرد) و در دومى مى گويند: (استجاب له ) كه در آن با (لام ) متعدى به داعى شده لذا (دعا) از آن حذف شده است و نمى گويند: (استجاب له دعاءه - خدا دعايش را برايش مستجاب كرد).

پس اينكه فرمود: (فان لم يستجيبوا لك )، تفريعى است بر جمله (قل فاتوا بكتاب من عند الله هو اهدى منهما اتبعه ) و معنايش ‍ اين است كه : اگر همانطور كه گفتيم، ايشان را مكلف كردى به آوردن كتابى هادى تر از قرآن و تورات، و دستورت را اجابت نكردند، و معلوم شد كه هدايتى تمام تر و كامل تر از هدايت آن دو نيست، و در عين حال باز هم آن دو را سحر خوانده، و از پذيرفتن آنها خوددارى كردند، بدان كه ايشان در طلب حق، و در صدد پيروى آنچه صريح حق و برهان عقل است نيستند، مى خواهند هواهاى دل خود را پيروى نموده، و با امثال (سحران تظاهرا) و (انا بكل كافرون ) از مشتهيات طبع خود دفاع كنند.

ممكن هم هست مراد از جمله (انما يتبعون اهواءهم )، اين باشد كه اگر اينان كتابى هادى تر از قرآن و تورات نياورده، و همچنان به آن دو ايمان نياوردند، پس بدان كه مى خواهند سنت زندگى را بر اساس پيروى هوى بنيان نهند، اعتقادى به اصل نبوت ندارند، و به دينى آسمانى كه از طرف خدا بر آنان نازل و وحى گردد، قائل نيستند، تا پيروى آن نموده، و راه زندگى را با راهنمايى پروردگارشان طى كنند، مويد اين معنا جمله (و من اضل ممن اتبع هويه بغير هدى من الله - چه كسى گمراه تر است از كسى كه هواى خود را پيروى مى كند بدون هدايتى از خدا) مى باشد.

(و من اضل ممن اتبع هويه بغير هدى من الله ) - اين جمله استفهامى است انكارى، و منظور از آن اين است كه : نتيجه بگيرد كه آنان (پيروان هوى ) گمراهند، و جمله (ان الله لا يهدى القوم الظالمين )، تعليل ضلالت ايشان است، به پيروى هوى، به اين بيان كه : پيروى هوى اعراض از حق و انحراف از صراط رشد است، و اين خود ظلم است، و خدا مردم ظالم را هدايت نمى كند، و كسى هم كه هدايت نشد، گمراه است.

و حاصل حجت اين است كه : اگر ايشان كتابى هادى تر از قرآن و تورات نياوردند، و به آن دو هم ايمان نياوردند، پس معلوم مى شود كه پيرو هوى هستند، و پيروان هوى ظالمند، و ظالم را خدا هدايت نمى كند، و وقتى هدايت نشدند گمراهند.

(و لقد وصلنا لهم القول لعلهم يتذكرون )

كلمه (وصلنا) از باب تفعيل از ماده وصل است، و وصل در باب تفعيل، كثرت را افاده مى كند، مانند قطع كه به معناى بريدن، و تقطيع به معناى بسيار بريدن است، و قتل به معناى كشتن، و تقتيل به معناى بسيار كشتن است، و ضمير در (لهم ) به مشركين مكه بر مى گردد، و معناى آيه اين است كه : ما قرآن را كه اجزايى متصل به هم دارد، بر آنان نازل كرديم، قرآنى كه آيه اى بعد از آيه، و سوره اى دنبال سوره، و وعده و وعيد و معارف و احكام و قصص و عبرت ها و حكمت ها، و مواعظى پيوسته به هم دارد، چنين قرآنى بر آنان نازل كرديم، براى اين كه متذكر شوند.

دو ضمير (قبله ) و (به ) به قرآن برمى گردد و بعضى از مفسرين آن را به رسول خدا برگردانده اند. ولى قول اول با سياق موافق تر است. در اين آيه و ما بعد آن بعضى از مردم با ايمان از يهود و نصارى مدح شده اند، بعد از آنكه در آيه هاى قبل، مشركين اهل مكه مذمت شدند.

مدح و ستايش طايفهى اى از اهل كتاب كه به قرآن ايمان آوردند و... و مژده به ايشان كه دوبار پاداش داده مى شوند

و سياق ذيل آيه شهادت مى دهد بر اينكه اين طايفه از اهل كتاب كه مدح شده اند، طايفه مخصوصى از اهل كتاب بوده اند كه ايمان به قرآن آورده اند، نه تمامى مؤمنين اهل كتاب. پس نبايد به گفته مفسرينى كه اين احتمال را داده اند، اعتناء كرد.

ضميرهاى مفرد در (به ) و (انه ) به قرآن برمى گردد و الف و لام در (الحق ) الف و لام عهد است، و معناى آيه اين است كه : چون قرآن بر آنان تلاوت مى شود مى گويند: ايمان آورديم به آن، كه آن همان حقى است كه از ناحيه پروردگارمان معهود است، چون ما آن را قبلا شناخته بوديم.

و جمله (انا كنا من قبله مسلمين ) حق بودن و معهود بودن آن را در نظر ايشان تعليل مى كند، و معنايش يا اين است كه : ما قبل از نزول آن مسلم به آن بوديم، و يا اين است كه : به دينى كه اين قرآن بدان دعوت مى كند و آن را اسلام مى نامد ايمان داشتيم.

بعضى از مفسرين گفته اند: (ضميرهاى مزبور به رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) برمى گردد). و ليكن وجه قبلى با سياق موافق تر است، و به هر حال منظورشان از كلام مزبور، آن اطلاعاتى بوده كه در كتب خود از اوصاف رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) و اوصاف كتابى كه بر وى نازل مى شود داشته اند، همچنان كه آيه (الذين يتبعون الرسول النبى الامى الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التوريه و الانجيل ) و آيه (اولم يكن لهم آيه ان يعلمه علماء بنى اسرائيل ) نيز بدان تصريح دارند.

در اين آيه شريفه، وعده اى جميل به آن عده از اهل كتاب مى دهد كه شناخت خود را، كه از قرآن و رسول اسلام داشتند، كتمان نكردند، و مدح ايشان است بر حسن سلوك و مدارايشان با جاهلان مشركين، و به همين جهت بايد گفت : آنچه به ذهن نزديكتر است اين است كه : مراد از اجر دو برابر، اين است كه : يك اجر به ايشان داده مى شود به خاطر اين كه به كتاب آسمانى خود ايمان داشتند، و يك اجر هم داده مى شود به خاطر اينكه به قرآن ايمان آوردند، و بر ايمان دوم بعد از ايمان اولشان صبر نموده و كلفت و مشقت مخالفت با هوى را كه در هر دو ايمان هست، تحمل نمودند.

بعضى از مفسرين گفته اند: (مراد از دو اجر اين است كه : يك اجر به ايشان داده مى شود به خاطر اينكه در دين خود صبر داشتند و اجر ديگرى داده مى شود به خاطر اينكه در برابر آزار كفار و تحمل مشقت صبر كردند ولى سياق آيه با آن سازگار نيست.

(و يدرون بالحسنه السيئه ) - كلمه (يدرون ) از ماده (درء) است، كه به معناى دفع است، و مراد از (حسنه و سيئه ) به قول بعضى - سخن خوب و سخن بد است، و به قول بعضى ديگر عمل خوب و بد است، كه معروف و منكرش هم مى گويند، و به قول بعضى ديگر مراد از آن، خلق خوب و بد است، كه عبارت است از حلم و جهل، ولى سياق آيات با معناى اخير موافق تر است، بنابراين معناى آيه چنين مى شود كه : اين مؤمنين از اهل كتاب آزار و اذيت مردم را به وسيله مدارا و حلم و حوصله از خود دور مى كردند، و بقيه الفاظ آيه روشن است.

مراد از (لغو) سخن بيهوده است، به دليل كلمه (سمعوا مى شنوند)، چون لغو شنيدنى و از مقوله سخن است، پس مقصود سخنان بيهوده و خشن و زشتى است كه پرداختن به آن، كار عاقلان نيست، و لذا وقتى آن را مى شنيده اند، از آن اعراض نموده، و مقابله به مثل نمى كرده اند، بلكه مى گفته اند: اعمال ما براى ما، و اعمال شما براى شما، و اين در حقيقت متاركه و اعلام ترك گفتگو است، (سلام عليكم ) يعنى شما از ناحيه ما خاطرتان جمع باشد، و ايمن باشيد، كه گزندى نخواهيد ديد، اين جمله باز اعلام متاركه، و خداحافظى محترمانه است كه با اين جمله مى فهمانده اند شان ما اجل از آن است كه اين گونه سخنان بيهوده را دنبال كنيم، همچنان كه در جاى ديگر درباره مومنان فرموده : (و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما و چون مردم نادان به ايشان خطاب مى كنند، در پاسخ مى گويند: سلام، و يا پاسخى سالم مى دهند.

(لا نبتغى الجاهلين ) - يعنى ما خواهان معاشرت و مجالست جاهلان نيستيم، اين جمله تاكيد همان مطالب قبل است، و حكايت زبان حال ايشان است، نه اينكه عين اين عبارت را گفته باشند، چون اگر اين عبارت را گفته باشند، و جمله مزبور حكايت گفته ايشان باشد، نه زبان حال، آن وقت مقابله بدى با بدى مى شود و با جمله قبلى كه مى فرمود: (بدى را با خوبى دور مى كنند) منافات دارد.

مراد از (هدايت ) در اينجا صرف راهنمايى نيست، بلكه رساندن به هدف مطلوب است كه بازگشتش افاضه ايمان بر قلب است، و معلوم است كه اين چنين هدايت كار رسول نيست، بلكه كار خداى تعالى است، و احدى در آن با او شركت ندارد، و اما اگر مقصود از آن راهنمايى بود، معنا نداشت كه آن را از رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) نفى كند، و بفرمايد تو هدايت نمى كنى، براى اينكه اين قسم هدايت وظيفه رسول است. و مراد از (مهتدين ) كسانى است كه هدايت را قبول مى كنند.

بعد از آنكه خداى تعالى در آيات قبل محروميت مشركين يعنى قوم رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) را از نعمت هدايت، و نيز ضلالتشان را به خاطر پيروى هواى نفس، و استكبار از حق، كه به ايشان نازل شده، بيان كرد، و نيز بعد از آنكه ايمان و اعتراف اهل كتاب را به آن حق ذكر فرمود، آيات اين فصل را با اين جمله ختم كرد كه امر هدايت به دست خدا است، نه به دست تو، به دليل اينكه اهل كتاب را با اينكه قوم تو نيستند، هدايت فرمود، و قوم تو را با اينكه به تو نزديكند، و خيلى دوست مى دارى هدايت شوند، هدايت نفرمود، آرى اوست كه پذيرندگان هدايت را مى شناسد.

بحث روايتى (رواياتى در ذيل آيات گذشته)

در تفسير الدر المنثور است كه بزار، و ابن منذر، و حاكم (وى حديث را صحيح دانسته )، و ابن مردويه، از ابى سعيد خدرى روايت كرده اند كه گفت رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) فرمود: خداى تعالى هيچ قومى را، و هيچ دوره اى از بشر را، و هيچ امتى را، و هيچ اهل قريه اى را، در روى زمين بعد از نزول تورات به عذاب آسمانى هلاك نكرد، مگر تنها آن قريه را كه به عذاب مسخ مبتلا ساخت، و به صورت ميمون مسخشان كرد، نمى بينى كلام خداى را كه مى فرمايد (و لقد آتينا موسى الكتاب من بعد ما اهلكنا القرون الاولى )؟.

مؤلف: در اين روايت روشن نيست كه آيه مورد استشهاد چه دلالتى بر مضمون روايت دارد؟ در آخر روايت داشت كه تا قبل از نزول تورات عذابهايى آسمانى، اقوام و امت هايى را هلاك كرد، ولى بعد از نزول تورات اين گونه عذابها قطع شد، و آيه شريفه هيچ دلالتى بر اين معنا ندارد.

بيان گرامى تر بودن حضرت محمد (ص) و امت او نزد خدا از موسى (ع) و امت او

و نيز در همان كتاب در ذيل آيه (و ما كنت بجانب الطور اذنادينا...)، آمده كه ابن مردويه از ابن عباس از رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) روايت كرده كه فرمود: وقتى خداى تعالى موسى را براى سخن گفتن با وى به كوه طور نزديك كرد، و به اين مقام قرب رسانيد، موسى پرسيد: پروردگارا آيا كسى گرامى تر از من نزد تو هست ؟ چون تو مرا به قرب و رازگويى خود، نائل ساختى، و با من سخن گفتى، خداى تعالى فرمود: بله مقرب تر از تو محمد (صلى الله اليه و آله و سلم) است، كه نزد من گرامى تر از تو است.

پرسيد حال كه محمد گرامى تر از من نزد تو است آيا امت محمد نيز گرامى تر از بنى اسرائيل اند با اينكه براى بنى اسرائيل دريا را شكافتى، و آنان را از شر فرعون و عمل او نجات دادى، و من و سلوى به ايشان اطعام كردى ؟ فرمود: آرى، امت محمد نزد من گرامى تر از بنى اسرائيل است، عرضه داشت : پروردگارا ايشان را به من نشان ده، خطابش كرد كه اى موسى تو ايشان را نمى بينى ولى اگر خواستى صوتشان را به تو مى شنوانم، عرضه داشت آرى اى خدا.

پس پروردگار ما امت محمد را ندا داد كه پروردگار خود را اجابت كنيد، امت محمد كه آن روز در پشت پدران و ارحام مادران خود بودند، تا آخرين نفرى كه تا روز قيامت جزو امت وى خواهند بود، همه اجابت نموده، يك صدا گفتند: بله، تو حقا پروردگار مايى، و ما حقا بندگان توايم، خداى تعالى فرمود: راست گفتيد من پروردگار شما، و شما بندگان منيد، و من شما را قبل از آنكه از من بخواهيد، آمرزيده ام و قبل از آنكه درخواستى كنيد عطا كرده ام، پس هر كس مرا با شهادت (لا اله الا الله ) ملاقات كند داخل بهشت مى شود.

ابن عباس مى گويد: به همين جهت وقتى محمد (صلى الله اليه و آله و سلم) مبعوث شد خدا خواست تا به خاطر آنچه كه به او و به امت او اختصاص داده بر او منت نهد، لذا گفت : اى محمد تو در جانب طور نبودى وقتى كه ما موسى را ندا داديم.

مؤلف: اين روايت را طبرى هم به چند طريق ديگر از غير ابن عباس نقل كرده. و اين معنا را صدوق هم در كتاب عيون اخبار الرضا از حضرت رضا (عليه السلام) روايت كرده، ولى اشكالى كه در آن است اين است كه : اگر بگوييم آيه مورد استشهاد روايت مى خواهد اين معنا را برساند، نظم سياق به كلى درهم مى ريزد، و ارتباط جمله هاى قبل از آن با جمله هاى بعد از آن به كلى فاسد مى شود.

و در كتاب بصائر به سند خود از محمد بن فضيل از ابى الحسن (عليه السلام) روايت كرده كه در ذيل آيه (و من اضل ممن اتبع هويه بغير هدى من الله ) فرموده : يعنى كيست گمراه تر از كسى كه هواى نفسانى خود را دين خود بگيرد، بدون اينكه دين را از ائمه هدى اخذ كند.

مؤلف: نظير اين روايت را صاحب بصائر از معلى از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده، و اين مضمون از باب جرى و تطبيق جزئى بر كلى يا از مقوله بطن قرآن است، نه اينكه آيه شريفه در خصوص مساله امامت نازل شده باشد.

شأن نزول (لذين آتيناهم لكتاب...) و ميان معناى (و يدرون بالحسنة السيئة)

و در مجمع البيان در ذيل آيه (الذين آتيناهم الكتاب...)، گفته : اين جمله و ما بعد آن درباره عبدالله بن سلام، تميم دارى، جارود عبدى، و سلمان فارسى نازل شده، چون اين چند نفر مسلمان شدند، و بلافاصله اين آيه درباره آنان نازل شد - نقل از قتاده است -.

بعضى ديگر گفته اند: درباره چهل نفر مسيحى نازل شد، كه قبل از بعثت به رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) ايمان آوردند، سى و دو نفر از آنان اهل حبشه بودند، كه با جعفر بن ابى طالب در مراجعتش از حبشه آمدند، و هشت نفر ديگر از شام آمدند، كه بحيراء، ابرهه، اشرف، ايمن، ادريس، نافع، و تميم، از ايشان بودند.

مؤلف: رواياتى ديگر غير از اين روايت وارد شده، باز در همان كتاب در معناى آيه (و يدرون بالحسنه السيئه )، گفته : بعضى گفته اند يعنى با حلم، جهل جاهلان را دفع مى كنند - نقل از يحيى بن سلام - و معنايش اين است : آزار مردم را به وسيله مداراى با مردم از خود دفع مى كنند، و نظير اين معنا از امام صادق (عليه السلام) روايت شده.

روايت جعلى اهل سنت درباره كفر ابوطالب و بيان اينكه ائمه اطهار (ع) قائل به ايمان او هستند

و در الدر المنثور است كه : عبد بن حميد، مسلم، و ترمذى، ابن ابى حاتم، ابن مردويه، و بيهقى در دلائل، از ابى هريره روايت كرده اند كه گفت : وقتى ابوطالب از دنيا مى رفت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نزدش آمد و فرمود: عموجان بگو لا اله الا الله تا من روز قيامت نزد خدا برايت بدان شهادت دهم، گفت : شهادت مى دادم، اگر سرزنش قريش نبود، كه فردا بگويند جزع و ناراحتى مرگ او را به اين اقرار واداشت، لذا خداى تعالى اين آيه را فرستاد: (انك لا تهدى من احببت و لكن الله يهدى من يشاء و هو اعلم بالمهتدين ).

مؤلف: در معناى اين روايت، روايت ديگرى از ابن عمر، ابن مسيب، و غير آن دو آمده، و ليكن روايات بسيار زيادى از ائمه اهل بيت (عليهم السلام) رسيده، كه فرموده اند: ابوطالب ايمان آورده بود، و اشعارى هم كه از او نقل شده پر است از اقرار به صدق رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم)، و حق بودن دين او، و اين ابوطالب كسى است كه رسول خدا (صلى الله اليه و آله و سلم) را وقتى صغير بود در دامن خود جاى داد، و بعد از بعثت و قبل از هجرت از او حمايت كرد، حمايتى كه ارزش آن حمايت و مجاهداتش در حفظ جان شريف رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در ده سال قبل از هجرت معادل است با ارزش مجاهدتهاى همه مهاجرين و انصار در ده سال بعد از هجرت، آن وقت چگونه ممكن است چنين كسى ايمان نياورده باشد؟!