وقف مسجد-آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

1- کم تعویض فرشهای کهنه مسجد

سؤال:قرار است که فرش‌های مسجد را تعویض کنیم و فرش جدید برای مسجد بگیریم. آیا می‌توانیم فرش‌هایی که الآن در مسجد وجود دارند را فروخته و پول آن را صرف خرید فرش‌های جدید کنیم؟ و یا می‌توانیم که فرش‌ها را به مسجدی دیگر فروخته و از پول آن برای خرید فرش‌های جدید استفاده کنیم؟

پاسخ:در صورتی که فرشهای مذکور در وضع فعلی چندان قابل استفاده نباشد هر یک از دو کار فوق مجاز است.

2- تبدیل کردن قسمتی از شبستان مسجد به حیات

سؤال: زمینى وقف مسجد شده، و طبق معمول قسمتى از آن تبدیل به حیاط، توالت و آبدارخانه، و قسمتى دیگر تبدیل به مسجد شده است، ولى به علّت تجدید بناء مقدارى از شبستان مسجد جزء حیاط شده یا بالعکس، آیا اشکال دارد؟

سؤال: در صورتى که این کار به نفع مسجد و نمازگزاران بوده باشد اشکالى ندارد.

3- تخریب و ساخت مجدد مسجد

سؤال: مسجدى در تهران با بیش از 40 سال سابقه ساخت و عدم رعایت اصول فنّى ساختمان سازى وجود دارد که طبق نظر کارشناسان ساختمانى، فاقد مقاومت لازم در برابر حوادث احتمالى است و با توجّه به عدم وجود امکانات تأسیساتى در حال حاضر به هیچ وجه قابل استفاده براى نماز و فعّالیت هاى فرهنگى و مذهبى و کلاسهاى درسى و مانند آن نمى باشد. در نهایت اکثر اهالى مؤمن و متدیّن نمازگزار و هیأت امناى محترم، با بررسیهاى همه جانبه تصمیم به تخریب و ساخت مجدّد با طرّاحى مطلوب گرفته اند. استدعا داریم در موارد ذیل راهنمایى لازم را بفرمائید. الف: تخریب بناى موجود با توجّه به موارد فوق چه حکمى دارد؟ ب: مجوّز دفع ضایعات ساختمانى و فروش بعضى اقلام که نمى توان در مسجد جدید استفاده نمود و صرف درآمد حاصل از فروش آن در ساختمان جدید مسجد را صادر بفرمائید.

پاسخ: در فرض مسأله تخریب و تجدید بناى این مسجد مانعى ندارد؛ بلکه کار بسیار خوبى است. اگر ضایعات مربوطه در مساجد دیگر قابل استفاده نباشد، مجاز هستید آن را به فروش رسانده در همان مسجد مصرف کنید.

4- قطع درخت برای توسعه مسجد

سؤال: مسجدى است در یکى از شهرها، که جهت اقامه نماز جماعت و برگزارى مجالس دینى، مخصوصاً در ماه مبارک رمضان مشکلاتى براى مؤمنین دارد. پشت مسجد باغچه اى در حدود دویست متر وجود دارد، که گویا در قدیم مردم مراجعات خود را در همین مکان نزد عالم محل مى بردند؛ به همین جهت محکمه نامیده شده است، امّا وقفنامه خاصّى ندارد، چند سال پیش شخصى یک نهال گردو در همین زمین کاشته است که الان سالى حدود چند هزار دانه گردو دارد، آن شخص نهال گردو را وقف نکرده، بلکه فقط جهت نیل به ثواب این کار را کرده است و اکنون که نیاز به توسعه مسجد است، لازم است درخت گردو قطع و آن زمین ضمیمه مسجد گردد، آیا اجازه مى فرمائید درخت گردو قطع و زمین محکمه ملحق به مسجد گردد؟

پاسخ:چنانچه باغچه متعلّق به مسجد است و توسعه مسجد براى نمازگزاران لازم مى باشد، قطع درخت مزبور اشکال ندارد.

5- چگونگی مصرف پولهای باقیمانده مسجد

سؤال: مبالغى پول جهت ساختمان و تعمیر مسجدى جمع آورى شده که پس از مصارف لازمه، مقدارى از آن پول ها موجود و در اختیار شخص امینى است، مسجد در حال حاضر احتیاج ندارد؛ ولى بعدها احتیاج بیشترى خواهد داشت. الف: آیا مى شود با آن پول معامله انجام داد و سود آن براى مسجد باشد؟ ب: آیا اجازه مى فرمائید آن پول در یکى از صندوق هاى قرض الحسنه، جهت رفع احتیاجات مؤمنین، قرار گیرد؟ ج: آیا مى شود پول مزبور را در بانکى به حساب سپرده بلندمدّت یا کوتاه مدّت سپرد؟ د: امام جماعتى در آن مسجد در تمام ایّام سال و ماه رمضان بدون چشم داشتى نماز جماعت مى خواند و مسئله مى گوید و مردم را ارشاد مى کند و مسجد عایدات دیگرى ندارد، آیا جایز است مبالغى از آن پول را به امام جماعت داد؟

پاسخ:مصرف کردن این پول تنها در صورتى جایز است که رضایتِ دهندگان پول نسبت به آن جلب شود؛ ولى حفظ آن در صندوق قرض الحسنه یا سپرده بانکى براى آینده مانعى ندارد.

6- وقف مجدد قسمتی از مسجد

سؤال: مسجدى است به نام مسجد قلعه با قدمت زیاد که در اثر مرور زمان و ازدیاد نسلهاى قدیم و جدید، در ایّام سال، مخصوصاً ماه مبارک رمضان، کشش و ظرفیّت نمازگزاران را ندارد؛ در جوار این مسجد خانه اى قدیمى بوده که مالک آن، آن را به مسجد اهداء نموده و مسجد مذکور توسعه پیدا کرده است، لازم به ذکر است در این مسجد اکثراً مجالس روضه خوانى و ذکر مصائب اهل بیت(علیهم السلام)خصوصاً در ایام محرّم و صفر برپا مى شود و هیئتى بنام هیئت چهارده معصوم(علیهم السلام) وابسته به مسجد در ایّام محرّم و صفر برنامه دارند؛ در قسمت غربى مسجد چهار صفّه و غرفه وجود دارد، آیا جایز است آن صفّه و غرفه ها را به صورت مجزّى به نام هیئت چهارده معصوم وقف و صیغه جارى کرد؟

پاسخ:صفّه ها و غرفه هاى مسجد متعلّق به خود مسجد است و نمى توان آن را وقف مجدّد کرد.

7- استفاده از طبقه اوّل مسجد برای حسینیه

سؤال: اگر زمینى براى مسجد وقف شده باشد، آیا جایز است طبقه اوّل آن را حسینیّه و طبقه دوم را مسجد بنا کنند؟

پاسخ: هر دو طبقه حکم مسجد را پیدا مى کند؛ ولى عزادارى در آن اشکال ندارد؛ به شرط آن که مزاحم نماز نباشد.

8- استفاده قسمتی از مسجد برای کتابخانه و پایگاه بسیج

سؤال: قطعه زمینى، که در کنار مسجد است، را وقف مسجد نموده اند، الان مى خواهیم از گوشه آن کتابخانه اى درست کنیم، آیا این کار جایز است؟ و در فرض جواز، بانوانى که عذر شرعى دارند مى توانند در آنجا رفت و آمد کنند؟ و در ضمن آیا مى توان از یک اتاق از کتابخانه یاد شده موقّتاً براى پایگاه بسیج استفاده کرد؟

پاسخ: احداث کتابخانه مسجد در آن قسمت، اگر مزاحم نمازگزاران نباشد و هر زمان مورد نیاز قرار گیرد در اختیار مسجد قرار دهند، مانعى ندارد؛ ولى بانوانى که عذر شرعى دارند نمى توانند در آنجا رفت و آمد کنند و براى پایگاه نیز با شرایط فوق مى توان استفاده کرد.

9- جواز احداث لوازم مورد نیاز مسجد

سؤال: خیّرى قطعه زمینى به نام مسجد اهداء نموده است؛ ولى نظر خویش را در مورد احداث سرویس بهداشتى، ایوان، چایخانه، حیاط و آشپزخانه بیان نکرده است، آیا مى شود در موقوفه فوق موارد بالا را احداث نمود؟

پاسخ:اگر این امور مورد نیاز مسجد است و در عرف محل جزء لوازم مسجد محسوب مى شود، مانعى ندارد.

10- داخل بودن زیرزمین و طبقه فوقانی در حکم مسجد

سؤال:اگر زمینى وقف مسجد شده باشد، آیا زیرزمین و طبقات فوقانى نیز حکم مسجد را دارد؟ احداث کتابخانه در آن چه حکمى دارد؟

پاسخ: آرى حکم مسجد را دارد؛ ولى مانعى ندارد در آن کتابخانه احداث کنند؛ مشروط بر این که مزاحم نمازگزاران نباشد.

11- استفاده از زمین حمام مخروبه برای مسجد

سؤال: در یکى از روستاهاى لارستان به نام شرقویه یک حمّام قدیمى بوده که حدود بیست سال است مورد استفاده قرار نگرفته بود یکى از مؤمنین آن را خراب کرده و اکنون به صورت زمین مى باشد چنانچه اجازه بفرمایید چون در حریم مسجد جامع روستاى مذکور قرار گرفته مقدارى از این زمین براى احداث توالت و دستشویى براى مسجد و بقیّه، راه عبور مردم گردد؟

پاسخ: چنانچه امیدى براى تجدید بناى آن نیست و همچنین نیاز به حمّام دیگرى در آن آبادى نمى باشد که این زمین را بفروشند و صرف آن کنند، در این صورت مى توانید طبق آنچه نوشته اید عمل نمایید.

12- فروش وسائل غیر قابل استفاده مساجد

سؤال: آیا وسایلى را که متعلّق به مسجد است ولى مورد نیاز نیست، مى توان فروخت و پول آن را خرج مسجد کرد؟

پاسخ:چنانچه آن وسایل مورد نیاز نباشد بفروشید و صرف همان مسجد کنیدزیرا در این گونه موارد آنچه اقرب به نظر واقف یا باذل است صرف در همان مسجد است و اگر آن مسجد احتیاج ندارد مى توانید در سایر مساجد صرف کنید.

13- استفاده از موقوفه در غیر مورد وقف

سؤال: خانه اى توسط شخص خیّرى در زمینى که ملک مسجد است احداث شده است. خانه مذکور وقف شرعى گردیده مقیّداً به این که امام جماعت همان مسجد در آن سکونت نماید آیا شارع مقدّس اسلام اجازه مى دهد دیگرى در آن خانه سکنا گزیند و در صورت عدم سکونت امام راتب مسجد آیا شرعاً اجاره دادن آن جایز است؟

پاسخ: تا ممکن است باید امام مسجد از آن استفاده کند و اگر ممکن نشد اجاره دهند و مال الاجاره آن براى امام مسجد استفاده شود و اگر امام مسجد نیاز ندارد در سایر حوایج مسجد مصرف گردد.

14- اجاره دادن خانه ای که وقف امام جماعت شده

پاسخ:تا ممکن است باید امام مسجد از آن استفاده کند و اگر ممکن نشد اجاره دهند و مال الاجاره آن براى امام مسجد استفاده شود و اگر امام مسجد نیاز ندارد در سایر حوایج مسجد مصرف گردد.

15- انتقال وسائل یک مسجد به مسجد دیگر

سؤال: دو مسجد کنار هم ساخته شده است و وسط آنها حیاطى است که مربوط به هیچ کدام نیست، آیا مى شود در وسایل مربوط به دو مسجد تداخل کرد مثلا فرش یک مسجد را به مسجد دیگر منتقل کرد یا نه؟

سؤال:جایز نیست مگر این که ثابت شود وقف آنها عام است.

16- تبدیل به احسن فرشهای مسجد

سؤال: فرشهایى جهت مسجد خریدارى یا وقف شده و فعلا قابل استفاده هست ولى چون این فرشها با هم هماهنگ نیست و هرکدام وضع خاصّى دارد، آیا مى توان این گونه فرشها را فروخت و به جاى آنها فرشهاى هماهنگ و یکنواخت و زیباتر خریدارى کرد؟

پاسخ: فرشهاى وقف را نمى توان فروخت، مگر این که قابل استفاده نباشد.

17- فروش و تبدیل موقوفات مسجد

سؤال: گاهى، فرش یا اشیاى دیگرى وقف مسجد شده و از همان زمان وقف یا بعد از آن به مرحله اى رسیده که طبق نظر عرف یا متخصّصین فن، استفاده از آن جایز نیست و بایستى فروخته شود و الاّ به مرور زمان از ارزش آن کاسته خواهد شد، در مورد این گونه فرشها یا اشیاى دیگر آیا جایز است فروخته شود و به جاى آن فرشها یا اشیاى دیگرى جهت مسجد خریدارى کرد؟

پاسخ: اگر فعلا قابل استفاده نیست یا موجب از بین رفتن آنها مى شود، مى توان آن را تبدیل به مشابه کرد.

18- اختلاف عنوان وقف با تملیک

سؤال:اشیایى که به مسجد داده مى شود ممکن است گاهى با عنوان وقف و گاهى با عنوان تملیک باشد،آیا احکام شرعى این دو عنوان مختلف است؟

پاسخ:آرى مختلف است. آن جا که تملیک است کار آسان تر مى باشد و طبق مصالح مسجد مى توان آن را عوض کرد، ولى وقف تا در آستانه سقوط از انتفاع قرار نگیرد، تبدیل آن جایز نیست.

19- شک در وقف یا تملیک بودن اموال مسجد

سؤال: چیزهایى که قبلا به مسجد داده شده به فرض این که احکاموقف و تملیک فرق کند اگر ندانیم که وقف مسجد شده یا تملیک، حکم کدام یک بر آن بار مى شود؟

پاسخ:احتیاط واجب این است که با آن معامله وقف کنیم.

20- اولویت فتوای مرجع متولی

سؤال: اگر واقف یا تملیک کننده از یک مرجع و مجریان کارهاى مسجد (هیأت امنا) هرکدام از مرجع دیگرى تقلید مى کنند چنانچه این دو مرجع در مسائل فوق با هم اختلاف نظر داشته باشند کدام نظر باید عمل شود؟

پاسخ:نظر مرجع متولّى و مجرى کارهاى مسجد شرط است.

21- قبول هدایا و موقوفات غیر قابل استفاده

سؤال: اشیایى که مى خواهند به مسجد بدهند (وقف یا تملیک کنند) در صورتى که قدیمى باشد یا مناسب نباشد و استعمال آن فعلا معمول نیست یا مستهلک شده باشد، آیا مى توان این گونه اشیا را قبول ننمود و رد کرد؟

پاسخ:قبول هدایا براى مسجد واجب نیست، ولى اگر وقف یا تملیک شده باشد باید پذیرفت و مطابق وظیفه رفتار کرد.

22- انتقال کتب مسجد مخروبه به مساجد دیگر

سؤال: آیا جایز است آب انبارهایى که قبلا مورد استفاده اهالى بوده و اکنون به آن نیازى نیست آن را تخریب نموده و در زمین آن دارالقرآن احداث نماییم؟

پاسخ:احتیاط آن است که آن را براى این کار اجاره بدهند و مال الاجاره آن را صرف لوله کشى آب براى مستضعفان کنند.

23- وقف نمودن اجناس قیمتی به مسجد

سؤال: آیا وقف کردن اجناسى که احتمال سرقت آن زیاد است، و همین امر سبب مى شود که اغلب اوقات درِ مسجد بسته باشد، صحیح است؟

پاسخ:چنین وقفى اشکال ندارد; و وظیفه مردم آن است که از آن مواظبت کنند.

24- فروش اجناس قدیمی مسجد و جایگزینی اجناس جدید

سؤال: فروختن برخى از اجناس، که مورد نیاز مسجد نیست، یا امروزه استفاده از چنان وسایلى متعارف نمى باشد، و در مساجد دیگر نیز به همین جهت قابل استفاده نیست (مانند فرش کهنه، یا بخارى نفت سوز) چه حکمى دارد؟

پاسخ:در فرض مسأله فروختن آن اجناس و تهیّه اجناس مورد لزوم مانعى ندارد; ولى اولویّت با اجناس مشابه است (مثلا فرش نو به جاى فرش کهنه).

25- فروش اجناس گران قیمت مسجد

سؤال: فرش یا وسیله دیگرى از مسجد، که از ارزش بسیار بالایى برخوردار است، اگر مورد استفاده قرار گیرد، در مدّت بسیار کوتاهى ارزش آن به مقدار زیادى کاهش مى یابد، در صورتى که فروش آن به نفع مسجد باشد، آیا فروش آن جایز است؟

پاسخ:در فرض مسأله، فروش آن اشکالى ندارد، و مانند مسأله قبل عمل شود.

26- یکدست نمودن فرشهای مسجد

سؤال: فروش فرشهاى مسجد که داراى اندازه هاى متفاوت و رنگهاى مختلف است، به منظور یک نواخت کردن آنها و ایجاد جذّابیّت بیشتر، که در نهایت سبب جذب افراد بیشترى به مسجد خواهد شد، چه حکمى دارد؟

پاسخ: اگر فرشها وقف مسجد باشند، چنین کارى جایز نیست، چون ضرورتى ندارد. ولى اگر ملک مسجد باشد، این کار مانعى ندارد. (ملک مسجد مانند وسایلى که از درآمد موقوفه و مانند آن خریدارى مى شود.)

27- تعارض نظر واقف با قوانین میراث فرهنگی

سؤال:محلّى، طبق اسناد معتبر و مسلّم، وقف مسجدى شده است. از طرفى قسمت اعظم آثار مسجد در اثر مرور زمان از بین رفته ولى قسمتى از آثار از جمله محراب آن هنوز باقى است. با توجّه به وقف بودن محلّ براى مسجد، متولّى موقوفه قصد احداث مسجد در محلّ مسجد مخروبه سابق را دارد; ولى احداث مسجد و عمل به نیّت واقف با بعضى از مقرّرات میراث فرهنگى تعارض دارد; در صورتِ تعارضِ نیّتِ واقف با مقرّرات میراث فرهنگى، عمل به کدام یک مقدّم است؟ تکلیف شرعى متولّى موقوفه چیست؟

پاسخ: تا ممکن است باید با کمک گرفتن از اهل خبره و اطّلاع، جمع میان بناى مسجد و حفظ آثار فرهنگى شود. و اگر ممکن نشد، اولویّت با مسجد است.

28- اجاره دادن منزل موقوفه مسجد

سؤال: امام جماعتى از منزل موقوفه مسجد در طول سالیان حضورش در آن مسجد، استفاده نموده است، در حالى که خود، صاحب منزل شخصى مى باشد. آیا مى تواند پس از ترکِ منزلِ مسجد، و انتقال به منزل شخصى خویش، این منزل موقوفه را به شخص ثالثى اجاره داده و خود، مال الاجاره را تملّک کند؟

پاسخ: چنانچه منزل براى سکونت امام جماعت مسجد ساخته شده، اجاره آن جائز نیست; مگر آن که امام جماعت از آن استفاده نکند و بلا مصرف بماند; در این صورت مى توان آن را اجاره داد و مال الاجاره آن را صرف نیازهاى مسجد کرد، و اگر امام جماعت ناچار است در جاى دیگرى خانه اجاره کند، مى توان مال الاجاره آن خانه را از این وجه پرداخت کرد; ولى در صورتى که منزل ملکى داشته باشد، مال الاجاره به او تعلّق نمى گیرد

29- نظر واقف نسبت به تعیین امام جماعت

سؤال:واقف خواهان اعلمیّت و اهل محل بودن پیش نماز مى باشد، ولى هم اکنون پیش نماز امام جمعه محترم شهر است، که اهل این شهر نمى باشد. اقامه نماز به امامت فرد مذکور چه حکمى دارد؟

پاسخ: نظر واقف نسبت به تعیین امام جماعت شرط نیست

30- آوردن کتاب های مستهلک مسجد به خانه

سؤال: آیا آوردن کتابهای وقفی مسجد به خانه که می خواهند دور بریزندجایز است ؟

پاسخ:اگر در مساجد و کتابخانه ها قابل استفاده نباشد مانعی ندارد.

31- وقف زمین برای مسجد مشروط به ساخته شدن

سؤال: شخصى در سال 1362 زمینى را به شکل زیر وقف کرده است: «اگر این زمین را ساختند، به عنوان مسجد باشد، و اگر آن را نساختند، همچنان متعلّق به خودم باشد.» آیا وقف به این شکل صحیح است؟ در هر صورت، آیا مى توان زمین مذکور را فروخت، و در جاى دیگر زمینى براى مسجد خرید؟

پاسخ: این گونه وقف اشکال دارد، و مى تواند از آن صرف نظر کند، ولى چنانچه موافقت کند از آن به نحوى براى مسجد در آن جا یا جاى دیگر استفاده شود بهتر است.

32- استفاده از امکانات مسجد برای مراسم ختم

سؤال: استفاده از امکانات مسجد، اعمّ از ظروف آشپزخانه و مانند آن، در مراسم ختم افراد (چه در داخل مسجد و چه در بیرون مسجد) چه حکمى دارد؟

پاسخ: جایز نیست; مگر این که نظر واقفین عامّ بوده باشد، یا عرف محلّ چنین اقتضا کند.

33- تصرف و ساخته شدن بنا در زمین مسجد

سؤال: آموزش و پرورش مقداری از زمین مسجد را که در کنار زمین متعلق به خودش بوده سهوا یا عمدا تصرف کرده و ساخته است. حال اگر قرار بر تخریب باشد کل ساختمان آموزش و پرورش ویران می گردد یا ضرر فراوانی به مدرسه وارد می شود. اداره اوقاف و متولی، حاضرند آن مقدار زمین را به اجاره آموزش و پرورش در آورده و سند اجاره تنظیم نمایند. آیا این امر مشروع است؟

پاسخ:چنانچه این کار عمدى نبوده باید سند اجاره تنظیم کنند، و وجه آن را صرف تعمیرات مسجد نمایند.

34- اختصاص زیرزمین مسجد به درمانگاه

سؤال: در صورتى که زیرزمین مسجدى را تبدیل به درمانگاه کنند، مراجعه بیمارانى که عذر شرعى دارند (مانند زنانى که خون نفاس مى بینند) یا بیماران غیر مسلمان به چنان درمانگاهى چه حکمى دارد؟

پاسخ: اوّلاً در صورتى مى توان زیر زمین مسجد را تبدیل به درمانگاه کرد که هیچ گونه مزاحمتى براى نمازگزاران نداشته باشد، و مردم نخواهند از آنجا براى نماز خواندن استفاده کنند. و ثانیاً زنان معذور نمى توانند به آنجا مراجعه کنند، و غیر مسلمانان اگر سبب آلوده شدن آنجا نشوند مانعى ندارد. و این در صورتى است که درمانگاه بعداً ایجاد شده باشد. امّا اگر از اوّل آنجا وقف بر درمانگاه شده است مشکلى ندارد.

35- فروش مستغلات مسجد

سؤال:منزلی که با مسجد مقداری فاصله دارد وقف مسجد شده است و آن را تبدیل به آشپزخانه مسجد کرده اند و مدتی نیز مورد بهره برداری قرار گرفته است ولی اکنون زمینی که در جنب مسجد است، وقف آن مسجد شده و قرار است آشپزخانه مسجد شود. آیا جایز است آشپزخانه سابق را بفروشند و پول آن را صرف آشپزخانه جدید کنند؟

پاسخ: اگر وقف مسجد شده، فروختن آن جایز نیست؛ بلکه می توانند اجاره دهند و درآمد آن را صرف آشپزخانه جدید کنند و اگر ملک مسجد است، می شود آن را فروخت و صرف آشپزخانه جدید کرد.