17 شوال: جنگ خندق(احزاب)-آرشیو مطالب سایت قدیمی

جنگ خندق ( احزاب)

ازحوادث مهم سال پنجم هجرتکه به قول معروف در ماه شوال آن سال اتفاق افتادجنگ خندق بود،که با توجه به کثرت سپاه و تجهیز لشکریان قریش،و محاصره طولانی و نبودن آذوقه کافی در شهر مدینه،ودشواری وضع اقتصادی،کارشکنی‏های داخلی که از ناحیه یهود بنی قریظه و منافقین می‏شد وبه سختی مسلمانان راتهدید می‏کرد،برای پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و پیروان آن بزرگوار یکی ازسخت‏ترین جنگها و دشوارترین درگیریهایی بود که با دشمن داشتند و مانند گذشته به کمک ویاری خدای تعالی و ایمان و فداکاری و استقامت،بر همه این مشکلات پیروزشده و همه دشمنان را مغلوب ساختند و از این کارزار سخت و دشوار نیز فاتح وسربلند و پیروزبیرون آمدند.

فضیلتی از سلمان

سلمان با اینکه طبق روایاتیکه در شرح حال او گذشت عمری طولانی داشت،مردی نیرومند و کارگر خوبی بود که در هر روزبه اندازه چند نفر کار می‏کرد و ازاین رو میان مهاجر و انصار درباره او اختلاف افتاد و هر دسته او را از خودمی‏دانستند،مهاجرین می‏گفتند:سلمان از ماست و انصارمی‏گفتند:از ماست؟رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم که چنان دیدفرمود: «السلمان منا اهل ا لبیت»، سلمان از ما خانداناست.

برکت غذای جابر

داستان برکت غذای جابر را محدثین شیعه و سنی و اهل تاریخ مختلف نقل کرده‏اند واجمال داستان که در مجمع البیان طبرسی و صحیح بخاری و کتابهای دیگر آمده این است که جابر گوید :روزی از آن روزها که مسلمانان به کار حفر خندق مشغول بودند به سراغ رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم رفتم و آن حضرت را در مسجدی که در آن نزدیک بود مشاهده کردم که ردای خود را زیر سر گذارده و به پشت خوابیده و برای آنکه گرسنگی در او اثرنکند و خالی بودن شکم او مانع از کار حفر خندق نشود سنگی به شکم خود بسته است جابرگوید:آن وضع را که دیدم به فکر افتادم تا غذایی تهیه کرده و آن حضرت را به خانه ببرم،از این رو به خانه رفتم و بزغاله‏ای را که در منزل داشتم و ازنظر اندام متوسط بود ـنه چاق و نهلاغرـ ذبح کردم و از زنم پرسیدم:چه درخانه داری؟گفت:یک صاع جو،بدوگفتم:این بزغاله را بپز و جو را نیز آرد کن و نانی بپز تا من امشب رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم را بخانه بیاورم.زن قبول کرد و من کنار خندق آمدم و دوباره پس از ساعتی از آن حضرتاجازه گرفته بازگشتم و دیدم بزغاله پخته شده و چند قرص نان نیز پخته است.به نزد رسولخداصلی الله علیه و اله وسلم رفتم و چون شام شد و مردم دست از کار کشیده و خواستند به خانه‏های خود برونداز آن حضرت دعوت کردم تا شام را در خانه ما صرف کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسید:چه در خانهداری؟من جریان بزغاله و یک صاع جو را عرض کردم.حضرت دستور داد جار بزنند تا همه افرادی که در حفر خندق کار می‏کردندشام را در خانه جابر صرفکنند.و در نقل دیگری است که خودآن حضرت فریاد برداشت: «یا اهل الخندق ان جابراصنع لکم شوربا فحی هلاکم» [ای اهل خندق جابر برایشما شوربایی ساخته همگی بیایید] جابرگوید:خدا می‏داند درآن وقت چه بر من گذشت و با خود گفتم:«انا لله و اناالیه راجعون»،زیرا می‏دیدم آنگروه بسیار(که طبق مشهور بیش از هفتصد نفربودند)همگی به راه افتادند و به فکر فرورفتم که چگونه از آن اندک غذامی‏خواهند بخورند و سیر شوند،از این رو بسرعت خود رابه خانه رسانده به همسرم گفتم:ای زن! رسوا شدم،رسول خدا با همه مردم به خانه مامی‏آیند!زن گفت:آیا پیغمبر از توپرسید چه در خانه داری؟گفتم:آری همسرم گفت:پس ناراحت نباشخدا و رسول او به جریان داناتر هستند و براستی زن همین یک جمله اندوه بزرگی رااز دل من دور کرد،و بخوبی مرا دلداری داد.دراین وقت پیغمبر وارد شدو یکسره به سوی مطبخ آمد و سر دیگ و تنور رفت ودستور داد پارچه‏ای روی دیگ وپارچه‏ای نیز روی تنور نان انداختند و خود ایستاد و فرمان داد مسلمانان ده نفر ده نفر بیایند و برای هر دسته مقداری نان از زیر پارچه از تنور بیرون می‏آورد و با دستخود در کاسه‏های بزرگی که تهیه شد،ترید می‏کرد.سپس به دست خود ملاقه را می‏گرفت و سردیگ می‏آمدو آبگوشت روی نانها می‏ریخت و قدری گوشت هم روی آن می‏گذارد و به نها می‏داد و در هر بار پارچه‏ای را که روی دیگ و تنور بود دوباره روی آن می‏انداختو بدین ترتیب همه آن جمعیت بسیار را سیر کرد و پس از همه ما نیزبا خود او غذاخوردیم و به همسایه‏ها نیز دادیم.ودر نقل دیگری است کهگوید:خانه ما هم تنگ بود و حضرت با دست خود به دیوارهای اطراف اشاره می‏کرد و آنهابه عقب می‏رفت و همه مردم را در خانه بدین ترتیب جای داد.

کشته شدن عمرو بن عبدود به دست امیرالمؤمنین علی علیه السلام

به هر اندازه که کار برمسلمانان سخت بود و با گذشت شبها و روزها مشکلترمی‏شد به همان اندازه برای احزاب ولشکر دشمن نیز توقف بی نتیجه در آن سرزمین بخصوص که آن ایام با فصل زمستان و سرمایسخت مدینه هم مصادف شدهبود بسیار کار سخت و طاقت فرسایی بود و بزرگان سپاه قریش واحزاب دیگر ازاینکه با این همه تهیه وسایل جنگی و پیمودن این راه طولانی به خاطروجود آن خندقی که پیش بینی آن را نکرده بودند نمی‏توانستند کاری انجام دهندبسیار رنجمی‏بردند فقط گاهگاهی از آن سوی خندق تیرهایی به سوی مسلمانان پرتاب می‏کردند که ازاین طرف نیز بدون پاسخ نمی‏ماند و مسلمانان نیز پاسخشان را با تیر می‏دادند،و گاهی حمله‏های شبانه از طرف ایشان صورت می‏گرفت که از طرف پاسداران مسلمان که‏در برابرراههای خندق پاسداری می‏کردند بخوبی دفع می‏شد.برای پهلوانان و سلحشورانیمانند عمرو بن عبدود و عکرمة بن ابی جهل که به همراه این سپاه گران به مدینه آمده بودند تا انتقام کشتگان بدر و احد را ازسربازان جانباز اسلام بگیرند و در طول راهمیان مکه و مدینه ویرانی یثرب ونابودی کامل اسلام و پیروان این آیین مقدس را در سرپرورانده بودند،بسیاردشوار و ننگین بود که بدون هیچ گونه زد و خورد و کشت و کشتار وکارزاری به مکه باز گردند.برای سران سپاه و بزرگانی چون ابو سفیان نیز که بمنظور جبران ننگ غیبت در بدرصغری تصمیم به شکست قطعی جنگجویان مدینه گرفته بودند،بازگشت به این صورت موجب رسوایی و ننگ بیشتری می‏شد،ازاین رو در یکی از روزها با هم مشورت کردند و تصمیم گرفتند به هر ترتیب شده راهی پیداکنند و از خندق عبور کرده به این سو بیایند و با مسلمانان جنگ کنند،گروههای مختلف به سرداری عمرو بنعاص،خالد بن ولید،ابو سفیان،ضرار بن خطاب و دیگران برای این کارتعیین شدند ولی هر بار با شکست رو به رو شده و نتوانستند کاری از پیشببرند،تاسرانجام روزی عمرو بن عبدود با چند تن دیگر از سران جنگ مانند ضرار بن خطاب و هبیرة بن ابی وهب و نوفل بن عبد الله و عکرمة و دیگران بر اسبان خود سوار شده ولباس جنگ پوشیدند و اطراف خندق را گردش کرده و بالاخره تنگنایی پیدا کردند که عرضش کمتر از جاهای دیگر بود،و بر اسبان خود رکابزده و به هر ترتیبی بود خود را به اینسوی خندق رساندند و اسبان را به جولان در آورده شروع به تاخت و تاز کردند،و برای جنگ مبارز و هماوردطلبیدند.هیچیک از آنان درشجاعت،شهرت عمرو بن عبدود را نداشت و سالخورده‏تر و باتجربه‏تر از وی در جنگهانبود،و بلکه به گفته اهل تاریخ در آن روزگار هیچ شجاعی در میان عرب شهرت عمرو بنعبدود را نداشت،و او را«فارسیلیل»می‏نامیدند و با هزار سوار او را برابرمی‏دانستند،و از این رو مسلمانان نیز تنها از جنگ با او واهمه داشتند و گرنه همراهاناو چندان ابهتی برای آنها نداشت.عمروبن عبدود که توانسته بود خود را به این سوی خندقبرساند و آرزوی خود را که جنگ در میدان باز با مسلمانان باشد برآورده سازد،با نخوت وغروری خاص‏اسب خود را به جولان در آورده و مبارز طلبید دنباله ماجرا را راویان بهدو گونه نقل کرده‏اند،در برخی از روایات است که چون علی علیه السلام دید اینان خود را به اینسوی خندق رسانده‏اند با چند تن از مسلمانان به میدان آمده و خود را به آن تنگنایی کهعمرو بن عبدود و همراهانش از آن آمده بودند رساند و راه بازگشت را بر آنها بست و درنتیجه عمرو ناچار به جنگ گردید و مبارز طلبید و علی علیه السلام به جنگ او آمد و او را به قتلرسانید ـبه شرحی که ذیلا خواهید خواند.- و در روایات زیادی که درسیره حلبیه و کتابهای دیگر نقل شده چنین است که چون عمرو مبارز طلبید کسی جرأت جنگبا او نکرد جز علی علیه السلام که برخاست و از رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم اجازه گرفت تا بهجنگ او برود اما پیغمبر به اودستور داد بنشیند،برای بار دوم عمرو بن عبدود مبارزطلبید و به عنوان سرزنش و استهزاء مسلمانان فریاد زد: «این جنتکم التی تزعمون انمن قتل منکم دخلها»؟[کجاست آن بهشتی که شمامی‏پندارید هر کس از شما کشته شود داخل آن بهشت شود؟ علی علیه السلام دوباره از جا برخاستو از رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم اجازه خواست به جنگ او برود و پیغمبر باز هم به او اجازه نداد وفرمود:بنشین که او عمرو بن عبدود است؟عمرو در این بار رجزیخواند به صورت تعرض و ایراد و در حقیقت اندرزی‏توأم با توبیخ و ملامت بود و رجز این بود که گفت:

و لقد بححت من النداءبجمعکم هل من مبارز

و وقفت اذجبن الشجاع مواقف القرن المناجز

انی کذلک لمازل متسرعا نحو الهزاهز

ان الشجاعة فی الفتی و الجود من خیرالغرائز

یعنی صدای من گرفت از بسکه فریاد زدم آیا مبارزی هست و در جایی که دل شجاعان بلرزد یعنی جایگاه هماوردان سختنیرو ایستاده‏ام و من پیوسته به سوی جنگهای سخت که پشت مردان را می‏لرزاند شتاب می‏کنم!به راستی که شجاعت وسخاوت در جوانمرد بهترین خصلتهاست

این بار نیزعلی علیه السلام برخاست و دیگری جرأت این کار را نکرد و به تعبیر تواریخ مسلمانان چنان بودندکه«کأن علی رؤسهم الطیر»گویا بر سر آنها پرنده قرارداشت کنایه از اینکه هیچ حرکتیکه نشان دهنده عکس العملی از طرف آنان باشد دیده نمی‏شد.علی علیه السلام اجازه خواست به جنگ او برود،پیغمبر فرمود:او عمرواست؟علی علیه السلام عرض کرد:اگر چه عمرو باشدرسولخدا صلی الله علیه و آله و سلم که چنان دید رخصت جنگ بدو داده فرمود:پیش بیا!و چون علی علیه السلام پیش رفت حضرت زره خود را بر او پوشانیدو دستار خویش بر سر او بست و شمشیر مخصوص خود را به دست او داد آن گاه بدو فرمود:پیشبرو،و چون به سوی میدان حرکت کرد رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم دست به دعا برداشت و درباره او دعا کردهگفت:« اللهم احفظه من بین یدیهو من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوق رأسه و من تحت قدمیه»خدایا او را از پیش رو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالای سر و پایین پایش محافظت و نگهداری کن.]و در روایت دیگری استکه وقتی علی دور شد،پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:« لقد برز الایمان کله الیالشرک کله»براستی همه ایمان با همه شرک رو به رو شد! و به هر صورت علی علیه السلام بسرعت خود را به عمرو رسانده پاسخ رجز او را این گونه داد:

لا تعجلن فقد اتاک مجیبصوتک غیر عاجز

ذونیة و بصیرة و الصدق منجی کل فائز

انی لارجوان أقیم علیکنائحة الجنائز

من ضربة نجلاء یبقی صوتها عند الهزاهز

شتاب مکن که پاسخ دهندهفریادت(و خفه کننده‏ات)آمد با عزمی(آهنین)وبینشی(کامل)و صدق و راستی هر رستگاری رانجات بخش است و من با این عقیده به میدان تو آمده‏ام که نوحه نوحه‏گران مرگ را برایتو برپا کنم(و تو رااز پای در آورم)با ضربتی سخت⁽که در جنگهاآوازه‏اش به یادگار بماند.

عمرو که باور نمی‏کرد کسی به این زودی و آسانی حاضر شودبه میدان بیاید و به مبارزه او حاضر شود با تعجب پرسید:توکیستی؟فرمود:من علی بن ابیطالب هستم،عمرو گفت:ای برادرزاده خوب بود عموهایت که از توبزرگتر هستند به جنگ منمی‏آمدند؟زیرا من خوش ندارم خون تو را بریزم!و درحدیث دیگری است که گفت:من با پدرتابو طالب رفیق بوده‏ام!علی علیه السلام فرمود: «لکنی و الله احب أن أقتل کمادمت آبیا للحق»

تا وقتی که تو از حق روگردان باشی دوست دارم خون تو را بریزم.

دراینجا بود که عمرو بنعبدود به غیرت آمد و خشمناک به علی علیه السلام حمله کرد،علی علیه السلام بدو فرمود :تو در جاهلیت با خودعهد کرده بودی و به لات و عزی سوگند یاد کرده بودی که هر کس سه چیز از تو بخواهد یکیاز آن سه چیز و یاهر سه را بپذیری؟عمرو گفت:آری،علی علیه السلام فرمود:پس یکی از سه پیشنهادمرا بپذیر:

نخست آنکه به وحدانیت خدای یکتا و نبوت پیغمبر گواهی دهی و تسلیم پروردگار جهانیان گردی .

عمرو گفت:ای برادر زادهاین حرف را نزن و خواهش دیگری بکن!علی علیه السلام فرمود:اما اگر آن رابپذیری برای تو بهتر است. سپس ادامه داده فرمود:

دیگرآنکه از راهی که آمده‏ای باز گردی(و از جنگ با مسلمانان صرفنظرکنی).

عمرو گفت:این هم ممکن نیست و زنان قریش برای همیشه به هم بازگو کنند(و گویند عمرو از ترس جنگ گریخت علی علیه السلام فرمود:

پیشنهادسوم آناست که از اسب پیاده شوی و با من جنگ کنی.

عمرو خندید و گفت :ولی من گمان نمی‏کردماحدی از اعراب مرا به این کار دعوت کند(و مرا به جنگ با خودبخواند).

این را گفت و ازاسب پیاده شد و اسب را پی کرده به علی حمله کرد،و شمشیری به جانب سر آن حضرت حواله نمود که علی علیه السلام سپر کشید و آن ضربت را ردکرد و با این حال شمشیر عمرو سپر را شکافت وجلوی سر علی علیه السلام را نیز زخمدارکرد اما علی علیه السلام در همان حال مهلتش نداده و شمشیر را ازپشت سر حواله گردن عمرو کرد و چنان ضربتی زد که گردنش را قطع نمود و او را بر زمینانداخت.ودر روایت حذیفه است که علی علیه السلام شمشیر را حواله پاهای عمرو کرد و هر دوپای اورا از بیخ قطع نمود و او بر زمین افتاد و علی علیه السلام روی سینه‏اش نشست،عمرو باناراحتی گفت:«لقد جلست منی مجلساعظیما»[براستی که بر جای بزرگی نشسته‏ای.]سپس از علی درخواست نمود که پس از کشتن اوجامه از تنش بیرون نیاورد،حضرت در جوابش فرمود:این برای من کار سهلی است،و پس ازآنکه سرش رابرید تکبیر گفت:رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم فرمود:به خدا علی او راکشت.نخستین کسی که خود را به علی رسانید تا به او تبریک بگوید:عمر بن الخطاب بود که در میان گرد و غبار آمد و دیدعلی علیه السلام شمشیرش را با زرهعمرو پاک می‏کند،عمربا عجله بازگشت و خبر قتل عمرو را به پیغمبر رسانید و به دنبال او نیزعلی علیه السلام با چهره‏ای باز و شکفته سر رسید و سر عمرو را پیش پیغمبر گذارد،وچونعمر از او پرسید:چرا زره او را که در عرب مانند ندارد بیرون نیاورده‏ای؟فرمود:من شرم کردم او را برهنه سازم ودر نقل دیگری است که جابرگوید:من در آن وقت به همراه علی علیه السلام رفتم تا جنگ وکارزار آن دو را تماشا کنم و چون به یکدیگر حمله کردند غباری بلند شد که دیگر کسی آن دو را نمی‏دید و در میان آن غبارناگاه صدای تکبیر علی علیه السلام بلندشد و همه دانستند که عمرو به دست علی علیه السلام به قتل رسیده وکشته شده است.

تاریخ تهیه مطلب: 1388/7/14