احکام انواع شغل ها و درآمدها-فتاوای آیت الله العظمی بهجت (قدس سره)

* آرايشگرى

سؤال483. اجرت گرفتن آرايشگر زنى كه مى داند مشترى او براى خودنمايى به نامحرم آرايش مى كند، چه حكمى دارد و در صورت حرمت و اختلاط با پول هاى حلالش، براى تخميس چه كار كند؟

جواب: با علم به استفاده او در حرام، احتياط در ترك است و اگر خود نيز قصد استفاده او در حرام نموده باشد، حرام يقينى است و گرفتن پول، تابع خود عمل است. پس بايد به صاحب آن بازگرداند و اگر نتواند، همانند مال مجهول المالك (مالى كه صاحب آن مشخص نيست)، عمل نمايد.

* ريش تراشى

سؤال484. گرفتن مزد در مقابل ريش تراشى با تيغ چه حكمى دارد؟

جواب: حرام است.

سؤال485. تراشيدن ريش جهت حفظ بهداشت و نظافت چه حكمى دارد؟

جواب: حرام است.

سؤال486. اگر انسان براى اين كه توهين مردم را نشنود، ريشش را بزند، چه حكمى دارد؟

جواب: جايز نيست.

سؤال487. كوتاه كردن ريش تا چه حدى بدون اشكال است؟

جواب: اگر در عرف به آن تراشيدن ريش بگويند، اشكال دارد.

سؤال488. آيا ريش پرفسورى كافى است؟

جواب: كافى نيست.

سؤال489. تراش موهاى زير گلو و بالاى ريش با خودتراش، چه حكمى دارد؟

جواب: تراشيدن زير گلو و روى گونه ها در حدّ اصلاح، مانعى ندارد.

سؤال490. آيا براى اين كه انسان در بعضى محيط ها انگشت نما نشود، مى تواند صورت خود را با تيغ بتراشد؟

جواب: جايز نيست.

سؤال491. گذاشتن خط ريش چه حكمى دارد؟

جواب: در حدّ اصلاح روى گونه ها، اشكال ندارد.

سؤال492. صورتم خيلى كم مو است، آيا تراشيدن اين موها به منظور رشد و پرپشت شدن ريش، اشكال دارد؟ با توجه به اين كه ديگران مرا با اين وضع مسخره مى كنند؟

جواب: اگر عرفا به آن ريش اطلاق مى شود، جايز نيست.

جواب: اگر ناچاريد پول را پرداخت كنيد، بدون اذن گرفتن از شريك، حكم ساير اموالى كه به حسب قانون گرفته مى شود را دارد.

سؤال494. آيا تراشيدن ريش با هر وسيله اى چه حكمى دارد و يا فقط استفاده از تيغ ممنوع است؟ آيا براى مرتب كردن ريش استفاده از تيغ جايز است؟

جواب: تراشيدن ريش با هر وسيله اى، جايز نيست و مرتب كردن روى گونه و زير گلو با تيغ يا هر وسيله ديگر، مانعى ندارد.

سؤال495. تراشيدن ريش، با ماشين شماره ى صفر چه صورتى دارد؟

جواب: ماشين كردنى كه مثل تراشيدن باشد، بايد ترك شود.

سؤال496. اگر تراشيدن ريش طبق احتياط واجب حرام باشد، آيا مى توان به مجتهدى رجوع كرد كه حلال مى داند؟

جواب: از آن جا كه تمام مجتهدين تراشيدن ريش را جايز نمى دانند؛ لذا رجوع در اين مسأله بنابر فرض، ثمره اى ندارد.

* بيمه

سؤال493. اينجانب با شخصى از نظر كار و سرمايه و درآمد مشترك و مساوى هستم، ولى طبق قانون شوراى مركزى اصناف از نظر پروانه، بنده به عنوان مباشر مى باشم و طبق قانون تأمين اجتماعى، مباشر بايد حقّ بيمه پرداخت نمايد و من اين مبلغ را پرداخت مى كنم و از آن استفاده مى نمايم، آيا مقدار پولى كه پرداخت مى كنم با همكارم در سرمايه شريك هستم؟

سؤال497. قرارداد بيمه و امورى كه مربوط به آن مى شود، چگونه بايد باشد تا به صورت شرعى منعقد شود؟

جواب: عقد مصالحه ى به چيزى كنند، به شرط اين كه مقدارى در طول سال پول بپردازند و طرف بيمه هم متعهد شود خسارت هاى حادثه را ضامن باشد؛ يا فرد بيمه شده از شركت بيمه وكالت و اذن بگيرد كه معامله ى شرعيه اش را خودش انجام دهد.

* پزشكى

گرفتن حق ويزيت

سؤال498. آيا اخذ اجرت براى پزشك در حرفه پزشكى و صناعات مانند آن جايز است؟

جواب: در واجبات توصّليه ى كفاييّه جايز است، زيرا وجوب آن اعم از مجانى بودن است و اگر به نحو مجّانى آن كارها واجب باشد، باعث اختلال نظام مى شود.

دريافت حق طبابت، قبل از بهبودى بيمار

سؤال499. آيا دريافت حق طبابت، قبل از بهبود بيمارى (طبق روش مرسوم) صحيح است؟

جواب: به حسب ظاهر اين وجهى كه پرداخت مى شود، در مقابل توصيف است نه در مقابل مباشرت معالجه. چه بسا هم مباشر غير وصف كننده باشد.

راه تعيين ميزان حق طبابت

سؤال500. با توجه به اين كه حقّ طبابت (همانند حق وكالت و مواردى از اين قبيل و برخلاف اجناس كه داراى قيمت خاصى هستند) از لحاظ مادّى، غير قابل تعيين مى باشد، به نظر حضرت عالى بهترين راه تعيين ميزان حق طبابت چيست؟ آيا مقدارى كه دولت تعيين مى كند، در هر شرايطى قابل دريافت است و پزشك مديون نخواهد بود؟

جواب: اگر حق طبابت در سابق معيّن بوده، به حسب ظاهر راه تعيين قيمت فعلى اش، نسبت اضافه قيمت اشيا و اعمال نسبت به قيمتى كه در سابق بوده است مى باشد. مثلاً اگر قيمت اشيا و اعمال نسبت به زمان گذشته دو ثلث گران تر شده است، دوثلث حق طبابت هم بالا مى رود و هكذا.

روش دريافت حق طبابت

سؤال501. به نظر حضرت عالى بهترين روش دريافت حق طبابت چگونه است؟

جواب: ظاهرا همين روش كه اعلام كرده اند كه حق ويزيتش فلان قدر است، بد نباشد.

حق ويزيت در فرض عدم بهبودى بيمار

سؤال502. اگر پزشك، سعى خود را در مداواى بيمار انجام دهد ولى بيمار بهبودى نيابد، آيا پزشك نسبت به هزينه ى درمانى كه بيمار قبلاً پرداخته (حق ويزيت) مديون است؟

جواب: با استيذان و اعلام ممكن است، رفع مسؤوليّت تكليفى و ضمانى شود.

فروش دارو براى سقط جنين

سؤال503. آيا فروش داروهايى كه مصرف آن منحصر به سقط جنين مى باشد، جايز است؟

جواب: جايز نيست.

فروش خون

سؤال504. فروش خون چه حكمى دارد؟

جواب: اگر عرفا داراى ماليّت و منفعت حلال قصد شده باشد، اشكال ندارد.

استفاده از خون كافر، لا ابالى و...

سؤال505. استفاده از خون هايى كه از كشورهاى خارجى وارد مى شود، يا استفاده از خون فردى كه مسلمان نيست و يا از مال حرام مصرف مى كند، چه وجهى دارد؟

جواب: با خون هاى ديگر فرق نمى كند و استفاده از آن، جهت درمان، بى اشكال است.

خريد و فروش اعضاى بدن

سؤال506. آيا خريد و فروش كليه ى انسان زنده يا مرده، جايز است؟

جواب: در صورت انحصار حفظ نفس محترمه و عدم امكان به دست آوردن كليه از كافر، اشكال ندارد كليه را واگذار كند و وجهى بگيرد.

استفاده از روش هاى كم اثر يا بى اثر

سؤال507. هر سال، ماه يا حتى هر روز، كشفيات يا نتايج تحقيقات جديدى در جنبه هاى مختلف علوم پزشكى اعلام مى شود كه روش هاى تشخيصى يا درمانى جديد، داروهاى متفاوت و جديد يا مواد غذايى مؤثر جديد براى انواع بيمارى ها پيشنهاد مى شود و برخى روش ها يا داروها يا مواد قبلى كاملاً غير مؤثر، مضر و بى فايده معرفى مى شوند. آيا پزشك در قبال عوارض يا هزينه هاى بيهوده ناشى از روش هايى كه در گذشته مطرح بوده اند (اما كسى نمى دانسته كه آن ها مضر يا بى فايده اند، ولى همين روش ها امروزه بى فايده يا مضر شناخته شده اند) مسؤول مى باشد؟

جواب: تكليفا مسؤول نيست، وضعا (ضمان) هم شايد با اعلام به مريض يا ولىّ او رفع مسؤوليّت شود.

استفاده از تحقيقات جديد با عدم اطمينان

سؤال508. با توجه به اين كه گروه هاى بسيار زيادى در جهان مشغول تحقيق هستند و نتايج كار خود را دايما اعلام مى نمايند و از طرفى افراد اين گروه ها ممكن است برخى از لحاظ علمى، برخى از لحاظ اخلاقى و صداقت و برخى از هر دو لحاظ كاملاً قابل تأييد نباشند (به عبارت بهتر هيچ تضمينى نيست كه نتيجه ى اعلام شده ى تحقيق با واقعيات، كاملاً منطبق باشد) و از طرف ديگر هيچ مرجع واحدى در مورد تأييد يا ردّ تحقيقات وجود ندارد يا اگر هم موجود باشد، مدت زيادى طول مى كشد كه نتيجه ى صحيح كار ارايه شود، در چنين شرايطى اگر نتيجه ى تحقيقاتى كه در رسانه ها و مجلات (حتّى معتبر) اعلام مى شود با روش هاى قبلى ما (كه به فايده ى كامل و قطعى آن ها اطمينان نداريم) مغاير باشد يا مكمّل آن ها باشد، وظيفه ما چيست؟ عمل به روش هاى قبلى يا جديد؟

جواب: بايد احتياط كنيد تا يقين حاصل شود، يا راجح از دو طريق را تشخيص دهيد و به مريض يا ولىّ او اعلام كنيد كه مطلب يقينى نيست. بلكه اگر هم يقينى بود، ممكن است تبديل به يقين خلاف شود و ممكن است تخلّف داشته باشد و ما راهى اصلح از اين راه بلد نيستيم و راه ما همين ظنّ است و ظنّ به اين معالجه تعلّق گرفته. از او اجازه بگيريد براى رفع مسؤوليتش از حيث تكليف و ضمان. البته همه اين ها در صورتى است كه احتمال خطر در ترك معالجه اقوى از احتمال خطر درمعالجه ى خاصّه نباشد.

استفاده از روش هاى بى فايده در درمان

سؤال509. اگر اين كشفيات جديد خيلى ديرتر از زمان كشف به اطلاع پزشك برسند و قبل از اطلاع، به طور طبيعى به همان روش هاى قبلى عمل شود، آن گاه آيا پزشك در قبال عوارض يا هزينه هاى بيهوده ى روش هاى بى فايده مسؤول است؟

جواب: از جواب سابق ترتيبش معلوم شد.

نرسيدن اطلاعات جديد به پزشك

سؤال510. اگر به خاطر عدم وجود امكانات كافى اطلاع رسانى،اطلاعات جديد به پزشك نرسد و وى هيچ گاه مطلع نگردد، آن گاه مسؤوليت بى فايده بودن روش هاى قبلى بر عهده ى كيست؟

جواب: از سابق معلوم شد.

اكتفا به روش هاى سابق

سؤال511. نظر به اين كه، به خاطر سپردن كامل همان روش هاى قبلى نيز در دوران دانشجويى امكان پذير نيست، چه رسد به روش هاى جديد، آيا پزشك مى تواند به همان روش هاى قبلى اكتفا نمايد و يا فقط در حدى كه وقت محدودش اجازه مى دهد، به فراگيرى آن ها بپردازد؟ در اين صورت اگر متوجه مسايل مهم جديد نشود، آيا مسؤوليتى بر عهده ى اوست؟

جواب: اگر مسامحه نكند مسؤوليتى ندارد و اگر مسامحه كند ـ با شرط هاى مذكور در سابق ـ مسؤوليت دارد.

تجويز داروى بى اثر يا مضرّ

سؤال512. 1) اگر پزشك روش يا دارويى را تعريف كند و بگويد اين دارو براى فلان بيمارى مفيد است يا بگويد درمان، مترتّب به فلان دارو است، بدون آن كه بيمار را وادار به مصرف آن دارو كند، آيا در صورت عدم تأثير يا عوارض دارو، پزشك مسؤول يا مديون است؟

جواب: در صورتى كه نداند او دارو مصرف مى كند و او براى اين توصيف پزشك اين دارو را مصرف مى كند، مسؤوليتى ندارد و احتياط در اين است كه بگويد: من براى اين خطرهاى احتمالى نمى گويم مصرف كن.

2) در فرض فوق اگر بيمار يا ولىّ او، شرط را قبول نكردند، آيا پزشك مى تواند بيمار را رها نمايد؟

جواب: اگر در چنين مواردى پزشك مكلّف به حفظ نفس محترمه از خطر نباشد، مى تواند.

3) در فرض فوق آيا بايد با تك تك بيماران شرط نمود و با امضاى پرسش نامه ى مربوطه و يا گذاشتن اطلاعيه در مراكز درمانى مبنى بر اين كه مراجعه ى بيماران، نشان گر قبول اين شرايط است، يا به اطلاع رساندن حتى از طريق رسانه هاى گروهى كه مراجعه ى شما نزد پزشك به اين شرايط، مترتّب است، از پزشك رفع مسؤوليت شرعى مى نمايد، به طور مثال اگر قبل از عمل جراحى، بيمار مجبور به امضاى شرايطى باشد كه در صورت هرگونه ناموفق بودن جراحى، وى هيچ گونه حق و حقوقى بر جراح و بيمارستان ندارد، آيا در صورت هرگونه اختلال در جراحى، مى توان مدعى شد با توجه به امضاى قبلى بيمار، كادر درمانى هيچ مسؤوليت شرعى بر عهده ندارند؟

جواب: در صورتى كه شرح تفصيل را براى تك تك بيماران ذكر كرده باشد و بعد خود مريض ـ با حفظ مشاعر (حواس) و كمالش ـ اذن داده باشد يا ولىّ او اجازه داده باشد، آن وقت پرشك مسؤوليت تكليفيّه ندارد و مسؤوليت وضعيّه (ضمان) هم ممكن است مرتفع باشد.

4) در فرض فوق اگر بيمار كاملاً بى هوش باشد، آيا مى توان از خويشان بالغ وى اجازه گرفت و يا با آن ها شروط فوق را انعقاد نمود؟

جواب: اگر ولىّ خاصّ نداشته باشد، احتياط در مراجعه ى امر به حاكم شرع است.

5) در فرض فوق اگر بيمار، كاملاً بى هوش باشد و در حال حاضر هيچ شخص بالغ يا نابالغ كه خويشاوند وى باشد نيز در دسترس نباشد و از طرفى در خطر فورى باشد، جهت اجازه و شرط، آيا مى توان طبق وظيفه ى پزشكى هرگونه اقدام ممكن را بدون اجازه انجام داد؟ و اگر به علت خوف از عدم تأثير درمان و كمك به تسريع مرگ و مديون شدن، پزشك هيچ كارى انجام ندهد، آيا در اين صورت پزشك مسؤول خواهد بود؟ (گاهى مشاهده شده است اجل شخصى فرا رسيده است، ولى علت مرگ را به غلط به پزشك معالج وى نسبت مى دهند.)

جواب: در صورتى كه احتمال استناد مرگ به معالجه باشد، معالجه بايد از روى اذن خود مريض يا ولىّ خاصّ يا ولىّ عام او (حاكم شرع) باشد و بعد از شرح مطالب به خود او يا ولىّ او ـ در صورتى كه با اين شرح اذن داشته باشد ـ ، مسؤوليّتى ندارد.

سلب مسؤوليت پزشك از عوارض درمان

سؤال513. به طور كلى و در تمامى روش هاى تشخيصى ودرمانى، اگر پزشك قبل از انجام هر عملى به بيمار خود و يا ولىّ او (اگر بيمار بالغ يا عاقل نباشد) متذكر شود كه اين روش ها از يك طرف ممكن است بى فايده باشند (و وقت و مال او را به هدر دهند) و از طرف ديگر ممكن است عوارض متفاوتى براى او داشته باشند، و بدين ترتيب با ذكر اين مطالب، پزشك، قبل از هرگونه معاينه و دستور روش هاى تشخيصى و درمانى و تجويز دارو، كاملاً از خود در قبال خسارات و عوارض احتمالى سلب مسؤوليت كند و بيمار ـ چه از روى ناچارى و چه از روى تمايل يا به ظاهر از روى تمايل ـ ، اين شرط را قبول نمايد، آن گاه در صورت اشتباه سهوى پزشك، در برابر هزينه هاى بيهوده، بى فايده بودن و يا عوارض ناشى از روش هاى تشخيصى و درمانى، آيا پزشك مسؤول است؟ (در صورتى كه وى حداكثر تلاش خود را نيز بكند).

جواب: در صورتى كه عملش جايز بوده، مسؤوليّت تكليفى ندارد، و مسؤوليّت وضعيّة (ضمان) هم با استيذان رفع مى شود. و اگر دوران بين بى فايدگى و ضرر هست، نبايد اين عمل را انجام دهد.

ضررهاى مترتّب بر راديوگرافى و... با دستور پزشك

سؤال514. 1) در بسيارى بيمارى ها و اختلالات جسمانى، پزشك دستور انجام راديوگرافى، سى تى اسكن و... مى دهد كه مطمئنا (به خصوص براى برخى افراد) مضر مى باشد، ضمنا در خيلى از موارد، گرچه گاهى ممكن است اين آزمايشات باعث تشخيص قطعى نشود؛ اما مى تواند هميشه كمك كننده باشد، در فرض فوق، مسؤوليت پزشك در صورت ايجاد عوارض آزمايش ها تا چه حدّى است؟

جواب: در صورتى كه احتمال هلاكت بدون اين آزمايش ها و احتمال هلاكت با اين آزمايش ها متساوى شد، نبايد كارى كند. هر كدام ترجيحى دارد، عمل به راجح كند؛ در اين صورت تكليفا مسؤوليتى ندارد. وضعا و ضمانا، مسؤوليت دارد كه آن هم با اخذ برائت از مريض يا ولىّ او ممكن است رفع شود.

2) گاهى اوقات، پزشك تنها جهت احتياط و مطمئن شدن در جهت تشخيص يا ردّ بيمارى احتمالى (مثل سل) درباره ى هر بيمار مشكوكى با هر علامت غير اختصاصى دستور راديوگرافى مى دهد، تا يك بيمارى مخفى احتمالى را كشف كند. در صورت وجود يا عدم وجود هرگونه بيمارى كه احتياج به راديوگرافى دارد، آيا پزشك در ايجاد عوارض احتمالى و هزينه ى بيهوده درمان مسؤول است؟

جواب: از سابق جوابش معلوم شد.

حكم ضمان در عوارض شيمى درمانى

سؤال515. با توجه به اين كه پس از پيوند، شيمى درمانى ضرورى به نظر مى رسد و همين عمل باعث عوارض خفيف يا شديد در بيمار مى گردد، آيا پزشكى كه مجبور به انجام اين كار جهت عدم ردّ پيوند مى باشد، در ايجاد عوارض آن، مسؤول است؟

جواب: در تقدير جوازش، با همان عملى كه مجوّز بوده است، ممكن است با مطّلع كردن بيمار بر تمام خصوصيّات، رفع ضمان شود.

اشتباه پزشك با استناد به اشتباه در آزمايش

سؤال516. با توجه به اين كه تشخيص بسيارى بيمارى ها يا اختلالات به وسيله ى آزمايش امكان پذير است و از طرفى امكان اشتباه در آزمايشگاه و تفسير آزمايش ها، هميشه وجود دارد، در صورت اشتباه آزمايشگاه و در نتيجه معالجه اشتباه پزشك، مسؤول خسارات و عوارض احتمالى كيست؟

جواب: آن كه احتياط كرده است (به تأمّل صحيح و عدم سهل انگارى) مسؤول تكليفى نيست، امّا مسؤول وضعى و ضمان هست و در صورتى كه با شرح حال و اجازه گرفتن از مريض يا ولىّ او اين عمل را انجام دهد، شايد مسؤوليت ضمانى هم رفع شود.

مسؤوليت عوارض سؤال نكردن از باردارى

سؤال517. اگر پزشك از باردارى بيمار سؤال نكند و وى هم متذكر نشود، مسؤوليت عوارض احتمالى به عهده ى كيست؟

جواب: خود پزشك بايد سؤال كند، بلكه علاوه بر سؤال اگر راهى هم دارد، بايد خودش تحقيق كند، زيرا معالجات گاهى تفاوت ضدّ و نقيض دارد.

سؤال518. به طور كلى آيا جواب منفى خانم بيمار در مورد پرسش پزشك از حاملگى وى (چه خود بداند باردار است و به هر علتى نگويد و چه نداند كه باردار است) از پزشك معالج در قبال عوارض احتمالى، رفع مسؤوليت مى كند؟

جواب: اگر خلاف احتياط نكند، تكليفا مسؤوليّت ندارد، و اگر به حسب ضمان مسؤوليتش را با اخذ برائت از ولىّ او رعايت نكند، از شبهه ى مسؤوليّت خارج نيست.

عوارض عدم اطلاع يا تشخيص باردارى

سؤال519. با توجه به اين كه باردارى در هفته هاى اوّل، از روى ظواهر و گاه با روش هاى ساده چندان قابل تشخيص نيست و از طرفى بيشترين عوارض خطرناك روش هاى درمانى ـ تشخيصى مضرّ، در همين زمان، آن هم به صورت اختلالات شديد در جنين، رخ مى دهد و بدين ترتيب چون يا به علت كمبود امكانات يا عدم فرصت كافى يا عدم تمايل بيمار به صرف هزينه هاى تشخيص باردارى، يا عدم اطلاع وى از باردارى خود و در نتيجه جواب منفى دادن وى در مورد پرسش پزشك از باردارى وى و حتّى گاهى عدم امكان تشخيص به وسيله ى روش هاى مدرن به علت جواب ه اى منفى كاذب آزمايشات، پزشك نمى تواند تشخيص دهد و يا نمى داند كه بيمار باردار است، روش هاى تشخيصى ـ درمانى مختلف را براى وى به كار مى گيرد. در صورت ايجاد عارضه در مادر يا جنين، آيا پزشك معالج مسؤول است؟

جواب: اگر خلاف احتياط نكند، از حيث تكليف مسؤوليت ندارد. از حيث ضمان نيز بدون اخذ برائت صحيح، خارج از شبهه ى مسؤوليّت نيست.

فراموش كردن ضرر دارو براى خانم باردار يا شيرده

سؤال520. اگر پزشك ـ باتوجه به گستردگى موضوع ـ ، نداند و يا فراموش كرده باشد كه دارو يا روش تشخيصى وى براى خانم هاى باردار يا شيرده مضر است، مسؤوليت پزشك در صورت ايجاد عارضه در جنين يا مادر در چه حدّ است؟

جواب: بدون تبرّى و اخذ برائت از مريض يا از ولىّ، ضامن است.

تجويز مضر با علم به عدم اضرار

سؤال521. اگر پزشك دارو يا روش تشخيصى را كه در حال حاضر كاملاً غير مضر شناخته شده به خانم باردارى توصيه كند اما بعدا مشخص گردد اين اعمال براى مادر يا جنين كاملاً مضر بوده اند، همان طور كه اين مورد در تاريخ پزشكى رخ داده است، آيا پزشك در قبال عوارض حاصله از اين موارد، مسؤوليتى به عهده خواهد داشت؟

جواب: اگر خلاف احتياط نكرده باشد (مثل عدم تأمّل صحيح و مسامحه كارى)، مسؤوليت تكليفيّه ندارد؛ امّا ضمان، شايد داشته باشد.

جرّاحى بيمارى كه حتما مى ميرد

سؤال522. گاهى اوقات مطمئن هستيم كه يك بيمارى، بيمار را نهايتا به زودى خواهد كشت. از طرفى مى دانيم با يك عمل درمانى (مثل جرّاحى) ممكن است يا بيمار بهبودى نسبى و احتمالى پيدا كند و يا حتى زودتر از موعد از دنيا برود، وظيفه ى ما در چنين حالتى چيست؟ اگر با اين كار به تسريع مرگ بيمار كمك كنيم، آيا مديون مى باشيم؟ اگر اقدام به درمان نكنيم، آيا مسؤول هستيم؟ (با توجه به اين كه گاهى نتيجه ى كار كاملاً نامشخص است.)

جواب: نمى توانيد آن عمل را انجام بدهيد.

استفاده از روش هاى خطرناك براى زنده ماندن بيشتر

سؤال523. اگر بدانيم يا احتمال زياد بدهيم كه يك بيمار در اثر بيمارى (مثل برخى سرطان ها) به زودى خواهد مرد، آيا مجازيم فقط براى افزايش طول عمر وى (هر چند به مدت كوتاه) روش هاى درمانى خطرناك و بسيار پرعارضه را (مثل شيمى درمانى كه گاهى عوارض آن شديدتر از بيمارى اوليه است) براى وى تجويز كنيم؟

جواب: نمى توانيد.

عوارض و هزينه ى آزمايش داروهاى مختلف بر بيمار

سؤال524. در برخى بيمارى ها (همانند فشار خون بالا، به علت عوامل ناشناخته ى ايجاد كننده ى آن)، طبق روش معمول كه اجراى آن طبق علوم روز ضرورى است، يك يا چند دارو به كار برده مى شود و در صورت عدم تأثير، داروهاى ديگرى به كار برده مى شود، با توجه به اين كه اين داروها از يك طرف در افراد مختلف همگى مؤثر نيستند و ممكن است در شخصى، درمان هاى اوليه و در شخص ديگرى درمان هاى آخر مؤثر باشند و از طرف ديگر، هر يك از داروها داراى عوارض خاصى هستند، آيا پزشك معالج (كه در حقيقت داروهاى مختلف را به ترتيب در مورد بيمار آزمايش مى كند) در قبال هزينه ى اضافه يا عوارض داروها مسؤول است؟

جواب: در صورتى كه احتمال خطرِ ترك معالجه با احتمال خطر با معالجه مساوى باشد، نمى تواند. اگر مساوى نباشد، احتياطا با اذن ولىّ اين عمل را انجام بدهد.

معالجه سريع و پرخطر يا كم خطر و كم اثر

سؤال525. گاهى در بيمارى هايى ـ مانند برخى عفونت هاى نه چندان مهم ـ ، پزشك جهت تسريع بهبودى يا اطمينان از اين كه داروى تجويزى وى بسيار قوى است و در مورد خيلى از عفونت ها مى تواند مؤثر باشد و يا به خاطر اين كه از هزينه ى درمان بيمار و مراجعات مكرر وى بكاهد، اقدام به تجويز داروهايى مى كند كه ضررهاى آن ها كاملاً شديد بوده و به اثبات رسيده است و اين در حالى است كه شايد بتوان از طريق داروهاى ديگرى كه ضرر بسيار كمترى دارند، ولى ممكن است با عدم اطمينان كامل و هزينه ى زيادتر همراه باشند، بيمار را معالجه نمود. با چنين فرضى، بهترين كار چيست؟ انتخاب راه سريع و پرخطر يا راه كم خطر و احيانا نامؤثر؟

جواب: به حسب ظاهر، راه دوّمى مقدّم است.

استفاده از داروهاى مشابه داروى اصلى

سؤال526. در صورتى كه داروهاى كاملاً مؤثّر، به هر علّتى در دسترس نباشند، آيا پزشك مى تواند داروهايى را كه احتمال مى دهد مؤثر باشند تجويز كند؟ در صورت عدم موفقيّت، آيا پزشك در قبال عوارض احتمالى اين داروها و يا هزينه ى بيهوده اى كه بر بيمار تحميل شده مسؤول و مديون است؟

جواب: با اجازه گرفتن از مريض يا ولىّ او و عدم احتمال ضرر بر اين داروها، اگرچه فايده ى كامل ندارد، مانعى ندارد و ظاهرا مسؤوليتى ندارد.

وظيفه ى پزشك در صورت عدم توانايى بيمار در تهيّه ى دارو

سؤال527. اگر تشخيص بيمارى به درستى صورت گيرد، ولى داروى مؤثر در دسترس نباشد و يا بسيار گران باشد و بيمار قادر به تهيه ى آن نباشد، آيا پزشك معالج ملزم به تهيه ى آن دارو به هر طريق ممكن براى بيمار مى باشد؟

جواب: در واجب كفايى با ديگران شريك است، فقط اعلام به ديگران واجب اختصاصى او است.

مرگ يا تشديد بيمارى در اثر نبود امكانات كافى

سؤال528. اگر در اثر كمبود امكانات تشخيصى كافى، تشخيص ممكن نگردد، در نتيجه مداواى لازم صورت نگيرد و بيمارى تشديد يا منجر به مرگ شود، آيا پزشك معالج مسؤول است؟

جواب: اگر بگويد و اعلام كند كه تشخيص آن در دست من نيست، به طورى كه تأخير معالجه مستند به او نباشد و بتوانند به ديگرى مراجعه كنند، از آن جهت كه طبيب است، مسؤول نيست، و در واجب كفايى با ديگران شريك است، مگر در اعلام به ديگران كه براى وى واجب اختصاصى است.

تشديد بيمارى يا مرگ در اثر فراموشى يا عدم تشخيص پزشك

سؤال529. اگر پزشك به علت فراموشى انواع و علايم بيمارى ها (به خاطر گستردگى موضوع)، بيمارى شخص را تشخيص ندهد و لذا نداند داروى مناسب چيست و در نتيجه اصلاً دارويى تجويز نكند، در صورتى كه بيمارى تشديد و يا منجر به مرگ گردد، اين پزشك در چه حدّى مسؤول است؟

جواب: بايد بگويد و اعلام كند. كه علاجش دست من نيست. در صورت عدم تشخيص و اعلام اين مطلب، به طورى كه تأخيرش از جانب اين شخص نباشد، مسؤوليتى ندارد.

تجويز سهوى داروى غير مؤثّر يا مضرّ

سؤال530. با توجه به گستردگى بسيار زياد علوم پزشكى كه واقعا امكان فراگيرى و همراه با آن به خاطر سپردن تمامى بيمارى ها و تمامى داروهايى كه بر همه ى بيمارى ها مؤثرند و نيز عوارض آن ها، وجود ندارد، اگر پزشك به علت فراموشى، بنا به حدس خود، چه در موارد اورژانس و چه غير اورژانس، جهت نجات جان يا تسكين آلام بيمار، سهوا اقدام به تجويز دارويى غير مؤثر بر بيمارى كند كه بيمار را متحمّل هزينه ى بيهوده يا عوارض جانبى كند، در اين صورت آيا پزشك مسؤول و مديون است؟ (در صورتى كه امكان ارجاع به متخصّص ديگرى هم نباشد).

جواب: تكليف؛ داير مدار علم خودش و تشخيص خودش است، ضمان؛ داير مدار اين است كه پزشك سبب تلف شدن مال يا صحّت بيمار گردد. براى ضمان اگر مطلب را به مريض يا ولىّ او آشكار كرد و آن ها اذن و اجازه دادند و معناى اذن آن ها اين بود كه شما معالجه را با اين شرايط انجام دهيد، در اين صورت ممكن است بگوييم كه ضامن هم نمى شود.

عدم جواز تجويز داروى مضرّ با اصرار مريض

سؤال531. اگر پزشك بنا به اصرار بيمار، دارويى تجويز نمايد يا ساير اقدامات درمانى كه مضرّ است انجام دهد، در صورت ايجاد عارضه، مسؤول كيست؟

جواب: به اصرار مريض نبايد اعتنا كند، به وظيفه ى خودش كه تشخيص داده بايد عمل كند.

تجويز داروهاى مسكّن با عوارض درازمدّت

سؤال532. اگر دارويى، نه براى نجات جان بيمار بلكه جهت تسكين و مداواى بيمارى هايى كه باعث آزار بيمار مى شود (همانند تب، خارش، درد، زخم و...) مصرف شوند و بدانيم يا احتمال دهيم كه اين داروها مؤثرند و با توجه به اين كه اكثر داروهاى مؤثر، در كوتاه يا درازمدت داراى عوارض زيادى مى باشد، در صورت تجويز پزشك و ايجاد عارضه (كه گاهى بدتر از بيمارى اوليه مى باشد)، آيا پزشك مسؤوليتى به عهده خواهد داشت؟(لازم به ذكر است شايع ترين و بيشترين تجويز دارو در چنين موارد صورت مى گيرد و اهميّت فراوانى دارد).

جواب: اگر دورترين راه از هلاك را رعايت كند، مسؤوليتى ندارد.

توقّف نجات جان بر مصرف داروى مضرّ

سؤال533. به طور كلّى اگر با توجه به علوم امروزى بدانيم يا احتمال دهيم كه نجات جان بيمار وابسته به مصرف دارو يا داروهاى خاصّى مى باشد كه مضرّند و اين ضررها به احتمال قوى براى همگان رخ خواهد داد؛ و با تجويز پزشك، شخص دچار يك يا چند مورد از اين عوارض شود، آيا پزشك مسؤول است؟

جواب: بايد ملاحظه ى دورترين راه از هلاك را بنمايد و احتياطا از مريض يا ولىّ او استيذان كند.

عدم انجام شدن آزمايشات لازم

سؤال534. اگر فرصت و امكان آزمايش وجود داشته باشد؛ اما به دلايل ديگرى ـ همانند هزينه اى كه به بيمار تحميل مى شود (واحيانا وى حاضر نيست)، امكاناتى كه براى ما وجود ندارد يا وقتى كه از بيمار مى گيرد ـ ، آزمايشات لازم صورت نگيرد و شخص دچار عارضه شود، در اين صورت آيا پزشك مسؤول است؟

جواب: طبيب با غير طبيب شريكند در اين كه بايد (به واجب كفايى) نفس محترمه را از هلاكت حفظ نموده و معالجه كنند، هر چند با كمك هاى مردمى يا بيت المال، اگر در دسترس باشد و طبيب واجب اختصاصى ندارد؛ مگر اين كه اگر او چيزى را مى داند كه با احتمال تأثير بايد به ديگران اعلام كند و در صورتى كه نتواند معالجه نمايد، مسؤوليتى ندارد.

تجويز داروى حساسيّت دار بدون تست

سؤال535. 1) با توجه به اين كه ممكن است جان بيمار اورژانسى (فورى) در خطر باشد و زمانى جهت تعيين حسّاسيّت فرد به دارويى خاص وجود نداشته باشد، اگر با تجويز دارو، بيمار به آن حسّاسيّت پيدا كند و دچار عوارض شديد يا مرگ شود، آيا فرد معالج در قبال اين عوارض، مسؤوليتى خواهد داشت؟

جواب: ظاهرا اگر احتمال هلاك با مرض سابق با احتمال هلاك به معالجه ى لاحقه متساوى باشد، نمى تواند معالجه كند.

سؤال2) اگر با توجه به علوم امروزى، امكان تعيين حسّاسيّت يك دارو وجود نداشته باشد، آيا پزشك در صورت ايجاد عارضه مسؤول است؟

جواب: از جواب اوّل معلوم شد.

درجه ى خبره بودن و تخصّص پزشك

536. با توجه به اين كه اگر بخواهيم طبابت پزشك را با توجه به مشكلات متعدد و در صورت مواجهه با اين مشكلات، تنها در صورتى مجاز بدانيم كه وى در اين زمينه داراى تخصّص و تجربه ى كافى باشد، عملاً مسايل درمان با اختلال كامل روبرو خواهد شد زيرا:

اولاً هر پزشكى تا رسيدن به اين تخصص و تجربه ى كافى بايد همان مراحل اوليّه را طى كند (كه همان دوران بدون تجربه و تخصّص است). ثانيا به علت جمعيّت زياد، امكانات كم، فرصت هاى ناكافى و ده ها علل ديگر (حداقلّ در كشور ايران) نمى توان انتظار داشت پزشكانى كه از ابتدا كاملاً مسلّط باشند به طبابت بپردازند.

1) در مواردى پزشك داروى مؤثّر بر بيمارى يا عوارض خطرناك آن را فراموش نموده و فرصت و امكانات كافى جهت دسترسى به اطلاعات كافى يا پزشك متخصص ديگرى نيز ندارد.

2) يا مطمئن است كه داروى خاصى براى بيمارى مفيد است. اما هم چنين مطمئن است و يا احتمال مى دهد كه در صورت تجويز آن دارو عوارضى خفيف يا شديدتر از خود بيمارى و حتى مرگ در اثر اين دارو، گريبان گير اين بيمار خواهد شد. (كه البته 1 و 2 شامل مسايل تشخيصى نيز مى باشد).

آيا پزشك در اين حالات مى تواند مريض را به حال خود بگذارد و چنين فرض كند كه: گويا پزشكى موجود نبوده است و قضا و قدر الهى هر چه باشد بر او جارى خواهد شد و بدين ترتيب خود را در معرض مؤاخذه مادى و معنوى حاصل از عوارض احتمالى و هزينه هاى نابه جاى آن قرار ندهد و كار وى را به خدا واگذارد كه يا خود بهبودى نسبى يابد و فرصت تحقيقات بعدى فراهم گردد و يا به تدريج دچار عوارض و مرگ گردد. اصولاً در چنين مواردى كه پزشك نمى داند براى نجات جان يا رفع و تسكين آلام يك بيمار چه كارى انجام دهد وظيفه ى او چيست؟ درمان هاى بدون اطمينان و غير قابل اعتماد (كه ممكن است خود آن ها باعث مرگ يا عوارض شديدتر شوند) يا عدم هر گونه اقدام درمانى؟ اگر پزشك با اقدام به درمان نامطمئن، موجب خسارت و مرگ مريض گردد، آيا مسؤول است؟ آيا اگر اقدام به هيچ درمانى نكند (با توجه به علل و توضيحات فوق)، مسؤولّيتى متوجّه اوست؟ اين موضوع با توجه به اين نكته بايد در نظر گرفته شود كه گاهى، فرصت هيچ مشورت و ارجاع بيمار به پزشكان متخصّص و آگاه ديگرى وجود ندارد (مثلاً گاهى پزشكى كه داراى تجربه ى كافى نباشد، با بيمارى در حالت بى هوشى مواجه مى شود كه نمى داند به طور مثال اين بيمار در اثر كمبود يا ازدياد قند در بدنش دچار بى هوشى شده و در اين حالت طبيعى است كه درمان كاملاً متناقض است و باعث اشتباه پزشك مى شود).

جواب: در صورت مساوات احتمال تأثير معالجه و ترك آن بايد معالجه نكند.

سرايت بيمارى به پزشك

سؤال537. بيمارى مبتلا به بيمارى مسرى و مهلك ـ مانند ايدز ـ است و پزشك معالج را عمدا يا غفلتا از آن مرض آگاه نمى كند و پزشك در جريان معالجه، مبتلا به آن مرض مى شود و فوت مى كند. آيا بيمار مسؤوليتى دارد؟

جواب: اگر سرايت مرض معلوم بوده است، بيمار ضامن ديه ى پزشك است.

تماس دست پرستار با بدن مرد

سؤال538. حكم تماس دست هاى پرستار زن با بدن بيمار مرد چيست؟

جواب: جايز نيست، مگر در مورد ضرورت.

جراحى زن توسط پزشك مرد

سؤال539. آيا جايز است دكتر مرد بيمار زن را جراحى كند، در حالى كه بايد بدن او را لخت كنند؟

جواب: اگر دسترسى به دكتر زن نباشد، در حدّ ضرورت جايز است نه بيشتر.

سؤال540. اگر واگذارى و هديه اعضاى بدن موجب تسريع مرگ شود، چه وجه ى دارد؟ آيا مى توان وصيت كرد بعد از مرگ مغزى، اعضاى بدن شخص را به ديگران بفروشند يا هديه دهند؟ در صورت مرگ مغزى، فروش اعضاى بدن شخص مورد نظر چه حكمى دارد؟

جواب: در مورد مزبور مطلقا جايز نيست.

سؤال541. آيا زن مى تواند براى امرار معاش و يا تهيه جهيزيه دخترش بدون اذن شوهر، اعضاى بدن خود را (مثل كليه) به ديگران بفروشد؟

جواب: خير، نمى تواند.

سؤال542. آيا مى توان به اقوام نزديك خود از اعضاى رييسه بدن (مثل چشم كه موجب ايجاد نقص و عيب در شخص مى شود) اهدا نمود؟ آيا مادر مى تواند اعضاى بدن خود را در اختيار دخترش كه ازدواج نموده است قرار دهد؟

جواب: جايز نيست.

فروش اعضاى محكومين به اعدام

سؤال543. آيا كسانى كه به دلايلى محكوم به اعدام هستند، آيا مى توانند اعضاى بدن خود را هم چون كليه و... را به ديگران بفروشند، يا هديه دهند؟

جواب: خير، جايز نيست.

فروش اعضاى ميّت توسط بيمارستان

سؤال544. آيا بيمارستان بدون اجازه يا وصيت ميّت، مى تواند از اعضاى بدن وى جهت حفظ جان انسان هاى مؤمن استفاده كند؟ در صورت فقدان وارث چه وجهى دارد؟ و در صورت وجود وارث و عدم اطلاع آن ها چه وجهى خواهد داشت؟

جواب: در صورت توقف نجات مسلمانى بر آن، كه راه نجات او منحصر به دادن آن عضو ميّت باشد و تهيه ى آن از غير مسلمان هم ممكن نباشد، جايز است.

ديه در قبال هديه اعضا

سؤال545. در صورت هديه اعضاى بدن، آيا ديه به آن اعضا تعلق مى گيرد؟ و اگر ديه تعلق مى گيرد، چه كسى بايد آن را بپردازد؟

جواب: در موردى كه شرعا جايز باشد، ديه ندارد.

ضرر رساندن پزشك به بيمار

سؤال546. پزشكان كم تجربه كه گاهى باعث ضرر مالى و جانى به بيمار مى شوند، آيا طبابت آنان از نظر شرعى اشكال دارد؟

جواب: بله، اشكال دارد و چه بسا ضمان آور باشد. (و توضيح بيشتر در مسأله ى 1747 و 1748 رساله آمده است.)

تشريح جسد مسلمان

سؤال547. آيا كسى كه جسد مسلمان را تشريح كرده، بايد ديه بدهد؟

جواب: بله.

سؤال548. در سالن تشريح، گاهى از اجساد متعلق به ايرانيان مسلمان استفاده مى شود، آيا قطعه قطعه كردن آن ها اشكالى ندارد؟

جواب: حرام است.

مسأله ى طهارت عضو مقطوع پيوند شده

سؤال549. اگر در عمل جرّاحى، عضوى از بدن را قطع كنند و به جاى ديگر بدن پيوند دهند، حكم عضو مقطوع از جهت نجاست و طهارت چيست؟

جواب: عضو مقطوع ميته مى شود و تا عرفا جزو بدن نشده، نجس است و براى وضو و نماز مشكل پيدا مى شود و اين كار در صورت اضطرار، جايز است ودر غير اين صورت خلاف احتياط است.

عوارض استفاده از اعضاى بدن شخص زنده براى ديگرى

سؤال550. اگر پزشك احتمال دهد با برداشتن يك يا چند عضو از شخصى كه زنده است، در آينده نزديك يا دور، وى دچار عوارض خفيف يا شديد خواهد شد و از طرفى نجات جان بيمار ديگرى وابسته به همين كار باشد و مورد ديگرى نيز در دسترس نباشد، آيا بدون آگاهى دادن به شخص پيوند دهنده، چنين كارى جايز است؟ اگر به وى اطلاع داده شود و با تمايل وى عضو پيوندى از بدنش خارج شود، در صورت ايجاد عارضه در وى، آيا پزشك مسؤول است؟

جواب: نمى توانيد چنين كارى انجام دهيد، جواز اين كار، هر چند با اجازه ى صاحبش باشد (براى غيرمعصوم كه قابل اختلاف نيست) از حيث تكليف و ضمان بى شبهه نيست. بلى در مورد معصوم ـ عليه السّلام ـ كه حفظ نفس معصوم ـ عليه السّلام ـ اهمّ است از حفظ ديگران، تا چه رسد به اين كه جان معصوم ـ عليه السّلام ـ در خطر باشد، و هم چنين اگر مورد اجازه ى امامِ اصل باشد، جايز است.

پيوند اعضاى خوك به بدن انسان

سؤال551. آيا مى توان از اعضاى بدن خوك به انسان پيوند زد؟

جواب: در صورتى كه نجات بيمار از هلاك، متوقّف بر اين عمل باشد، به طورى كه اضطرار داشته باشد، مانعى ندارد.

اطمينان يا احتمال ردّ پيوند

سؤال552. اگر مطمئن باشيم و يا احتمال دهيم كه پيوند عضو به بدن بيمار ردّ خواهد شد و نهايتا مفيد نخواهد بود، آيا مجازيم با خوش بينى و به عنوان كمك به بيمار، از بدن فرد زنده يا مرده ى ديگرى عضوى را جدا و به آن بيمار پيوند بزنيم؟

جواب: در مورد مرده هم جايز نيست تا چه رسد به زنده.

ديه ى برداشتن عضو از شخص زنده

سؤال553. آيا برداشتن عضو از بدن فرد زنده جهت پيوند، مستلزم پرداخت ديه مى باشد؟

جواب: در تقدير جواز، بايد استحلال (طلب حلاليّت) بشود، هر چند با پرداخت ديه يا ارش.

سزارين

سؤال554. آيا سزارين اشكال دارد؟

جواب: در مورد ضرورت، جايز است.

جلوگيرى از باردارى

سؤال555. جلوگيرى از باردارى به وسيله بستن لوله رحم چه حكمى دارد؟

جواب: حرام است.

به هوش آوردن بيمار با سيلى

سؤال556. گاهى براى به هوش آوردن بيمار لازم است شوك ها و دردهاى زيادى به وى وارد ساخت ـ مثلاً گاهى سيلى به وى مى زنند يا دندان او را بدون بى حسى مى كشند و يا به استخوان او آمپول تزريق مى كنند ـ آيا چنين اعمالى موجب ضمان و اثبات ديه مى شود؟

جواب: هر چه جايز بلكه لازم است، ولى ديه ندارد مثل ساير معالجات؛ لكن به شرط عدم تجاوز از حدّ.

تجويز پزشك به استمنا

سؤال557. آيا تجويز پزشك به عمل استمناء مجوز شرعى آن مى تواند باشد؟

جواب: خير، اجازه پزشك مجوّز شرعى نيست.

دندان مصنوعى غير قابل استفاده

سؤال558. اگر كسى سفارش دندان مصنوعى به دندانساز داد و وجه ى نيز به او پرداخت نمود، اگر آن دندان به لثه هايش نخورد، آيا بيمار مى تواند پول خود را پس بگيرد، يا دندانساز حق دارد بقيه پول خود را طلب كند؟

جواب: بيمار مى تواند پول خود را پس بگيرد.

نجاست الكل طبى

سؤال559. آيا الكلى كه براى ضد عفونى، پس از تزريقات به كار برده مى شود، نجس است؟

جواب: احتياط در اجتناب است.

نماز مريض با پماد آغشته به الكل سفيد

سؤال560. بيمار، پمادى را كه با الكل سفيد ساخته مى شود، با تجويز پزشك به صورت مى مالد و با آن نماز مى خواند. آيا نمازش صحيح است؟

جواب: احتياط در قضاى آن نمازها است.

لمس و نظر به مقعد براى معاينه و معالجه

سؤال561. 1) با توجه به اين كه جهت معاينه ساده ى پروستات، حتما بايد از طريق مقعد، بيمار را مورد بررسى قرار داد تا تشخيص قطعى بيمارى هاى پروستات داده شود، هم چنين در بسيارى بيمارى هاى آلات ادرارى ـ تناسلى، مشاهده و گاه لمس آن ها ضرورى است، آيا در چنين مواردى، پزشك مرد مى تواند بيمار مرد را بدون اشكال شرعى معاينه نمايد؟ اگر با عدم انجام اين معاينه، متوجه بيمارى نشود و بيمارى (مثلاً سرطان) پيشرفت كند، آيا پزشك مسؤول است؟ (با توجه به اين كه استفاده از آينه، هميشه امكان پذير نيست و در ضمن عمل لمس را نيز بايد با ديد كامل با دست انجام داد و از اين رو در حال حاضر در تمامى مراكز درمانى اين معاينه مستقيما انجام مى شود).

جواب: در صورتى كه زوجه ى بيمار، طبيب ماهرى نباشد ـ مثل مرد ـ ، طبيب مرد با اكتفاى بر ضروريات مى تواند.

سؤال2) طبق نظرات علوم پزشكى، يكى از معايناتى كه امروزه در هر بيمارى (به خصوص در بيمارى هاى ادرارى ـ تناسلى) جزو معاينات اصلى اوليه به شمار مى آيد (گرچه در انجام آن، متأسفانه يا خوشبختانه مسامحه مى شود) عملى به نام «توشه ركتال» (يك نوع معاينه ى نظرى و لمسى از طريق مقعد) مى باشد اين معاينات گاهى به علت احتياط در جهت تشخيص يا ردّ برخى بيمارى ها انجام مى شود و گاهى در تشخيص برخى بيمارى ها بسيار مؤثر و روش كم خرج و ساده اى به نظر مى آيد. آيا پزشك مرد مجاز است چنين معاينه اى را چه جهت آموزش (به وسيله ى دانشجويان) و چه جهت تشخيص احتمالى يا قطعى در مورد بيمار مرد انجام دهد؟ اگر با عدم انجام آن، متوجه بيمارى و راه درمان وى نشود، آيا مسؤول است؟

جواب: با همان شروط مذكوره در سابق مانعى ندارد.

لمس و نظر به مو براى معالجه

سؤال562. در صورت لزوم مشاهده و لمس موهاى خانم بيمار، جهت معاينه توسط پزشك مرد، حكم شرعى چيست؟

جواب: در صورت عدم مماثل (پزشك زن) و اكتفاى بر ضروريّات، مانعى ندارد.

لمس بدن بيمار از روى لباس

سؤال563. در صورت لزوم، به طور كلى لمس بدن خانم بيمار از روى لباس چه صورتى دارد؟ (چه پزشك خانم در دسترس باشد و چه نباشد)

جواب: مانعى ندارد.

موارد مختلف آموزشى در دوره ى پزشكى

سؤال564. با توجه به اين كه هر پزشكى در طول دوران دانشجويى خود بايد (هر چند مختصر) از انواع و اقسام اختلالات و بيمارى ها چه در مورد آقايان و چه خانم ها آگاهى بيابد و آموزش ببيند (اعم از انجام معاينات كامل، آگاهى از بيمارى هاى زنان و چگونگى انجام زايمان سالم و...) و با توجه به اين كه در مورد دانشجويان، اين موارد بيشتر آموزشى هستند تا درمانى (يعنى ممكن است نجات جان بيمار در همان زمان وابسته به اين معاينات نباشد، اما به وسيله ى اين آموزش كه در بيمارستان هاى آموزشى صورت مى گيرد، دانشجو براى مراحلى كه در آينده زندگى بيماران وابسته به وجود او خواهد بود آماده مى شود) و از اين رو، هر يك از دانشجويان در دوره هاى مختلف، ملزم و مجبور به گذراندن واحدهاى درسى در تمامى بخش هاى بيمارستان اعم از زنان و مردان، فراگيرى تمامى مسايل و امتحان دادن در پايان دوره مى باشند (تا بتوانند در نهايت فارغ التحصيل موفّقى باشند)، با در نظر گرفتن تمامى اين شرايط، بفرماييد تكليف و وظيفه ى دانشجو چيست؟ آيا مى تواند به خاطر رعايت مسايل شرعى، از فراگيرى كامل بسيارى مسايل بگذرد و در نتيجه در گذراندن واحدهاى درسى هم ناموفق باشد يا در هر شرايطى و با هر وسيله اى بايد به فراگيرى صحيح كارش بپردازد تا در آينده، كمتر دچار مشكل شود؟ و به طور كلى چگونه مى توان بين وظيفه ى پزشكى و دانشجويى (كه در كتب پزشكى، بر انجام آن هاتأكيد شده) و وظيفه ى شرعى و اسلامى (كه طبيعتا نبايد با وظيفه ى پزشكى تناقض داشته باشد) جمع كرد؟

جواب: با رعايت شروط و اكتفاى بر ضروريّات در تعليم و تعلّم، زيادتر از آن چه را كه به آن مضطرّ است، نرود.

محدوده ى معاينه توسط پزشك نامحرم

سؤال565. اگر پزشك مرد مجبور به معاينه بيمارِ خانم شد و يا بيمارِ مرد ناچار به مراجعه به پزشك زن شد، با توجه به اين كه در صورت رعايت كامل مسايل شرعى و اخلاقى، در معاينه ى كامل نامحرم شايد بتوان گفت بيش از 90% معاينات كه در كتب پزشكى به انجام آن ها تأكيد شده است، بايد انجام نگيرند، اگر با اين گونه معاينه ى سطحى و غير كامل، بيمارى وى تشخيص داده نشد و درمان كامل صورت نگرفت، آيا پزشك مسؤول است؟ اگر مسؤول است، چاره چيست؟ آيا برخلاف مسايل شرعى عمل كند؟ (تذكر اين نكته ضرورى است كه پزشكان متخصص و مجرّب، بدون احتياج به معاينات كامل ممكن است بتوانند تشخيص و درمان انجام دهند اما براى اطباء نامجرّب و دانشجويان، تا رسيدن به اين مرحله، زمان زيادى لازم است).

جواب: بايد از همان اوّل ملاحظه يقين در معالجه را بكند و آن چه شرط كار است رعايت كند. و در صورت احتمال خطر با نبودن پزشك هم جنس، كه در مهارت مساوى او باشد، آن چه مورد ضرورت است، مغتفر و بخشوده است.

مراجعه زن به پزشك مرد و وظيفه ى پزشك

سؤال566. تخصص هاى علوم پزشكى بسيار زياد است و متخصصين خانم در هر رشته، معمولاً ـ به جز در برخى رشته ها ـ نادر يا كم مى باشند. در شهرهاى كوچك و بزرگ به علت تعداد زياد بيماران و تعداد كم پزشك يا تحميل هزينه گزاف، (همان طور كه بسيار شايع است) خانم هاى بيمار به پزشك مرد مراجعه مى كنند؛ در اين صورت وظيفه پزشك مورد مراجعه چيست؟ آيا اگر بتواند و يا احتمال دهد كه مى تواند با معاينات مختلف و ضرورى بيمارى را تشخيص و درمان كند، مكلّف است چنين كارى را انجام دهد يا بايد بيمار را به يك پزشك خانم ارجاع دهد؟ (در شرايطى كه خيلى از بيماران، به دلايل فوق قادر به اين كار نيستند)، آيا در صورت ارجاع و تأخير در تشخيص و درمان بيمارى وى، اين پزشك مسؤول است؟

جواب: در مورد احتمال خطر ـ هر چند خطر در صحّت ـ و ضرورت، بايد به كسى كه ماهرتر است مراجعه شود، اگرچه مرد باشد. و مرد هم بايد به قدر ضرورت اكتفا كند، به طورى كه اگر با آينه مى تواند تشخيص بدهد، با نگاه كردن تشخيص ندهد و اگر با دست پوشيده بتواند لمس ومسّ كند، بدون حايل نكند و مانند اين احتياطات.

معاينه ى بيمار خانمى كه جانش در خطر است

سؤال567. 1) اگر بيمارِ خانمى كه جانش در خطر است، به تنها پزشك مرد روستاى دورافتاده مراجعه كند، آيا اين پزشك مجاز است هرگونه معاينه ى ضرورى را در مورد بيمار انجام دهد؟

جواب: اگر مريض به پزشك هم جنس (زن) دسترسى ندارد، مى تواند.

سؤال2) در فرض فوق اگر جان بيمار در خطر نباشد، بلكه بيمارى خفيف يا متوسط وجود داشته باشد، آيا بيمارِ خانم حتما بايد به پزشك خانم در شهر مراجعه كند و يا در همان جا پزشك مرد مجاز است با انجام معاينات ضرورى، اقدام به تشخيص و درمان نمايد؟

جواب: با پيدا نشدن پزشك هم جنس، فرقى نمى كند جانش در خطر باشد يا صحّتش در خطر باشد.

مراجعه زن به پزشك مرد

سؤال568. آيا مراجعه زن به پزشك مرد، در صورتى كه پزشك زن در آن رشته موجود باشد جايز است؟ با توجّه به اين كه غالبا به او نگاه مى شود و گاهى هم از او معاينه به عمل مى آيد.

جواب: بايد از نظر و لمس حرام خوددارى شود.

مراجعه ى زن به پزشك مرد با فقدان زن حاذق

سؤال569. اگر پزشكِ حاذقِ زن نباشد، مراجعه زن به پزشك مرد، چه حكمى دارد؟

جواب: ضرورت باشد، جايز است.

آمپول زدن توسط نامحرم

سؤال570. آمپول زدن توسط مرد نامحرم چگونه است؟

جواب: اگر آمپول زن هم جنس نباشد و ضرورت باشد، مانعى ندارد.

انجماد بيمار لاعلاج

سؤال571. قرار دادن انسانى كه مبتلا به بيمارى لاعلاج است، در حالت انجماد و احياى مجدّد او بعد از چندين سال و پس از كشف درمان بيمارى او، چه حكمى دارد؟

جواب: جايز نيست.

*شغل هاى ادارى و كارمندى

استخدام در بعضى ادارات

سؤال577. آيا مى توان كارمند گمرك شد؟

جواب: كارمند گمرك بودن، مانند كارمند ساير اداره هاى دولتى است كه براى كسى كه اهل تشخيص حلال و حرام است، جايز است و براى غير او جايز نيست.

سؤال578. استخدامى كه بر اساس روابط است، آيا حقوق دريافتى آن حلال است يا حرام؟

جواب: با اهليّت و صلاحيّت شخص و حلّيت كار و عدم كم كارى، حلال است.

پرداخت رشوه در ادارات

سؤال579. در بعضى ادارات و مؤسسات تا انسان رشوه پرداخت نكند، به حق خود نخواهد رسيد و يا حقش حتما ضايع خواهد شد و يا احتمال از بين رفتن حقش وجود دارد، در اين صورت حكم شرع را بيان فرماييد؟

جواب: در مواقع اضطرار براى دهنده مانعى ندارد.

پرداخت رشوه جهت گرفتن حق

سؤال580. پرداخت رشوه براى گرفتن حق با توجه به اين كه گاهى براى ديگران مشكلى ايجاد مى كند، مثلاً باعث مقدم شمردن صاحب حق نسبت به افراد ديگر مى شود، چه حكمى دارد؟

جواب: در مورد ضرورت و عدم تضييع حقوق ديگران، جايز است.

پورسانت در معاملات

سؤال581. آيا پورسانت گرفتن در معاملات شرعا جايز است؟

جواب: خصوصيات هر مورد متفاوت است و بايد ملاحظه شود.

تقلب در مزايده و مناقصه

سؤال582. اگر فردى در مناقصه و مزايده اى تقلب كند و صاحب مالى شود و چند سال از اين وضعيت بگذرد، براى جبران اين خطا بايد چه كارى انجام دهد و آيا معامله در اين صورت باطل بوده است؟

جواب: نحوه ى تقلب در حكم دخيل است.

رياست كافر در اداره ها

سؤال583. آيا كافر مى تواند در اداره يا شركتى، بر مسلمان رياست داشته باشد؟

جواب: در بعض موارد، از قبيل سلطه كافر بر مسلمان است و جايز نيست.

سؤال584. آيا فروش يا كرايه شركت يا سازمانى به غير مسلمان، به خصوص غير ايرانى اشكالى ندارد؟ آيا اين مشمول قاعده نفى سبيل نيست؟

جواب: در مواردى كه سلطه كافر بر مسلمان به شمار مى رود، جايز نيست.

تخفيف بر كالا به پشتوانه عنوان شغلى

سؤال585. آيا خريد كالا توسط كارمندان دولت با استفاده از اسم و عنوان شغلى و مقام خود و گرفتن تخفيف به اين صورت حلال است؟

جواب: با رضايت طرفين، مانعى ندارد.

استخدام در ادارات حكومت هاى جائر

سؤال586. ما هو حكم الدّخول فى وظيفة الشرطة التّابعة للحكومة الظّالمة و غير الشّرعية المتعلقة بتنظيم سير السيّارات (المرور) أو المتعلقة بحفظ النّظام العام أو حفظ حدود البلد؟

جواب: على الظّاهر يمكن اندراجه تحت عنوان التمكّن من فعل الواجبات و ترك المحرّمات.

587. ما هوالحكم فيما اذا استلزمت الوظيفة المذكورة وظيفة الشرطة «التابعة للحكومة الظالمة و غير الشرعية المتعلقة بتنظيم سير السيّارات (المرور)» أخذ غرامات و مخالفات على غيرالمتقيّدين بالنظام؟

جواب: المقدار المتوقف على أخذه حفظ النّظام بحيث لو لم يؤخذ منه لأضرّ على تضييع النّظام لا بأس بأخذه و اِعطائه لمن يصرفه فى مثل هذاالمصرف يعنى المشروع.