اَرش-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – حکم تنصيف ارش زنان در بيش از ثلث ديه

سؤال: با توجه به اين که ديه زن در جايي که بيش از ثلث کل ديه باشد، به نصف تقليل مي‏يابد؛ بفرماييد: اگر مقدار ارش، بيش از ثلث کل ديه باشد، آيا به نصف تقليل مي‏يابد؟ (مثلاً در جايي که کل ديه ‏5 ميليون تومان است و ارش 2 ميليون تومان برآورد شده است).

جواب: آري ، اين حکم در مورد ارش نيز جاري است.

٢ – دیه و ارش در جراحت دامغه

سؤال: همان گونه که مستحضرید جرم دامغه دیه و ارش دارد، ولى پزشکى قانونى ارشى هم تحت عنوان کاهش استحکام جوار استخوان ناشى از گرانبوتومى اعلان نموده است. آیا جانى این ارش را هم باید بپردازد؟

جواب: تنها ارش پاره شدن پوسته مغز را، علاوه بر دیه مأمومه، باید بپردازد.

٣ – نقص عضو حاصل از شکستگی استخوان

سؤال: در مواردى که استخوان عضوى، مثل ساق پا، دچار شکستگى شده و به صورت معیوب جوش خورده، دیه خاصّى در نظر گرفته شده است. حال اگر در اثر این عارضه، نقص عضوى نیز ایجاد شود، علاوه بر دیه تعیین شده جهت استخوان معیوب، تعیین ارش نقص عضو نیز موضوعیّت دارد؟

جواب: هرگاه آن نقص عضو از لوازم عادى شکستن استخوان باشد، ارش اضافى ندارد; ولى اگر چیزى اضافه بر شکستن استخوان و جوش خوردن نادرست آن باشد، ارش دارد.

٤ – جراحت وارد شده به مقعد

سؤال: اگر مردى با اکراه، یا اجبار، یا فریب، با مرد یا کودک نابالغى لواط کند، و موجب پارگى مقعد گردد; آیا این جراحت ارش دارد؟

جواب: چنین موردى مشمول ارش است; یعنى دیه کامل را براى کلّ آن محلّ در نظر مى گیرند، سپس ملاحظه مى کنند آسیب وارده چند درصد ایجاد نقصان کرده، و به همان نسبت ارش مى گیرند.

٥ – شکستگی استخوانی که منجر به نقص در راه رفتن شود

سؤال: شکستگى استخوان، موجب نقص عضو (در راه رفتن) نیز شده است; آیا علاوه بر دیه مربوط به شکستگى، مى توان براى نقص آن ارش تعیین نمود؟

جواب: احتیاط واجب آن است که ارش نقص منفعت را نیز بپردازد.

٦ – ازاله بکارت در تصادف رانندگی

سؤال: ازاله بکارت، ارش البکارة دارد یا مهرالمثل؟ در صورت دوّم، اگر بکارت دختر غیر بالغى ازاله شود، مثلا بکارت دختر سه ساله اى در جریان تصادف از بین برود، محاسبه مهرالمثل نسبت به وى چگونه ممکن است؟ آیا در مهرالمثل، حدّاقلّ و حدّاکثرى وجود دارد، مثل این که از مهر السّنة کمتر نباشد؟

جواب: در افراد بالغ و مانند آن، معیار مهرالمثل است. و در دختران کوچک باید ارش البکارة در نظر گرفته شود. ولى در صورتى که افراد بالغ از طریق تصادف و مانند آن چنین آسیبى ببینند، احتیاط آن است که نسبت به تفاوت مهرالمثل و ارش البکارة مصالحه کنند. مهرالمثل با مراجعه به افرادى که همانند آن دختر از نظر سنّ وسال و منزلت اجتماعى و جهات دیگر هستند، در نظر گرفته مى شود. مثلا خواهران، خواهرزاده ها، دختر عمّه ها و دختر عموها، چنانچه از نظر عرفى شبیه هم باشند، با یکدیگر مقایسه مى شوند.

٧ – مشروعیت ارش البکارة یا مهرالمثل در زنا

سؤال: لطفاً در خصوص ارش البکارة، در دو فرض بلوغ و عدم بلوغ زانیه، بفرمایید:

1ـ آیا زانیه در موارد ذیل مستحقّ ارش البکارة مى باشد؟

2ـ زنا با رضایت و میل وى انجام شود.

3ـ زنا در اثر اکراه یا عنف واقع گردد.

4ـ زنا با فریب وى، مبنى بر وعده قطعى ازدواج و مانند آن، انجام پذیرد.

جواب: در صورت بلوغ و رضایت، ارش بکارت و مهر المثل مشروع نیست. و در صورت عنف، یا عدم بلوغ، مهر المثل ثابت است. و با وجود مهر المثل، نوبتى به ارش بکارت نمى رسد.

٨ – کوفتگی و ضرب دیدگی لگن

سؤال: در گواهى پزشکى قانونى این جمله آمده است: «جنایت باعث کوفتگى و ضربدیدگى لگن شده است.» آیا صدمه مذکور دیه دارد، یا ارش، یا هیچ کدام؟

جواب: اگر تنها اثر آن درد محل بوده باشد دیه و ارش ندارد; امّا اگر تغییرى، هر چند براى مدّتى، در عضو یا استخوان پیدا شود ارش دارد.

٩ – دیه و ارش در جروح وارده به گردن

سؤال: در مجموعه استفتائات جدید، جلد اوّل، صفحه 400، سؤال 1335 فرموده اید: «جرح بر گردن در بعضى از موارد، دیه و در بعضى موارد ارش دارد.» لطفاً بفرمایید: در چه مواردى دیه، و در چه مواردى ارش دارد؟ و آیا در مواردى که دیه دارد، دیه جراحات گردن در حکم سر و صورت است، یا در حکم بدن؟ نحوه محاسبه دیه آن چگونه است؟ حکم صدماتى که باعث تغییر رنگ در گردن مى شود چگونه است؟

جواب: انواع دیه حارصه و دامیه و سمحاق و مانند آن در مورد گردن نیز صادق است. ولى دیه آن مانند دیه بدن مى باشد; نه مانند دیه سر و صورت، و در غیر موارد دیه ارش دارد.

١٠ – دیه دستگاه تناسلی

سؤال: پسرم توسّط یک پزشک ختنه شد. به دلیل بى احتیاطى و عدم مهارت در عمل جرّاحى، خسارات ذیل بر ایشان وارد شد:

1ـ از بین رفتن تمام پوست روى آلت.

2ـ قطع قسمتى از آلت.

3ـ تنگ شدن مجراى بول و کج شدن آلت.

4ـ از بین رفتن توان مقاربت و لذّت جنسى (به دلیل فقدان پوست طبیعى روى آلت) و عدم انزال، که نتیجه آن عدم تولید مثل و بارورى است.

5ـ عمل جرّاحى آلت و ترمیم پلاستیکى.

دیه ضایعات فوق چیست؟

جواب: نسبت به ضایعاتى که در پوست آلت و تنگى مجرا و کج شدن به وجود آمده، طبق تشخیص کارشناس ارش تعلّق مى گیرد. و در مورد عدم بارورى، اگر بعد از معالجه مسأله حل نشود، آن نیز ارش دارد.

١١ – دیه دستگاه تناسلی

سؤال: پسرم توسّط یک پزشک ختنه شد. به دلیل بى احتیاطى و عدم مهارت در عمل جرّاحى، خسارات ذیل بر ایشان وارد شد:

1ـ از بین رفتن تمام پوست روى آلت.

2ـ قطع قسمتى از آلت.

3ـ تنگ شدن مجراى بول و کج شدن آلت.

5ـ عمل جرّاحى آلت و ترمیم پلاستیکى.

دیه ضایعات فوق چیست؟

١٢ – صدمات اعضای داخلی بر اثر جراحت جائفه

سؤال: اگر شخصى عمداً با چاقو یا مانند آن، جراحت جائفه اى به شخصى وارد کند، و در اثر آن ضربه، صدمه اى به طحال، یا قلب، یا سایر امحاء و احشاء وى وارد شود، که طبق نظریّه پزشکى قانونى، نقص عضوى در داخل بدن ایجاد گردد، آیا علاوه بر ثلث دیه کامله، که دیه مقدّر جائفه است، براى صدمات دیگر هم ارش درنظر گرفته مى شود؟ اگر نقایص فوق به صورت شبه عمد، مثل تصادف باشد، چه حکمى دارد؟

جواب: صدمات وارده بر اعضاى داخلى علاوه بر دیه جائفه، ارش دارد.

١٣ – جنایت قابل درمان بر بینی

سؤال: با توجّه به نظرات فقهاى بزرگوار شیعه مبنى بر این که: «اگر با شکستن یا سوزاندن یا امثال آن بینى فاسد شود موجب دیه کامل است.» لطفاً بفرمایید: با عنایت به این که با پیشرفت علم پزشکى، امروزه شکستگى بینى به سادگى و با هزینه کم قابل درمان است، و معمولا با شکستن بینى فاسد نمى شود، آیا باز هم دیه کامل باید پرداخت، یا اگر بدون عیب ترمیم شود، یکصد دینار باید داد، یا ین که با نظر خبرگان پزشکى، دست قاضى در تعیین دیه باز است؟

جواب: اگر به راحتى قابل درمان باشد مشمول حکم ارش است.

١٤ – خون دماغ شدن بر اثر ضربه

سؤال: ضربه اى به بینى شخصى خورده، و خون دماغ شده است. این جنایت دیه دارد، یا ارش؟

جواب: ارش دارد.

١٥ – تراشیدن موی سر و صورت دیگری بدون رضایت

سؤال: آیا تراشیدن موى سر و صورت شخصى، بدون رضایت او دیه یا ارش دارد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا رویش مجدّد مو و عدم رویش آن، یا زن و مرد بودن مجنىّ علیه، تأثیرى در حکم دارد؟

جواب: در سر و صورت مرد اگر طورى مو ازاله کند که نروید هرکدام یک دیه دارد، و همچنین در موى سر زن. و اگر بروید در مرد احتیاط مصالحه به ارش است، و در زن دیه آن مهر المثل عادلانه است.

١٦ – ترک خوردن استخوان

سؤال: آیا دیه ترک خوردن قسمتى از استخوان عضوى که دیه مقدّر دارد، با دیه شکستگى (قلم شدن) آن یکى است؟ اگر مساوى نیست، دیه آن چگونه محاسبه مى شود؟

جواب: ترک خوردن ارش دارد، و باید به نسبت دیه عضو محاسبه شود.

١٧ – استخوان کتف دست

سؤال: آیا استخوان کتف دست (غیر از استخوان ترقوه که دیه مشخّص دارد) دیه معیّن دارد، یا ارش؟

جواب: ارش دارد.

١٨ – نقص عضو بر اثر شکستگی

سؤال: چنانچه در شکستگى استخوان پا، یا دست، پزشکىِ قانونى اعلام نماید: «شکستگى توأم با نقص عضو بهبود یافته است.» و در توضیح بیشتر بگوید: «استخوان درست جوش خورده، ولى بر اثر شکستگى صدماتى به عصب، یا سایر عضلات دست یا پا وارد گردیده، که موجب نقص عضو (محدودیّت در حرکت) شده است.» دادگاه باید چه میزان دیه تعیین نماید؟ آیا علاوه بر دیه، ارش نیز تعلّق مى گیرد؟

جواب: اگر نقص عضو بیّن و روشن باشد، ارش دارد.

١٩ – دیه شکستن لگن

سؤال: دیه شکستن لگن، که با نقص عضو بهبود یافته، یا بدون نقص عضو درمان شده، چه میزان است؟ آیا دیه استخوان لگن ارتباطى با استخوان پا دارد، یا مرتبط نمى شود؟

جواب: ارش دارد.

٢٠ – دیه استخوان کف دست و پا

سؤال: استخوان کف دست و کف پا دیه معیّن دارد، یا باید ارش تعیین نمود؟

جواب: استخوان کف دست 40 دینار، و استخوان کف پا ارش دارد. و چنانچه بعضى از استخوانهاى کف دست بشکند، دیه مزبور تقسیم بر آنها مى شود.

٢١ – شکستگی جمجمه که موجب خونریزی شود

سؤال: چنانچه در اثر ضربه اى، یک مورد شکستگى حادث گردد، ولى به خاطر خون ریزى شدید، جمجمه مورد عمل جرّاحى قرار گیرد، آیا شکستگى ایجاد شده در استخوان جمجمه توسّط طبیب، علاوه بر شکستگى ناشى از ضربه وارده، دیه جداگانه دارد؟

جواب: شکستگى به وسیله طبیب دیه جداگانه اى ندارد، ولى خونریزى مغزى ارش دارد. و اگر هزینه درمان آن بیشتر شود، مى تواند مقدار اضافى را نیز بگیرد.

٢٢ – شکستگی کشکک زانو و قوزک پا

سؤال: آیا استخوان های کف دست و پا و قوزک زانو دیه دارد و جزء پا محسوب می شود، یا ارش تعلق می گیرد؟

جواب: استخوانهاى کف پا و کف دست دیه دارند; یعنى دیه پا و دست تقسیم بر آنها مى شود. و دیه شکستن کشکک زانو یکصد دینار است، و قوزک پا ارش دارد.

٢٣ – دیه صدمات وارده به مغز

سؤال: آیا مغز به عنوان یک عضو حیاتى داراى ارش است، یا دیه؟ قسمتهاى مختلف و اعضاى مرتبط با مغز، از قبیل سطح نخاعى، تحتانى، قشرى و مانند آن، هر کدام داراى ارش یا دیه خاصّى هستند؟

جواب: هر کدام داراى ارش هستند، و اگر آسیب به مغز سبب از میان رفتن منافع (مانند تکلّم و گویایى و مانند آن) شود دیه منافع جارى است.

٢٤ – صدماتی که در شرع دیه ای بر آن تعیین نشده

سؤال: آیا ضایعات عصبى، حسّى، فلج اعصاب دست، صدمات وارد به جمجمه، که منجر به صدمه عصبى هر یک از اعصاب دوازده گانه مغزى مى شود، آسیبهاى اعصاب کرانیال و محیطى، آسیبهاى روانى متعاقب ضربه اختلالات بینایى و شنوایى بر اثر ضربه، ضایعات اعصاب و روان به هر دلیل، ضایعات اعصاب حسّى و حرکتى، از بین رفتن حسّ بویایى و نورالژى، که تست قابل دسترس جهت تأیید آن وجود ندارد، کما و عوارض ناشى از آن، دیه مقرّر دارد؟

جواب: در مواردى که در قانون شرع دیه براى آن تعیین نشده رجوع به ارش مى شود. و تعیین ارش بر اساس درصد ضایعه اى است که به تصدیق اهل خبره مورد اعتماد حاصل مى شود.

٢٥ – بهبودی مصدوم پس از دریافت دیه

سؤال: هرگاه در اثر جنایت حسّ بویایى، یا شنوایى، یا چشایى، یا بینایى، یا گویایى، یا عقل از بین برود، و پس از پرداخت دیه مجنىّ علیه بهبود یابد (حسّ یا قدرت مورد نظر برگردد،) تکلیف چیست؟

جواب: احتیاط واجب آن است که دیه را بازگردانند، و تبدیل به ارش کنند.

٢٦ – نحوه محاسبه ارش

سؤال: در مورد تعیین ارش صدمات وارده بر اعضا بفرمایید:

الف) آیا محاسبه ارش باید نسبت به کلّ دیه همان عضو باشد، یا دیه کامل انسان؟

ب) در صورت محاسبه ارش نسبت به دیه کامل، آیا مقدار ارش صدمه وارده به عضو مى تواند بیش از دیه آن عضو تعیین گردد؟

جواب: جواب الف و ب: در صورتى که فقط ضررى به عضو وارد شده، نسبت به عضو محاسبه مى شود. و اگر فرضاً به کارآیى عضو ضررى نرسانده، ولى یک زیان کلّى به بدن رسانده، باید نسبت به دیه کامل محاسبه شود; هر چند از دیه عضو بیشتر شود.

٢٧ – ارش در موارد در رفتگی استخوان

سؤال: شخصى صدمه اى بر دیگرى وارد نموده، که استخوان دست او از طرف کتف دررفتگى پیدا کرده، و شکسته بند آن را در جاى خود قرار داده، و در مدّت بیش از یک ماه بهبود یافته، و به حالت اوّل خود برگشته است. لطفاً بفرمایید: دیه دررفتگى آن چقدر است؟ اگر بهبودى کامل پیدا نکرده باشد، دیه آن چقدر خواهد بود؟

جواب: دررفتگى بدون شکستگى دیه ندارد، بلکه ارش دارد. در صورتى که منتهى به نقص عضو نشود ارش آن کمتر، و اگر منتهى شود ارش آن بیشتر است. و ارش بر معیار درصد خسارت به نظر طبیب حاذق متدیّن تعیین مى شود.

٢٨ – از بین رفتن پوست بدن در اثر سوختگی

سؤال: شخصى با ریختن بنزین بر یک نفر و شعلهور کردن آن، وى را سوزانیده و به قسمتهایى از بدن وى صدماتى وارد نموده است، به نحوى که پوست آن قسمت از بدن از بین رفته، ولى به هر حال صدمات سوختگى ترمیم پیدا کرده است، مستدعى است مرقوم فرمایید:

الف) جنایت مزبور دیه دارد یا ارش؟

ب) برفرض داشتن دیه چه مقدار تعیین مى گردد؟

ج) برفرض داشتن دیه (یا ارش) هزینه درمان و عملیات جرّاحى براى رفع نقص وارده و بهبودى صدمات وارده به عهده چه کسى مى باشد؟

جواب: دیه اى ندارد بلکه ارش دارد و احتیاط واجب آن است که هزینه درمان زاید بر ارش را نیز شخص جانى بپردازد.

٢٩ – پرداخت خسارت مازاد بر ارش اعضا

سؤال: درمورد تصادفات که موجب صدماتی مثلا به کلیه یا کبد می شود پزشکی قا نونی علاوه بر تعیین ارش کلیه یا کبد بخاطر اینکه مجبور است مقداری خونابه که درشکم جمع شده است به وسیله شیلنگ و با سوراخ کردن زیر گلو یا شکم آن را خارج کند و برای این عمل نیز درصدی ارش یا خسارت تعیین می نماید. آیا این خسارت از طرف جانی باید پرداخت شود یا خیر؟

جواب: آری باید از طرف جانی پرداخت شود.

٣٠ – ارش البکارة در صورت از بین رفتن بکارت در عقد موقت

سؤال: چنانچه دختر باکره ی ۲۸ ساله ای بدون اذن پدر عقد انقطاع منعقد نماید و با رضایت و بدون هیچگونه فریبی حاضر به تمکین شود و در یکی از موارد رابطه ی جنسی بدون اینکه هیچیک از طرفین بخواهند و بدون دخول کامل و انزال، پرده ی بکارت پاره شود، آیا دختر استحقاق مطالبه مهرالمثل یا ارش البکاره یا هر عنوان دیگری را دارد؟ در صورت تهدید به آبروریزی وجهی را که می گیرد چه حکمی دارد؟

جواب: هرگاه شرط عدم دخول کرده باشد و آن جوان بر خلاف شرط عمل نموده استحقاق ارش البکارة دارد و اگر هر دو توافق بر دخول کرده اند استحقاقی ندارد.

٣١ – جرح بر گردن

سؤال: آیا جرح بر گردن دیه دارد یا ارش و آیا شکستگى استخوان با قسامه ثابت مى شود؟

جواب: در بعضى از موارد دیه دارد و در بعضى موارد ارش و شکستگى استخوان با قسامه ثابت مى شود.

٣٢ – تردید جانی بین دو کودک نابالغ

سؤال: دو پسر بچّه مشغول سنگ پرانى به سوى هم بودند. فرد سوّمى هم در نزدیکى آنها مشغول بازى بوده، که ناگهان سنگى به چشم ایشان برخورد کرده، و 80 درصد بینایى اش را از دست مى دهد. وى از هر دو پسر شکایت، و در خواست دیه نموده است. در طى رسیدگى دقیقاً مشخّص نشد که سنگ از ناحیه کدام یک از آن دو پرتاب شده، و خود مصدوم نیز نمى داند که کدام یک به طرف وى سنگ پرتاب کرده اند. ولى قطعاً سنگ را یکى از آن دو بچّه پرتاب کرده است. دادگاه در مورد دیه به چه ترتیب عمل نماید؟

جواب: در فرض سؤال ارش بین آن دو نفر تنصیف مى شود.

٣٣ – کوتاه کردن موی دیگری با قیچی

سؤال: زنى در جریان یک اختلاف، موى سر دخترى را با قیچى کوتاه مى کند، به طورى که موجب نقصان زیبایى وى مى شود. آیا به خاطر این نقص زیبایى ارش تعلّق مى گیرد، یا چون عنوان «کندن مو» صدق نمى کند و موها دوباره رشد مى نماید، چیزى تعلّق نمى گیرد؟

جواب: چون نقص محسوب مى شود، ارش دارد. و ارش آن معمولا چیز مختصرى است.

٣٤ – تعیین ارش برای آسیب های روحی

سؤال: آیا برای آسیبهای روحی نیز میتوان ارش تعیین کرد؟

جواب: در بعضی از موارد امکان پذیر است شرح آن در کتاب دیات آمده است.