بیت المال-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – صرفه جویی در هزینه ی ایاب وذهاب و تملک آن

سؤال: من یک جای خصوصی مشغول به کار هستم که بعضی روزها برای کار دفتری به بیرون می روم. برای ایاب و ذهاب مقداری پول به من می دهند و من با خط اتوبوس رفت و آمد می کنم و مقداری از پول اضافه می آید و من برای خودم بر می دارم. این مساله چه حکمی دارد؟

جواب: در صورتی که شما به موقع با آن وسیله به مقصد می رسید و کار به طور صحیح انجام می گیرد مانعی ندارد.

٢ – استفاده از اموال حکومت های اسلامی

سؤال: استفاده شخصى از اموال حکومتهاى اسلامى (غیر ایران)، مثل ماشین سوارى و مانند آن چه حکمى دارد؟ آیا استفاده از اسلحه و مانند آن، براى دفاع از مذهب شیعه اثنا عشرى جایز است، یا اجازه حاکم شرع ضرورى است؟

جواب: با اجازه حاکم شرع و براى تقویت مذهب اشکالى ندارد.

٣ – مجهول المالک نبودن اموال دولتی

سؤال: آیا اموال دولت از نظر شما در حکم مجهول المالک است؟

جواب: حکم مجهول المالک را ندارد، بلکه مال عنوان دولت است نه ملک اشخاص.

٤ – پرداخت دیون مدیونین توسط حکومت اسلامی

سؤال: با توجّه به روایات معتبر که مى فرماید: «بر امام است که دین بدهکارانى که قادر به اداى آن نیستند، را بپردازد.» لطفاً بفرمایید:

الف) آیا حکومت اسلامى وظیفه دارد دیون بدهکاران معسر را بپردازد؟

ب) در فرض تکلیف حکومت اسلامى، منبع پرداخت این دیون صرفاً صدقات و زکات است، یا در فرض کمبود صدقات، باید از بیت المال پرداخت شود؟

ج) آیا باید احراز شود که دین به واسطه انفاق بر عائله و در راه طاعت خدا بوده، نه بر اثر اسراف و صرف در معصیت؟ یا همین که معلوم نشود در چه راهى صرف نموده، و بتوان حمل بر صحّت کرد کفایت مى کند؟

جواب: جواب الف تا ج: در صورتى که حکومت اسلامى توانایى داشته باشد باید از محلّ زکات (اگر در اختیار دارد) دیون مدیونین را بپردازد، و کافى است که آنها ظاهر الصّلاح باشند.

٥ – علت تفاوت حقوق های دولتی در حکومت اسلامی

سؤال: هنگامى که به حضرت على(علیه السلام) اعتراض کردند: «چرا در حقوق و تقسیم بیت المال فرقى نمى گذارید....» ایشان فرمودند: «در کتاب خدا که فرقى ندیدم، و عمل پیامبر(صلى الله علیه وآله) را هم که خودتان دیدید!» پس تفاوت حقوق ها بر چه اساسى است؟

جواب: ظاهراً آنچه در آن حدیث و احادیث مشابه آن آمده، ناظر به مال الخراج است; زیرا اراضى خراجیّه متعلّق به همه مسلمین مى باشد، و باید به طور مساوى تقسیم شود. به علاوه بعید نیست این سخن اشاره به امتیازاتى باشد که در زمان عثمان میان شرفاى قبایل و زورمندان قائل مى شدند. ولى اگر تفاوت به خاطر کثرت عائله، یا خدمت بیشتر، و فعّالیّت افزونتر در امور اسلامى باشد، اشکالى ندارد.

٦ – استفاده از بیت المال در تبلیغات انتخابات

سؤال: حکم جنابعالى در مورد کسانى که در انتخابات در راستاى شناساندن خود به مردم از امکانات بیت المال استفاده کرده اند، چیست؟

جواب: بیت المال مصارف خاصّى دارد، که باید در آن مصرف گردد.

٧ – استفاده شخصی از وسایل کم ارزش ادارات

سؤال: حکم استفاده شخصی از وسایل کم ارزش ادارات دولتی مانند خودکار، کاغذ، سنجاق، چسب و ... چیست؟

جواب: چنانچه استفاده از این امور جزئی در عرف ادارات معمول باشد اشکالی ندارد.

٨ – استفاده شخصی مسئولین از اتومبیل های سپاه

سؤال: اینجانب مشغول خدمت مقدس سربازی در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می باشم. در این ارتباط یک اتومبیل پیکان در اختیار من قرار داده شده تا به امور رانندگی یکی از مسئولین سپاه بپردازم. ایشان در خارج از وقت اداری از من و اتومبیلی که ذکر شد، در امور شخصی خود استفاده می کند. هنگامی که از علت این کار سوال نمودم، پاسخ دادند: بعضی از مسئولین سپاه به دلیل موقعیت کاری که دارند، مجاز به این کار می باشند. تکلیف بنده در این رابطه چیست؟

جواب: در صورتى که ایشان اظهار مى دارد که مجاز به این کار مى باشد، براى شما اشکالى ندارد.

٩ – تصرف در اموال بیت المال توسط مسئولین ادارات

سؤال: مشاهده مى شود که برخى مدیران، مسؤولان ادارات و نهادهاىدولتى، بنا به مصالحى از امکانات دولتى استفاده شخصى مى کنند، یا برخى از امکانات را مثلا به عنوان تشویق در اختیار عدّه اى از کارمندان خاص قرار مى دهند. این عمل شرعاً چه حکمى دارد؟

جواب: هرگونه تصرّفى در اموال بیت المال خارج از حدود مقرّرات حرام است.

١٠ – استفاده شخصی از بیت المال برای کسی که از بیت المال طلب دارد

سؤال: اگر کسى مالى از بیت المال طلب داشته باشد و آن را ندهند، آیا مى تواند معادل طلبش از امکانات بیت المال، استفاده کند؟

جواب: باید از حاکم شرع اجازه بگیرد

١١ – استفاده شخصی از بیت المال برای کسی که از بیت المال طلب دارد

جواب: باید از حاکم شرع اجازه بگیرد.

١٢ – مصرف بیت المال در اموری که در درجه اول ضرورت قرار ندارند

سؤال: صر ف بیت المال (بودجه های دولتی ) در اموری که در درجه اول ضرورت و اهمیت قرار ندارند چه حکمی دارد ؟

جواب: در صورتی که در حد ذات خود کار مورد نیازی باشد عیبی ندارد ولو در درجه اول نباشد.

١٣ – استفاده از بیت المال

سؤال: استفاده از بیت المال در صورتی که به آن آسیبی وارد نشود درست است یا خیر ؟

جواب: اگر منظور این است که از وسائل اداری استفاده شود این کار را در صورتی جائز است که مطابق مقررات باشد.

١٤ – استفاده از خودروی دولتی

سؤال: بسمه تعالی در یک اداره دولتی اگر رئیس اداره از خودروی آنجا استفاده کند، محدوده استفاده آن چقدر است؟ آیا میتواند از آن برای استفاده شخصی استفاده کند مثلاً برای خرید وسایل خانه و ...

جواب: در صورتی جائز است که ضوابط و مقرّرات اداره اجازه بدهد.

١٥ – استفاده بدون بلیط از اتوبوس شرکت واحد

سؤال: من شنیده ام که چون اتوبوس های شرکت واحد از بیت المال خریداری شده بنابراین اگر ما برای سوار شدن بلیط ندهیم هیچ اشکالی ندارد، آیا این مطلب صحیح است؟

جواب: این مطلب صحیح نیست و بیت المال حساب و کتاب دارد.

١٦ – هدفمند کردن یارانه ها

سؤال: ما از دوران دبستان شنیده ایم که زمان حکومت حضرت علی (علیه السلام) بیت المال به یک میزان بین مردم تقسیم می شده است حتی ایشان حاضر نشدند به برادرشان عقیل که وضع مالی خوبی نداشت مال بیشتری بدهد و همه در یک سطح بهره مند می شدند. آیا این طرحی که دولت قصد دارد اجرا کند که به افراد مختلف پول مختلفی بدهد (با اینکه به صورت تئوری کار درستی است اما محال است که حقی ضایع نشود) آیا این کار از نظر شرعی اشکالی ندارد؟

جواب: تساوی در تقسیم بیت المال تنها مربوط به اراضی خراجیه بوده والا در مسأله زکات و خمس میزان استحقاق افراد مورد نظر بوده است.

١٧ – پرداخت یارانه توسط دولت

سؤال: سلام علیکم

سؤالی در مورد کار دولت مبنی بر پرداخت متفاوت یارانه بر اساس میزان درآمد افراد با توجه به ماجرای امام علی(ع) و برادرشان که سهم بیشتری از بیت المال می خواست ........ پرسیدم که جواب حضرت عالی این بود (ظاهرا منظورشان این است که آنها که درآمد کمتری دارند یارانه بیشتری بگیرند.)

آیا امام علی(ع) از فقر برادر خویش و ثروت خاندان ابوسفیان آگاه نبود که جواب برادر خویش را چنین دادند ؟ آیا این تقسیم نابرابرانه بیت المال (به گفته عملی امام علی(ع) )پاداشی جز آتش دوزخ دارد؟

حال از حضرت عالی تقاضا دارم جوابی واضح به این سؤال من بدهید ؟

اگر عمل امام علی(ع) در تقسیم بیت المال درست بوده(که شکی بر آن نیست) آیا نباید دولت را در این تصمیم راهنمایی کنید؟

جواب: بعضی از اموال بیت المال مانند خراج زمینهای خراجیه که در آن زمان بسیار بوده لازم است به طور مساوی تقسیم شود زیرا هم مسلمین به طور مساوی مالک آن هستند ولی بقیه اموال بیت المال چنین نیست.

١٨ – بیت المال مرجعی برای کمک به فقرا

سؤال: نظر به این که متدیّنین اهل پرداخت خمس و زکات هستند، و بر انجام این وظیفه افتخار دارند. اگر بر حسب اتّفاق کسى از آنها فقیر و نیازمند شد، آیا براى آنها در شرع مقدّس نهادى منظور شده که به آن مراجعه کند؟ تا هم محلّ رفع نیاز محتاجین باشد، و هم متدیّنین بدانند اگر امروز از روى اخلاص و قصد قربت خمس پرداخت مى کنند، روزى هم به آنها کمک مى شود؟

جواب: البتّه بیت المال مرجعى براى این کار است.

١٩ – استفاده دانشجویان و اساتید پزشکی از بیت المال

سؤال: مشاهده مى شود که برخى از دانشجویان و اساتید پزشکى از امکانات دولتى و بیت المال، مثلا فرمهاى بیمارستانى و کاغذهاى مکاتبه اى استفاده شخصى مى کنند در حالى که هزینه این وسایل یا از بیت المال تأمین مى شود یا به هزینه بیماران اضافه شده و از آنها اخذ مى گردد، آیا این کار جایز است؟

جواب: جایز نیست، مگر به اجازه مسؤولان بیمارستان با در نظر گرفتن مصالح مجموعه.

٢٠ – استفاده از اموال دولتی با پرداخت هزینه های آن

سؤال: استفاده از تلفن ادارات و نهادها با پرداخت هزینه آن و یا استفاده از وسایل نقلیّه در ساعات غیر ادارى جهت انجام کارهاى شخصى از قبیل عیادت مریض و تشییع جنازه و یا سخنرانى در مجالس وعظ و سوگوارى، توسّط آقایان روحانیون محترم سیاسى عقیدتى (با این که روغن و بنزین و استهلاک اتومبیل را خودشان از جیب خود تأمین مى نمایند) چگونه است؟

جواب: جایز نیست، مگر به اجازه مسؤولین ذى صلاح.

٢١ – درس خواندن کارمند در ساعات اداری

سؤال: آیا جایز است در ساعات ادارى که مراجعه کننده نداشته و بیکار مى باشیم از وقت خود جهت درس خواندن و کسب علم استفاده نماییم؟

جواب: هرگاه هیچ وظیفه اى در آن ساعت ندارید، درس خواندن و مانند آن مانعى ندارد.

٢١ – درس خواندن کارمند در ساعات اداری

جواب: هرگاه هیچ وظیفه اى در آن ساعت ندارید، درس خواندن و مانند آن مانعى ندارد.

٢٢ – استفاده شخصی از امکانات دولتی

سؤال: لطفاً نظر مبارک را در موارد زیر بیان فرمایید:

الف) ادامه تحصیل مسؤولین دولتى با استفاده از وقت و وسیله ایاب و ذهاب دولتى از شهرستانى به شهرستان دیگر؟

ب) پذیرایى از میهمانان دولتى یا غیر دولتى که از طرف مسؤول به قصد تفریح دعوت شده اند؟

ج) استفاده نمودن از وسیله نقلیّه دولت به هنگام مرخّصى جهت مسافرت؟

د) پرداخت هزینه آب و برق و تلفن منزل شخصى و استفاده از وسایل خانگى موجود در اداره جهت منزل و هزینه تعمیر پس از استفاده آن؟

هـ) استفاده مسؤول از کارمندان بیکار به اسم کار اداره در امور شخصى خویش؟

جواب: وسایل و سایر امکانات دولتى را نمى توان در مصارف شخصى صرف کرد، مگر این که مسؤولین مربوط طبق ضوابط و مقررات اجازه خاصى در مورد یا مواردى بدهند.

٢٣ – استفاده شخصی از امکانات مدرسه

سؤال: استفاده شخصى از امکانات مدرسه، صرفاً براى امور تحصیلى، با اجازه مدیر آموزشگاه چه حکمى دارد؟ در صورت ضامن بودن آیا با پرداخت خسارت به بیت المال، رفع ضمان مى شود؟

جواب: هرگاه مسئول مدرسه، طبق ضوابط اجازه دهد مانعى ندارد و همین اندازه که بگوید طبق ضوابط است کافى مى باشد.