اصطلاحات فقهى-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – مفهوم مصلحت در حکومت اسلامی

سؤال لطفاً به سؤالات زیر پیرامون «مصلحت» پاسخ فرمایید:
1ـ معناى لغوى، اصطلاحى و فقهى مصلحت چیست؟

2ـ مصلحت عام یعنى چه؟ معیار و حدود آن کدام است؟
3ـ آیا از منظر فقهى و قانونى مى توانیم در صورت تعارض بین قانون و مصلحت عام، مصلحت عام را بر قانون ترجیح دهیم؟
4ـ صورت فقهى و شرعى اقدامات و اعمالى که واضع، یا مجرى قانون بر پایه مصلحت انجام مى دهد، چیست؟
5ـ آیا حکومت اسلامى مى تواند بنا بر مصلحت عام در یک رابطه حقوقى، مانند قرارداد حقوقى، حقّ و حقوق شناخته شده اشخاص را نادیده انگارد؟ اگر این اقدام را انجام دهد، بر چه مبنایى است؟

6 جواب: ـ در اصل 112 قانون اساسى به مصلحت نظام اشاره شده است; معیار قانونى و حدّ و حدود و تعریف این مصلحت چیست، و با چه مبنایى شناخته مى شود؟ آیا این مجمع مى تواند بر پایه این مصلحت، قانونى را نسخ یا وضع نماید؟

مصلحت در فقه اهل سنّت مفهومى دارد، و در فقه مکتب اهل بیت(علیهم السلام)مفهومى دیگر. آنچه از نظر فقه شیعه قابل توجیه است، در سه محور خلاصه مى شود:

اوّل: آنچه مربوط به حفظ نظام و حکومت اسلامى است.
دوّم: حفظ نظم جامعه; بر اساس این دو نوع مصلحت بسیارى از احکام مستحدثه شکل مى گیرد; زیرا حفظ نظام و حفظ نظم جامعه از مهمترین اهداف اسلام است، که انحراف از آن جایز نیست.
سوّم: آنچه مربوط به تعارض اهمّ و مهمّ است; یعنى هرگاه دو مصلحت که مورد توجّه و قبول فقه اسلام است، در مقابل یکدیگر قرار گیرند، باید مصلحت اهمّ را ترجیح داد و مهمّ را فداى آن کرد.

براى مثال در قسمت اوّل، مى توان مسائل مربوط به انتخابات، شرایط ویژه رئیس جمهورى، و نمایندگان و انتخاب کنندگان را در نظر گرفت. و در قسمت دوّم، مسائلى مانند نظام بانکدارى، و بخش مهمّى از نظام پولى، و مسائل اقتصادى امروز را، به عنوان مثال مى توان ذکر کرد. و در قسمت سوّم محدود کردن پاره اى از معاملات، و صادرات و واردات کشور، که سلطه مردم را بر اموالشان محدود مى سازد، ولى اهداف مهمّى را احیا مى کند، مثال خوبى است.

٢ – رجوع به مجتهد دیگر در احتیاطات واجب

سؤال آیا در احتیاطات واجب مى توان به هر مجتهدى مراجعه کرد؟

جواب: رجوع به مجتهدى که اعلم یا حداقل مساوى دیگران باشد، مانعى ندارد.

٣ – رخصت بودن قاعده عسر و حرج

سؤال آیا قاعده عسر و حرج رخصت است یا عزیمت ؟ و آیا مستلزم تخصیص اکثر است؟ و تعارض آن با قاعده تسلیط را بیان فرمایید.

جواب: قاعده عسر و حرج رخصت است و عزیمت نیست و مستلزم تخصیص اکثر نیز نمی باشد و نسبت به قاعده تسلیط موارد مختلف است.

٤ – معنی احتیاط واجب

سؤال میخواستم بدانم وقتی که می فرمایید احتیاط واجب آن است که در ازدواج موقت اذن جد یا.. واجب است با حکم حرام بودن چه فرقی میکنند؟

جواب: تفاوتی با حرام بودن نمی کند.

٥ – تفاوت «فتوای به احتیاط » با «احتیاط به فتوی»

سؤال تفاوت «فتواى به احتیاط» با «احتیاط در فتوا» را در ضمن مثالى گویا بیان فرمایید.

جواب: فتواى به احتیاط آن است که مجتهد دستور به احتیاط بدهد. مثلا بگوید:«اگر دو ظرف آب وجود دارد، و مى دانى یکى از آن دو نجس است، امّا نجس را نمى شناسى باید احتیاط نموده، و از هر دو اجتناب کنى.» ولى احتیاط در فتوا این است که مثلا بگوید:«قناعت کردن به یک تسبیح اربعه در رکعت سوّم و چهارم اشکال دارد، و احتیاط آن است که سه مرتبه بخوانى».

٦ – فرق لازم و واجب در فقه

سؤال فرق واجب و لازم چیست؟

جواب: لازم و واجب معمولا به یک معناست، ولى گاهى لازم مفهوم وسیعترى دارد و بر غیر احکام تکلیفى نیز اطلاق مى شود.

٧ – قاعده اقدام

سؤال قاعده اقدام یعنى چه؟

جواب: منظور از قاعده اقدام این است که انسان آگاهانه به ضرر خود اقدام کند، مثلا جنسى را که مى داند هزارتومان ارزش ندارد به خاطر ملاحظاتى آن را به این قیمت خریدارى کند.

٨ – منظور از عبارت حکم دائر مدار موضوع است

سؤال منظور از این که مى گویند حکم، دائر مدار موضوع است، چیست؟

جواب: این که مى گویند حکم دائر مدار موضوع است مفهومش این است که مثلا شراب مادامى که شراب است، نجس و حرام مى باشد امّا هنگامى که سرکه شد پاک و حلال مى شود، همچنین سایر احکام شرع، تابع موضوعات آن مى باشد و با تغییر و تبدیل موضوعات، ممکن است عوض شود.

٩ – مفهوم اماره

سؤال منظور از اماره چیست؟

جواب: منظور از اماره هر دلیل ظنّى معتبر است، مانند شهادت شهود عادل و گاه به دلایل قطعى نیز امارات قطعى گفته مى شود.

١٠ – موارد رجوع در احتیاطات

سؤال آیا در جملاتى از قبیل «خالى از اشکال نیست»، «محلّ تأمّل است» و «بعید نیست که چنین باشد» مى شود به مرجع تقلید دیگرى رجوع کرد؟

جواب: در احتیاطات، رجوع به غیر جایز است و همچنین در جمله «خالى از اشکال نیست» و جمله «محلّ تأمّل است» و امّا جمله «بعید نیست» در تعبیرات ما فتواست

١١ – موارد رجوع در احتیاطات

جواب: در احتیاطات، رجوع به غیر جایز است و همچنین در جمله «خالى از اشکال نیست» و جمله «محلّ تأمّل است» و امّا جمله «بعید نیست» در تعبیرات ما فتواست.

١٢ – فرق قصد رجاء واستحباب مطلق در انجام عمل

سؤال فرق انجام عمل به قصد رجاء با انجام عمل به قصد استحباب مطلق چیست؟

جواب: در استحباب مطلق نیت قطعی می کند ولی در قصد رجا نیت قطعی ندارد بلکه نیت احتمالی دارد.

١٣ – معنی "احتیاط بر ترک"

سؤال احتیاط بر ترک آن است یعنی چه؟

جواب: یعنی یا باید آن را ترک کنید یا به فتوای مجتهد دیگری که همردیف مراجع تقلید محسوب می شود عمل کنید.

١٤ – احتیاط واجب و احتیاط مستحب

سؤال من گاهى که رساله توضیح المسائل را مطالعه مى کنم، به جملاتى مانند «احتیاط واجب» و «احتیاط مستحبّ» برخورد مى کنم. آیا باید به آنها عمل کنم؟

جواب: منظور از «احتیاط واجب» آن است که مجتهد روى جهاتى فتواى نهایى خود را بیان نکرده باشد، در این صورت مقلّد مى تواند به آن احتیاط عمل کند، و مى تواند به مرجع دیگرى مراجعه نموده، و به فتواى او عمل نماید. ولى «احتیاط مستحبّ» چنین نیست; مى تواند آن را عمل کند، یا رها نماید.

١٥ – معنی عبارت "جایز نیست"

سؤال آیا جمله «جایز نیست» معادل جمله «حرام است» مى باشد، یا تفاوت دارند؟ اگر تفاوت دارند، تفاوت آن در چیست؟

جواب: تفاوتی ندارند و فقط تنوع در تعبیر است .

١٦ – منابع احکام فقهی

سؤال آیا تمام مسایلى که در رساله مراجع تقلید وجود دارد، برگرفته شده از احادیث و آیات قرآنى است؟ یا این که مى توان بعضى از مسایل را با دلیل عقلى بیان کرد؟

جواب: معمولاً تمام مسایل مزبور، از قرآن و اخبار اسلامى گرفته شده است; ولى دلیل عقلى نیز یکى از ادلّه چهارگانه فقهى است.

١٧ – منظور از احتیاط در احکام

سؤال منظور از احتیاط در احکام جواز است یا حرمت؟

جواب: احتیاط اگر همراه با فتوی باشد مستحب است و اگر بدون آن باشد واجب است.

١٨ – معنی استفتاء

سؤال استفتاء به چه معناست؟

جواب: یعنی سوال از فتوی کردن و طلب فتوی نمودن

١٩ – معنی مکروه بودن

سؤال کراهت داشتن به چه معناست ؟

جواب: مکروه یعنی ناپسند ، نامطلوب ، آنچه انجام آن حرام نیست ولی ترکش اولی است .

٢٠ – حکم احتیاط در چند مسأله رساله

سؤال لفظ احتیاط در مسائل 538، 452، 118 و 380 چه نوع احتیاطی است؟

جواب: مسأله 452 احتیاط واجب است و بقیه احتیاط مستحب هستند