تفسیر نور

سیمای سوره قدر

سوره قدر در مکّه نازل شده و همانند دیگر سوره های مکّی،آیاتش کوتاه و موزون است.

این سوره با اشاره به نزول قرآن در شب قدر آغاز و با بیان اهمیّت شب قدر نزد خداوند و برتری آن بر هزار ماه ادامه می یابد و با سلام و درود الهی در آن شب پایان می پذیرد.

روایات متعدّدی در فضیلت تلاوت این سوره بعد از سوره حمد در نماز وارد شده است و به کسی که آن را در نماز واجب بخواند خطاب می شود:«غفر الله لک ما مضی فاستأنف العمل»[1]خداوند گذشته تو را بخشید،از نو آغاز کن.

امام رضا علیه السلام فرمود:کسی که در زیارت قبور مؤمنین،سوره قدر را هفت مرتبه بخواند،خداوند آن مردگان و کسی که این سوره را تلاوت کرده است، می آمرزد.[2]

به نام خداوند بخشنده مهربان

همانا ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.

نکته ها:

* خداوند،امور عالم را از طریق فرشتگان و با واسطه آنان به انجام می رساند.لذا در بسیاری از آیات قرآن،فعل ها و ضمیرهای مربوط به خداوند به صورت جمع آمده است.چنانکه در آغاز این سوره می فرماید: «إِنّا أَنْزَلْناهُ» ما قرآن را نازل کردیم.

* بر اساس نظر مفسّران،[3]قرآن دو بار نازل شده است.یکبار به صورت یکپارچه در شب قدر که این سوره به آن اشاره دارد و بار دیگر به صورت تدریجی در مدت بیست و سه سال دوره رسالت پیامبر.تعبیرات قرآن نیز درباره نزول این کتاب آسمانی دو گونه است.برخی با واژه«انزلنا»از ریشه انزال به معنای نزول دفعی آمده و برخی دیگر با واژه«نزلنا»از ریشه تنزیل به معنای نزول تدریجی آمده است.

* از انضمام آیه «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» با آیه «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» [4]معلوم می شود که شب قدر در ماه رمضان است،امّا اینکه کدام یک از شب های ماه رمضان است،در قرآن چیزی بر آن دلالت ندارد و در روایات نیز به صورت مردّد میان یکی از سه شب آمده است.چنانکه از امام صادق علیه السلام در مورد شب قدر پرسیدند:آن حضرت فرمود:در

شب نوزدهم،بیست و یکم و بیست و سوم رمضان جستجویش کن. [5]البته معروف میان اهل سنّت آن است که شب بیست و هفتم رمضان،شب قدر است.

پیام ها:

1- شب قدر،شب شکرگزاری و تشکر از خداوند است.زیرا مهم ترین نعمت خداوند بر بشر،یعنی قرآن نازل شده است. «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ»

2- ظرف و مظروف باید متناسب باشند.بهترین کتاب در بهترین شب بر بهترین انسان ها نازل می شود. «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ»

و تو چه دانی که شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است.

نکته ها:

* کلمه«قدر»در قرآن،در چند معنا به کار رفته است:

الف)مقام و منزلت.چنانکه می فرماید: «وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» [6]آن گونه که باید،مقام و منزلت الهی را نشناختند.

ب)تقدیر و سرنوشت.چنانکه می فرماید: «جِئْتَ عَلی قَدَرٍ یا مُوسی»[7]ای موسی تو بنا بر تقدیر(الهی به این مکان مقدّس)آمده ای.

ج)تنگی و سختی.چنانکه می فرماید: وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ ... [8]کسی که رزق و روزی بر او تنگ و سخت شود...

دو معنای اول در مورد «لَیْلَهِ الْقَدْرِ» مناسب است،زیرا شب قدر،هم شب با منزلتی است و هم شب تقدیر و سرنوشت است.

* هستی،حساب و کتاب و قدر و اندازه دارد. «وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»[9]هیچ چیز نیست مگر آنکه خزانه آن نزد ماست و جز به مقدار تعیین شده فرونمی فرستیم.حتّی مقدار نزول باران از آسمان حساب شده است. «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ»[10]نه تنها باران،بلکه هر چیز نزد او اندازه دارد. «وَ کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ» [11]چنانکه خورشید و ماه،از نظر حجم و وزن و حرکت و مدار آن حساب و کتاب دقیق دارد.و «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ»[12]

* خداوند در شب قدر،امور یک سال را تقدیر می کند،چنانکه قرآن در جایی دیگر می فرماید:

«فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»[13] در آن شب،هر امر مهمّی،تعیین و تقدیر می شود.بنابراین، شب قدر منحصر به شب نزول قرآن و عصر پیامبر نیست،بلکه در هر رمضان،شب قدری هست که امور سال آینده تا شب قدر بعدی،اندازه گیری و مقدّر می شود.

* بیدار بودن شب قدر و احیای آن با دعا و نماز و قرآن،مورد سفارش پیامبر و اهل بیت آن حضرت بوده است و در میان سه شب،بر شب بیست و سوم تأکید بیشتری داشته اند.

چنانکه شخصی از پیامبر پرسید:منزل ما از مدینه دور است،یک شب را معیّن کن تا به شهر بیایم.حضرت فرمود:شب بیست و سوم به مدینه داخل شو[14]

امام صادق علیه السلام در حالی که بیمار بودند،خواستند که شب بیست و سوم ایشان را به مسجد ببرند[15]و حضرت زهرا علیها السلام در این شب،با پاشیدن آب به صورت بچه ها،مانع خواب آنها می شدند.[16]

در روایات آمده است که دهه آخر ماه رمضان،پیامبر بستر خواب خود را جمع نموده و ده شب را احیا می داشت.[17]

* در حدیثی طولانی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم که حضرت موسی علیه السلام به خدا عرض کرد:

خدایا مقام قربت را خواهانم.پاسخ آمد:«قربی لمن استیقظ لیله القدر»،قرب من،در بیداری شب قدر است.

عرضه داشت:پروردگارا،رحمتت را خواستارم.پاسخ آمد:«رحمتی لمن رحم المساکین لیله القدر»، رحمت من در ترحّم بر مساکین در شب قدر است.

گفت:خدایا،جواز عبور از صراط می خواهم.پاسخ آمد:«ذلک لمن تصدق بصدقه لیله القدر»، رمز عبور از صراط،صدقه در شب قدر است.

عرض کرد:خدایا بهشت و نعمت های آن را می طلبم.پاسخ آمد:«ذلک لمن سبح تسبیحه فی لیله القدر»،دستیابی به آن،در گرو تسبیح گفتن در شب قدر است.

عرضه داشت:پروردگارا،خواهان نجات از آتش دوزخم.پاسخ آمد:«ذلک لمن استغفر فی لیله القدر»،رمز نجات از دوزخ،استغفار در شب قدر است.

در پایان گفت:خدایا رضای تو را می طلبم.پاسخ آمد:«رضای لمن صلی رکعتین فی لیله القدر»، کسی مشمول رضای من است که در شب قدر،نماز بگذارد. [18]

* از وقایع عجیب تاریخی،ضربت خوردن حضرت علی علیه السلام در شب قدر،در محراب عبادت و به هنگام نماز است.آری،اشرف خلق خدا،در اشرف مکان ها و اشرف زمان ها،در اشرف حالات،شهید شد.

* شب جایگاه ویژه ای در مسائل معنوی دارد که به چند مورد اشاره می کنیم:

خداوند برای اهدای تورات،حضرت موسی را به مناجات شبانه فراخواند: «أَرْبَعِینَ لَیْلَهً»[19]

قرآن،زمان مناسب برای استغفار را،هنگام سحر می داند: «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» [20]

عروج پیامبر به آسمان،به هنگام شب بود. «أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ[21]

پیامبر مأمور بود که مناجات و عبادات شبانه داشته باشد. «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَهً لَکَ» [22]«قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً[23]

خداوند از عابدان در شب ستایش می کند. «یَتْلُونَ آیاتِ اللّهِ آناءَ اللَّیْلِ[24]و به تسبیح در شب سفارش می کند. «وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً» [25]

خداوند در قرآن،به زمان طلوع فجر و هنگام عصر یک بار سوگند یاد کرده است ولی به هنگام سحر سه بار. «وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ[26]، «وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ» [27]، «وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ[28]

* طول شب قدر،یک شب کامل کره زمین است که 24 ساعت می شود،نه آنکه مخصوصِ مکان خاصّی همچون مکّه و آن هم به میزان 8 ساعت شب آن منطقه باشد.چنانکه مراد از روز عید فطر،یک روز کامل کره زمین است که شامل همه نقاط و مناطق می شود.

* تقارن شب تقدیر بشر با شب نزول قرآن،شاید رمز آن باشد که سرنوشت بشر،وابسته به قرآن است.اگر پیرو قرآن باشد،سعادت و رستگاری و اگر دور از قرآن باشد،شقاوت و بدبختی برای او رقم می خورد.

* ابوذر می گوید:به رسول خدا عرضه داشتم آیا شب قدر در عهد انبیا بوده و امر بر آنان نازل می شده و پس از آنکه از دنیا می رفتند،نزول امر در آن شب تعطیل می شده است؟ حضرت فرمودند:شب قدر تا قیامت هست[29]

* شاید رمز اینکه شب قدر مخفی است،آن باشد که مردم شب های متعدّد را به عبادت بپردازند،کسانی که یک شبِ آنرا درک کردند مغرور نشوند و کسانی که آنرا درک نکردند،از باقی شب ها مأیوس نشوند.

* در روایات آمده است:«العمل الصالح فیها خیر من العمل فی الف شهر لیس فیها لیله القدر» [30]کار نیک در شب قدر،بهتر از کار نیک در هزار ماه بدون شب قدر است.

پیام ها:

1- برای امور مقدّس،زمان مقدّس انتخاب کنید. «لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»

2- زمان ها یکسان نیست،بعضی زمان ها بر بعضی دیگر برتری دارد. «لَیْلَهِ الْقَدْرِ

خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»

در آن شب،فرشتگان و روح به اذن پروردگارشان برای انجام هر کاری فرود آیند.

نکته ها:

* از امام صادق علیه السلام پرسیدند:آیا روح همان جبرئیل است؟ فرمود:جبرئیل از ملائکه است و روح برتر از ملائکه است.سپس این آیه را تلاوت فرمودند: تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ .[31]

* با نزول فرشتگان بر قلب پیامبر و امام معصوم در شب قدر،ارتباط زمین با آسمان،مُلک با ملکوت و طبیعت با ماوراء طبیعت برقرار می شود.

* روح انواعی دارد:

- روحی که منشأ تمایلات و شهوات است.

- روحی که منشأ قدرت و حرکات است.این دو روح،مشترک میان انسان و حیوان است.

- روحی که منشأ اختیار و اندیشه است،که این روح مختص انسان است.

- روحی که عقل محض است و جوهر وجودی فرشتگان را تشکیل می دهد.

- روحی که برتر از فرشتگان است و شب قدر همراه آنان به زمین نازل می شود.

* در روایات آمده است که با منکران امامت،با سوره قدر احتجاج کنید[32]زیرا بر اساس این سوره،فرشتگان هر سال در شب قدر نازل می شوند.در زمان حیات پیامبر بر وجود شریف حضرتش وارد می شدند.پس از آن حضرت بر چه کسانی نازل می شوند؟

روشن است که هر کسی نمی تواند میزبان فرشتگان الهی باشد و باید او همچون پیامبر، معصوم بوده و ولایت امور بشر به عهده او باشد و او کسی جز امام معصوم نیست که در زمان ما،حضرت مهدی علیه السلام می باشد و فرشتگان در شب قدر شرفیاب محضرش می شوند.

نگاهی به فرشتگان در قرآن[33]

فرشتگان،کارگزاران نظام هستی و مأمور انجام فرامین خداوند در اداره امور هستند.در قرآن برای هر دسته از فرشتگان مأموریّت و نقش خاصّی تعیین شده است و با همان مأموریّت نام گزاری شده اند: «النّازِعاتِ[34] «الصَّافّاتِ[35] «فَالزّاجِراتِ[36] «النّاشِراتِ»[37] «فَالْفارِقاتِ»[38]، «فَالْمُدَبِّراتِ» [39]

برخی فرشتگان برای حفاظت گماشته شده اند. «إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ»[40]

بعضی فرشتگان با اولیاء الهی گفتگو دارند.با زکریا سخن گفتند و او را به فرزندی به نام یحیی بشارت دادند «فَنادَتْهُ الْمَلائِکَهُ» [41]و همین فرشتگان با حضرت مریم گفتگو کردند.

«إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَهُ یا مَرْیَمُ»[42]

در مواردی،سخن از امداد فرشتگان به رزمندگان در جبهه های جنگ به میان آمده است.

چنانکه در جنگ بدر،خداوند سه هزار فرشته را به یاری مسلمانان فرستاد. «یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ»[43]

برخی فرشتگان مسئول گرفتن جان مردم هستند. «یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ[44]و دسته ای دیگر،مسئول امور عرش. «یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ»[45]

از امتیازات فرشتگان،عبادت دائمی و خستگی ناپذیر آنهاست که قرآن می فرماید: «وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ[46]، «یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ»[47]

از وظایف دیگر فرشتگان،دعا و استغفار برای مؤمنین «یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ» [48]و صلوات بر پیامبر اسلام است. «إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ»[49]

فرشتگان درجاتی دارند و همه در یک سطح و مقام نیستند. «ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» [50]خداوند،همان گونه که بعضی از انبیا را بر برخی دیگر برتری داده،از میان فرشتگان نیز بعضی را برگزیده است. «اللّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَهِ»[51]

قدرت تمام فرشتگان یکسان نیست و ظرفیّت های متفاوتی دارند. «أُولِی أَجْنِحَهٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ[52]بعضی فرمانبرند و بعضی فرمانده،ولی همه معصوم و امین. «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»[53]

ایمان به همه فرشتگان لازم است، «کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِکَتِهِ» [54]و انکار آنان در کنار انکار خداوند آمده است. «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللّهِ وَ مَلائِکَتِهِ»[55]

فرشتگان،لشگر الهی هستند و تعدادشان را جز خداوند هیچ کس نمی داند. «وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلاّ هُوَ»[56]و اگر گاهی سخن از تعداد به ظاهر اندک آنان است،نظیر آیه «عَلَیْها تِسْعَهَ عَشَرَ» [57]که می فرماید:مأموران دوزخ نوزده نفرند،دلایل دیگری دارد،نه آنکه به خاطر نداشتن نیرو باشد.

فرشتگان،اطاعت مطلق از خداوند دارند و هر چه را مأمور شوند انجام می دهند و هرگز نافرمانی ندارند. «لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ[58]

آنان بر فرمان خداوند پیشی نمی گیرند و فقط فرمان او را عمل می کنند. «لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ»[59]

اطاعت آنان آگاهانه و بر اساس تقوای الهی است و در اطاعت،کار خاصّی را گزینش نمی کنند،بلکه هر کاری که به آنان محوّل شود انجام می دهند. «یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ»[60]

* پیامبر اسلام فرمود:آفرینش فرشتگان،همه از نور است.«ان الله عز و جل خلق الملائکه من النور» [61]و خداوند هیچ موجودی را به اندازه فرشتگان نیافریده است.«ما من شیء مما خلق الله اکثر من الملائکه»[62]

* امام صادق علیه السلام فرمود:فرشتگان،اهل خوردن و آشامیدن و آمیزش جنسی نیستند.«ان الملائکه لا یأکلون و لا یشربون و لا ینکحون»[63]

پیام ها:

1- فرشتگان بدون اذن خداوند کاری انجام نمی دهند. تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ ... بِإِذْنِ رَبِّهِمْ

2- تقدیر امور در شب قدر،با نزول و حضور فرشتگان صورت می گیرد. تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ ... مِنْ کُلِّ أَمْرٍ

3- تقدیر امور در شب قدر،گوشه ای از ربوبیّت الهی است. «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ»

(آن شب)تا طلوع فجر،(سراسر)سلام و درود است.

نکته ها:

* «سَلامٌ» ،یکی از نام های خداوند در قرآن است. هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ ... [64]

* مراد از «سَلامٌ» در این آیه،لطف و عنایت ویژه الهی نسبت به بندگان در شب قدر است که سلامت و رحمت و برکت را به دنبال دارد و باب نقمت و عذاب را می بندد،زیرا کید و وسوسه شیطان در آن شب مؤثر واقع نشود[65]

* در شب قدر،فرشتگان به زمین نازل می شوند و بر هر مرد و زنی که در حال عبادت باشند، سلام می کنند.[66] چنانکه در قیامت نیز با گفتن سلام به استقبال بهشتیان می روند: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ[67]

پیام ها:

1- شب قدر،شب سلامت فکر و روح آدمی و تعالی به سوی خداوندِ سلام است. «سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»

2- شب قدر،شب رحمت است و می توان با توبه،الطاف خداوند را به خود جلب کرد. «سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»

3- تقدیر امور از سوی خداوند،بر اساس سعادت بشر است،مگر آنکه او خود جز این بخواهد. «سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»

«والحمدللّه ربّ العالمین»