تفسیر المیزان

آيات 1 تا 21

سوره ليل مكى است و بيست و یک آيه دارد

ترجمه آيات

به نام خداى رحمان و رحيم، سوگند به شب وقتى كه روى روز را مى پوشاند(1).

و سوگند به روز وقتى كه ظاهر مى گردد(2).

و سوگند به كسى كه جنس نر و ماده را خلق كرده (3).

كه اعمال شما متفرق و گوناگون است (4).

اما آنكه انفاق كند و پرهيزكار باشد (5).

و پاداش نيك روز جزا را قبول داشته باشد(6).

به زودى راه انجام كارهاى نيك را برايش آسان مى سازيم (7).

و اما كسى كه بخل بورزد و طالب ثروت و غنى باشد (8).

و پاداش نيك روز جزا را تكذيب كند (9).

اعمال نيك را در نظرش سنگين و دشوار مى سازيم (10).

و او وقتى هلاك شود مالش هيچ سودى به حالش نخواهد داشت (11).

آرى هدايت به عهده ما است (12).

و دنيا و آخرت مال ما است (13).

اينك شما را از آتشى هشدار مى دهم كه زبانه مى كشد (14).

و جز شقى ترها را نمى سوزاند(15).

آن كسان را كه آيات و دعوت ما را تكذيب نموده از قبولش اعراض كردند(16).

و به زودى افراد با تقواتر از آن دور داشته مى شوند (17).

آنانكه مال خود را مى دهند تا آن را پاك و پر بركت و داراى نمو سازند(18).

و احدى از صاحب مال طلبكار نيست تا پاداش بخواهد(19).

مال خدا را در راه به دست آوردن رضايت پروردگار اعلاى خود داده (20).

كه به زودى راضى هم مى شود (21).

بيان آيات

غرض اين سوره تهديد و انذار است، و اين هدف را از اين راه دنبال مى كند كه به انسانها بفهماند مساعى و تلاشهايشان يك جور نيست، بعضى از مردمند كه انفاق مى كنند، و از خدا پروا دارند، و وعده حسناى خدا را تصديق مى كنند، و خداى تعالى هم در مقابل، حياتى جاودانه و سراسر سعادت در اختيارشان مى گذارد، و بعضى ديگرند كه بخل مى ورزند، و به خيال خود مى خواهند بى نياز شوند، و وعده حسناى خدايى را تكذيب مى كنند، و خداى تعالى هم آنان را به سوى عاقبت شر راه مى برد، و در اين سوره اهتمام و عنايت خاصى به مسأله انفاق مالى شده است، و اين سوره از نظر زمينه آياتش هم مى تواند مكى باشد، و هم مدنى.

در اين آيه به شب هنگامى كه روز را فرا مى گيرد سوگند ياد شده، و فراگيرى شب نسبت به روز در جاى ديگر نيز آمده، فرموده : (يغشى الليل النهار) و احتمال هم دارد كه مراد فراگيرى زمين و يا فراگيرى و پوشاندن قرص خورشيد باشد.

اين آيه عطف است به كلمه (الليل )، و كلمه (تجلى ) به معناى ظهور و پيدا شدن چيزى است بعد از خفاء و ناپيدائيش، و اگر (صفت ) (ليل ) را به صيغه مضارع و صفت نهار را به صيغه ماضى آورد براى همان نكته اى بود كه در آغاز سوره قبلى بيان كرديم.

اين آيه نيز مانند آيه قبلى عطف است بر كلمه (ليل )، و كلمه (ما) در آن موصوله است، و منظور از آن خداى سبحان است و اگر از خداى تعالى تعبير كرد (به ما - چيزى كه )، با اينكه بايد تعبير كرده بود (من - كسى كه )، براى آن بود كه ابهام گويى در اينجا كه به عظمت اشعار دارد رعايتش لازم تر بود تا رعايت معناى لغوى.

و معناى آيه اين است كه سوگند مى خورم به شب، وقتى همه جا را فرا مى گيرد، و به روز وقتى كه همه پنهان ها را آشكار مى سازد، و به چيزى كه نر و ماده را با اينكه از يك نوعند مختلف آفريد.

ولى بعضى از مفسرين كلمه (ما) را مصدريه گرفته اند، كه معنايش چنين مى شود، و سوگند مى خورم به خلقت نر و ماده. ولى اين نظريه ضعيف است.

و مراد از نر و ماده مطلق نر و ماده است، هر چه كه باشد، و هر جا محقق شود.

ولى بعضى گفته اند: خصوص نر و ماده از انسان است.

و بعضى ديگر گفته اند مراد خصوص آدم و حوا است. ولى از همه وجوه بهتر همان وجه اول است.

كلمه (سعى ) به معناى راه رفتن به سرعت است، و مراد از آن عملى است كه با كمال اهتمام انجام شود، و اين كلمه هر چند مفرد است ولى معناى جمع را مى دهد، و كلمه (شتى ) جمع كلمه (شتيت - متفرق ) است، مانند كلمه (مرضى ) كه جمع (مريض ) است.

و جمله مورد بحث جواب سوگندهاى سه گانه است و معنايش اين است كه : من سوگند مى خورم به اين واقعيات متفرق كه هم در خلقت و هم در اثر متفرقند، به اينكه مساعى شما نيز هم از نظر نفس عمل، و هم از نظر اثر مختلفند، بعضى عنوان اعطاء و تقوى و تصديق را دارد، و اثرش هم خاص به خودش است، و بعضى ها عنوان بخل و استغناء و تكذيب دارد و اثرش هم مخصوص خودش است.

و مراد از (اعطاء) انفاق مال در راه رضاى خداست، به دليل اينكه در مقابلش بخل را آورده، كه ظهور در امساك از انفاق مال دارد، و نيز به دليل اينكه دنبالش مى فرمايد: (و ما يغنى عنه ماله اذا تردى) و جمله (و اتقى) به منزله تفسيرى است براى اعطاء، و مى فهماند كه مراد از اعطاء، اعطاى بر سبيل تقواى دينى است.

(و صدق بالحسنى ) - كلمه (حسنى ) صفتى است كه در جاى موصوف خود نشسته، و ظاهرا موصوفش وعده باشد، و تقدير كلام (و صدق بالعده الحسنى باشد)، و مراد از (عده ) وعده ثوابى است كه خداى تعالى در مقابل انفاق به انگيزه رضاى او داده، انفاقى كه تصديق قيامت و ايمان بدان باشد، كه لازمه چنين انفاق و چنين تصديقى، تصديق به وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت و الوهيت نيز هست، و همچنين مستلزم ايمان به رسالت رسولان هم هست، چون رسالت تنها راه رسيدن و ابلاغ وعده ثواب او است.

و حاصل دو آيه اين است كه : كسى كه مؤمن به خدا و به رسول او و به روز جزا باشد، و مال خود را به خاطر خدا و تحصيل ثواب او انفاق كند، ثوابى كه به زبان رسولش وعده اش را داده (ما چنين و چنانش مى كنيم ) به او مى دهيم.

مراد از اينكه درباره مؤمن انفاق كننده متقّى فرمود: (فسنيسّره لليسرى) 

كلمه (تيسير) به معناى تهيه كردن و آماده نمودن است، و كلمه (يسرى ) به معناى خصلتى است كه در آن آسانى باشد و هيچ دشوارى نداشته باشد، و اگر تهيه كردن را توصيف كرد به آسانى، در حقيقت نوعى مجاز گويى شده، پس منظور از آن اين است كه توفيق اعمال صالحه را به او بدهد، و انجام اينگونه اعمال را برايش آسان سازد، به طورى كه هيچ گونه دشوارى در آن نباشد، و يا منظور اين است كه او را آماده حياتى سعيد كند، حياتى نزد پروردگارش، حياتى بهشتى، و به اين نحو آماده اش كند كه توفيق اعمال صالحى را به او بدهد. و وجه دوم، هم به ذهن نزديك تر است و هم انطباقش با وعده هايى كه از قرآن معهود ما است منطبق تر.

درباره بخل ورزنده مكذّب فرمود: (فسينسّره للعسرى) 

كلمه (بخل ) در مقابل كلمه (اعطاء - دادن ) به معناى ندادن است، و كلمه (استغناء) به معناى طلب غنى و ثروت از راه ندادن و جمع كردن است و مراد از (تكذيب به حسنى )، كفر وعده حسنى و ثواب خدا است، كه انبيا آن را به بشر رسانده اند، و معلوم است كه كفر به آن وعده، كفر به اصل قيامت است.

و مراد از (تيسير للعسرى ) خذلان و ندادن توفيق اعمال صالح است، به اين گونه كه اعمال صالح را در نظرش سنگين كند، و سينه اش را براى ايمان به خدا گشاده نسازد، و يا او را آماده عذاب كند.

و كلمه (تردى ) كه مصدر فعل ماضى (تردى ) است، به معناى سقوط از مكانى بلند است، كه بر هلاكت هم اطلاق مى شود، پس مراد از (تردى ) در اينجا اين است كه چنين كسى وقتى در حفره قبر و يا در جهنم و يا در ورطه هلاكت سقوط مى كند مالش به چه دردش مى خورد؟

و كلمه (ما)، هم مى تواند استفهامى باشد، و هم نافيه، اگر استفهامى باشد كه معنايش همان بود كه گفتيم، و اگر نافيه باشد معنايش ‍ اين مى شود كه چنين كسى در هنگامى كه به ورطه هلاكت مى افتد مالش به دردش نمى خورد.

اين دو آيه مطالب قبل يعنى تيسير براى (يسرى ) و (عسرى ) را تعليل مى كند، ممكن هم هست بگوييم از همان مطالب قبل با كوتاه ترين بيان خبر مى دهد، و حاصلش اين است كه ما اين تيسير را مى كنيم، و يا اين بيان را مى آوريم، براى اينكه هدايت كرده باشيم، چون هدايت خلق به عهده ما است و هيچ مانعى ما را در اين هدايت مزاحمت نمى كند، و مانع نمى شود.

هدايت خلق از قضاهاى الهى است كه بر خود واجب كرده (انّ علينا للهدى) و با هادى بودن انبياء (عليهم السلام) منافات ندارد

پس جمله (ان علينا للهدى) مى رساند كه هدايت خلق از امورى است كه خداى سبحان قضايش را رانده، و آن را بر خود واجب كرده، چون حكمتش اين ايجاب را اقتضا مى كرده، بنابراين، خلايق را آفريده تا او را عبادت كنند و خودش غرض از خلقت را عبادت خود دانسته، فرموده : (و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون )، و به حكم اين آيه غرض از خلقت را عبادت خود معرفى نموده، و به حكم آيه زير آن را راه مستقيم بين خود و خلقش دانسته، و فرموده : (ان اللّه ربى و ربكم فاعبدوه هذا صراط مستقيم ) و نيز فرموده (و انك لتهدى الى صراط مستقيم صراط الله ).

و بر خود واجب كرده كه راه خود را براى آنان بيان نموده، سپس ايشان را به آن راه هدايت كند، البته هدايت به معناى نشان دادن راه، حال چه اينكه بپذيرند و آن راه را پيش بگيرند، و چه نپذيرند، و راه ديگر بروند، همچنان كه فرمود: (و على اللّه قصد السبيل و منها جائر)، و نيز فرموده : (و اللّه يقول الحق و هو يهدى السبيل )، و باز فرموده : (انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا).

خواهى گفت از اين آيات بر مى آيد كه هدايت تنها كار خداست، و بنابراين پس انبيا چه كاره اند در پاسخ مى گوييم منافات ندارد كه انبيا هم قيام به اين امر بكنند براى اينكه اگر هدايت كنند به اذن او مى كنند، و خود مستقل در اين كار نيستند، (همچنان كه در هيچ كارى نيستند) و خود خداى تعالى در عين اينكه فرموده : (انك لا تهدى من احببت و لكن اللّه يهدى من يشاء) فرموده : (و انك لتهدى الى صراط مستقيم ) و نيز فرموده : (قل هذه سبيلى ادعوا الى اللّه على بصيره انا و من اتبعنى ).

فرق بين هدايت به معناى ارائه طريق و هدايت به معناى ايصال به هدف

و ما در جلد دوم اين كتاب در خلال مباحث نبوت بيان عقلى اين مسأله را آورديم. همه اينها در باب هدايت به معناى ارائه طريق بود، و اما هدايت به معناى رساندن به هدف كه در آيات مورد بحث رساندن به آثار حسنه اى است كه به دنبال يافتن هدايت الهى و متصف شدن به صفت عبوديت مى آيد، از قبيل رسيدن به حيات طيبه در دنيا، و حيات سعيده ابدى آخرت، پر واضح است كه از قبيل صنع و ايجاد است، كه مختص به خداى تعالى است، و از امورى است كه خدا قضايش را رانده ، و بر خود واجب كرده، و در آيه زير وعده اش را مسجل نموده : (فمن اتبع هداى فلا يضل و لا يشقى )، و نيز فرموده : (من عمل صالحا من ذكر او انثى و هو فلنحيينه حيوه طيبه و لنجزينهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون )،

و نيز فرموده : (و الذين امنوا و عملوا الصالحات سند خلهم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها ابدا وعد اللّه حقا و من اصدق من اللّه قيلا). پس فرق بين هدايت به معناى راه نشاندادن و بين هدايت به معناى رساندن به هدف اين شد كه هدايت اولى مستقيما كار انبيا و اوليا و ساير هدايت گران است، ولى مؤ ثر شدنش منوط به اذن خدا است، ولى هدايت دوم چون از باب صنع و خلقت است مستقيما كار خود خداست، البته اسبابى كه بين او و خلقش در اين مورد و در همه موارد خلقت واسطه اند بى دخالت نيستند، پس اين هدايت را هم مى توان به تبع بغير خداى تعالى نسبت داد.

و در معناى آيه مى گوييم اگر مراد از هدايت در آيه شريفه هدايت به معناى اول باشد، معنايش اين مى شود كه ما اگر بيان مى كنيم براى شما آنچه را كه بيان مى كنيم براى اين است كه ارائه طريق عبوديت به عهده ما است. و اگر مراد از هدايت ، رساندن به هدف باشد معناى آيه چنين مى شود: اگر ما براى كسانى كه انفاق مى كنند و ثواب را تصديق دارند يسرى را تيسير مى كنيم و خلاصه اگر اعمال صالح و حيات سهله ابدى و دخول بهشت را برايشان آسان مى كنيم براى اين است كه : اين كار مربوط به صنع و ايجاد و از باب رساندن هر مخلوقى به هدف نهايى او است، و معلوم است كه اين كار به عهده ما است.

و اما تيسير عسرى و يا ساده تر بگوييم آسان تر كردن گناه، كار مستقيم خداى تعالى نيست بلكه لازمه قهرى تيسير يسرى است، وقتى خداى تعالى بخواهد براى آن بندگانى كه اوصافشان گذشت راه عبوديت را آسان سازد، قهرا براى عده ديگر راه كفر آسان مى شود (آرى آسان كردن كار نيك براى عده اول، به اين است كه انبيايى بر انگيزد، و كتب آسمانى بفرستد، و اين باعث نافرمانى آن عده ديگر، و در نتيجه آسان شدن گناه بيشترشان مى شود، اگر براى طايفه اول، انبيا نمى فرستاد، طايفه دوم انبيايى را نمى كشتند، اگر براى طايفه اول كتاب نمى آمد، طايفه دوم هم نافرمانى نمى كردند) پس نتيجه قهرى هدايت طايفه اول و تيسير يسرى براى آنان، ضلالت و تيسير عسراى طايفه دوم است، همچنان كه فرمود: (ليميز اللّه الخبيث من الطيب و يجعل الخبيث بعضه على بعض فيركمه جميعا فيجعله فى جهنم )، و حتى درباره قرآن كه هدايت براى عالميان است فرموده : (و ننزل من القران ما هو شفاء و رحمة للمؤمنين و لا يزيد الظالمين الا خسارا).

ممكن هم هست مراد از آن مطلق هدايت باشد، اعم از هدايت دومى، يعنى تكوينى و حقيقى، و هدايت اولى يعنى تشريعى و اعتبارى - و اتفاقا ظاهر آيه هم كه مطلق آمده همين است -، و بنابراين، هم هدايت حقيقى به عهده خداست، همچنان كه فرمود: (الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى )، و هم هدايت اعتبارى همچنان كه فرمود: (انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا).

(و ان لنا للاخره و الاولى ) - يعنى عالم بدء و عالم عود - و يا به عبارت ديگر خلقت نخستين و خلقت در معاد - هر دو از آن ما است، پس هر چه كه اسم (شى ء - چيز) بر او اطلاق شود مملوك خداى تعالى است آن هم به حقيقت معناى ملك كه عبارت است از قيام مملوك به وجود مالك و اما ملك اعتبارى كه يكى از آثارش جواز تصرفات است، از متفرعات ملك حقيقى است .

پس خداى تعالى مالك هر چيزى است، نه از يك جهت و دو جهت، بلكه از هر جهت، و هيچ چيزى از او چيزى را مالك نيست، پس كسى معارض او نيست و مانعى كه او را از ملكش منع كند وجود ندارد، و هيچ چيزى بر او غالب نمى شود، همچنان كه خودش ‍ فرمود: (و اللّه يحكم لا معقب حكمه )، و نيز فرمود: (و يفعل اللّه ما يشاء).

اين قسمت از آيات به خاطر اينكه حرف (فاء) در آغازش آمده نتيجه گيرى از مطالب گذشته است مى فرمايد : حال كه معلوم شد هدايت به عهده ما است، اينك من شما را از آتش جهنم انذار مى كنم، با اين بيان نكته التفاتى هم كه در جمله (فانذرتكم ) بكار رفته روشن مى شود، قبلا يعنى در جمله (ان علينا للهدى ) هدايت را به خدا و كاركنان درگاهش نسبت داده، مى فرمود (بر ما است )، و در اين جمله انذار را تنها به خود نسبت داده مى فرمايد: (من شما را انذار مى كنم ) خواسته به اين نكته اشاره كند كه هدايت، قضايى است حتمى، و به همين جهت منذر حقيقى خداى تعالى است، هر چند كه با زبان رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) انجام شود.

و (تلظى آتش ) به معناى زبانه كشيدن شعله آتش است، و مراد از (آتشى كه تلظى مى كند) آتش جهنم است، همچنان كه در جاى ديگر فرمود: (كلا انها لظى ).

بيان اينكه تكذيب كننده دعوت حقّ و روى گرداننده از آن (اشقى) است

و مراد از كلمه (اشقى ) مطلق هر كافرى است كه با تكذيب آيات خدا و اعراض از آن كافر شود، چون چنين كسى از هر شقى اى شقى تر است براى اينكه ساير بدبختها در زندگى دنياى خود بدبختند، يا در بدن خود مبتلا به بيمارى و يا نقص عضوند، و يا مالشان از بين مى رود، و يا به داغ فرزند خود مبتلا مى شوند، و اين بدبختى ها تمام شدنى است، ولى آن كسى كه كفر مى ورزد، در زندگى آخرتى بدبخت است، يعنى بدبختى است كه بدبختيش پايان ندارد، و منتهى به خلاصى و نجات نمى شود، و اميد رهايى در آن نيست.

پس مراد از كلمه (اشقى ) هر كافرى است كه دعوت حق را تكذيب كند و از آن روى بگرداند، به دليل اينكه دنبال اين كلمه و در معرفى آن فرموده : (الذى كذب و تولى )، و مؤيد آن اين است كه انذار را مطلق آورد و فرمود: همه شما را انذار مى كنم. و اما معناى تحت اللفظى كلمه (اشقى ) كه افعل التفضيل است، و تنها شامل كسى مى شود كه از تمامى شقى ها شقى تر است، با سياق آيه سازگار نيست.

و اينكه مفاد آيه (لا يصليها الا الاشقى...) اينست كه فقط كافر اشقى خالد درجهنم است

و مراد از (صلى نار) پيروى آن و ملازم آن بودن است، پس اين كلمه معناى خلود را افاده مى كند، و اين خلود در آتش قضايى است كه خداى تعالى در حق كافر رانده و فرموده : (و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب النارهم فيها خالدون ).

با اين بيان استفاده اى كه بعضى از مفسرين از آيه مورد بحث كرده دفع مى شود، او از آيه (لا يصليها الا الاشقى ) استفاده كرده كه به حكم اين آيه مؤمنين گنهكار و فاسق و فاجر داخل آتش دوزخ نمى شوند، براى اينكه اين آيه دخول در آتش را منحصر كرده در كسى كه كافر و اشقى باشد، وجه نادرستى اين سخن اين است كه : آيه شريفه تنها خلود در آتش را منحصر در كافر اشقى كرده، نه اصل دخول در آتش را.

كلمه (تجنب ) به معناى دور كردن است، و ضمير در (سيجنبها) به آتش بر مى گردد، و معناى آيه اين است كه : به زودى كسى كه مصداق (اتقى ) باشد از آتش دور مى شود.

متّقى ترين افراد كسى است كه در راه رضاى خدا ازمال حود انفاق مى كند

و مراد از كلمه (اتقى ) هر كسى است كه از شخصى ديگر باتقواتر باشد، و بيش از او از مخاطر پروا كند، چون بعضى از مردم تنها اين مقدار با تقوا هستند كه از اتلاف نفوس و كشتن مردم پرهيز مى كنند، و بعضى هستند كه تنها از فساد اموال مى پرهيزند، و بعضى هستند كه چون از فقر مى ترسند، به همين جهت از انفاق مال در راه خدا خوددارى مى كنند، و همچنين بعضى هستند كه از خدا مى پرهيزند، و مال خود را در راه رضاى او انفاق مى كنند، و از همه اين چند طايفه باتقواتر آن كسى است كه از خدا پروا نموده مال خود را در راه او انفاق مى كند، و به عبارت ديگر كسى است كه از خسران آخرت مى پرهيزد، و به همين انگيزه مال خود را انفاق مى كند.

پس مفضل عليه كلمه (اتقى ) كسى است كه با دادن مال از خدا نمى پرهيزد، هر چند كه از پاره اى مخاطر دنيوى پرهيز دارد، و يا ساير اعمال صالح را انجام داده، به اين مقدار از خداى تعالى پروا مى كند.

پس آيه شريفه به حسب مدلولش عام است و اختصاص به طايفه اى ندارد، دليل بر اين معنا اين است كه كلمه (اتقى ) را با جمله (الذى يوتى ماله ) توصيف كرده، و معلوم است كه اين توصيف امرى است عمومى، و همچنين توصيف هاى بعدى، و اين منافات ندارد با اينكه آيات و يا همه سوره به خاطر يك واقعه خاصى نازل شده باشد، همچنان كه در روايات اسباب نزول سبب خاصى برايش ذكر شده.

و اما اطلاق مفضل عليه به طورى كه شامل همه مردم از صالح و طالح شود، و در نتيجه مفضل تنها شامل يك نفر گردد، و يا يك نفر در هر عصر بشود، و معنا چنين گردد كه از ميان همه مردم تنها آن يك نفرى داخل دوزخ نمى شود كه از همه باتقواتر است، و نيز در جمله قبلى معنا چنين شود كه داخل دوزخ نمى شود مگر تنها آن يك فردى كه در هر عصر از سايرين شقى تر باشد، توجيهى است كه به هيچ وجه سياق آيات اول سوره با آن مساعدت ندارد، و همچنين با انذار عمومى كه در جمله (فانذرتكم نارا تلظى ) شده نمى سازد، چون معنا ندارد بگوييم : همه شما را انذار مى كنم از آتش دوزخى كه به جز يك نفر از شما در آن جاودانه نمى افتد، و تنها يك نفر از شما از آن نجات مى يابد.

(الذى يوتى ماله يتزكى ) - اين جمله صفت كلمه (اتقى ) است، مى فرمايد اتقى آن كسى است كه مال خود را مى دهد و انفاق مى كند، تا به اين وسيله مال خود را به نموى شايسته نمو دهد.

(و ما لاحد عنده من نعمه تجزى ) - اين آيه مضمون آيه قبلى را تثبيت مى كند، مى فرمايد و اتقى كسى است كه كسى از او طلبى ندارد، و نعمتى نداده، تا به عنوان تلافى آن مال را كه وى انفاق كرده به او داده باشد، پس كسى كه مصداق اتقى است مال را براى رضاى خدا انفاق مى كند، مؤيد اين معنا جمله بعدى است كه مى فرمايد: (الا ابتغاء وجه ربه الاعلى ).

اين استثناء منقطع و به معناى ليكن است، و معناى آيه اين است كه : كسى طلبكار خدا نبوده، و خدا مالى را كه به او داده به عنوان اداى دين نداده، پس شخص انفاقگر مال خدا را در راه خدا انفاق مى كند تا رضاى پروردگار والاى خود را به دست آورد.

و ما در سابق در معناى وجه اللّه تعالى و در معناى اسم اعلى بحث كرديم.

يعنى و هر آينه او - همان مرد اتقى - به زودى با دريافت اجر جزيل و پاداش حسن و جميلى كه پروردگارش به او مى دهد خشنود مى گردد.

در اين آيه خداى تعالى را با دو صفت (رب ) و (اعلى ) ستوده، تا اشاره كرده باشد به اينكه آنچه به عنوان جزا به او مى دهند كه بزرگترين جزا و گرانقدرترين است، به مقتضاى ربوبيت خداى تعالى و تناسب با بلندى مقام او است، (نه متناسب با عمل بنده ) و از اينجا وجه التفات در آيه قبلى روشن مى شود، در آيه (فانذرتكم ) خداى تعالى متكلم بود، و در آيه قبلى غايب فرض شده، تا به دو وصف رب و اعلى متصف گردد.

بحث روايتى

(رواياتى درباره نزول آيات: (فاما من اعطى و اتّقى...) در شأن (ابودحداح) و روايتى درباره اينكه هدايت كننده خدا است)

در كافى به سند خود از محمد بن مسلم روايت كرده كه گفت : از امام باقر (عليه السلام) معناى آيه (و الليل اذا يغشى )، و آيه (و النجم اذا هوى ) و آيات نظائر اين دو را كه در آنها به حقايق تكوينى سوگند ياد شده پرسيدم و عرضه داشتم (آيا ما نيز مى توانيم مثلا به خورشيد و ستاره سوگند بخوريم ؟) فرمود: خداى تعالى مى تواند به هر يك از مخلوقاتش سوگند ياد كند، ولى بندگانش ‍ نمى توانند به غير او سوگند بخورند.

مؤلف: اين روايت را مرحوم صدوق هم به سند خود از على بن مهزيار از ابو جعفر دوم امام جواد (عليه السلام) نقل كرده. و در تفسير قمى در ذيل آيه (و الليل اذا يغشى ) آمده كه امام درباره معنايش فرمود: سوگند به شب وقتى كه روز را مى پوشاند.

و از حميرى نقل شده كه در قرب الاسناد از احمد بن محمد، از احمد بن محمد بن ابى نصر، از ابى الحسن رضا (عليه السلام) روايت كرده كه گفت : از آن جناب شنيدم در تفسير آيه (و الليل اذا يغشى ) مى فرمود:مردى در حياط خانه مسلمانى درخت خرمايى داشت، و به همين بهانه باعث زحمت صاحب خانه مى شد، صاحب خانه نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) شكايت كرد، حضرت، صاحب درخت را خواست وقتى آمد فرمود: درخت خرمايت را به درخت خرمايى در بهشت مى فروشى ؟ آن مرد گفت : نه و نفروخت مردى از انصار كه كنيه اش ابى دحداح بود از اين معامله خبردار شد نزد صاحب نخله رفت، و گفت درخت خرمايت را به حائط من بفروش، آن مرد پذيرفت ابو دحداح نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) شد و عرضه داشت : درخت خرماى فلانى را در مقابل حائطم خريدم، حضرت فرمود در مقابل حائطت يك درخت خرماى بهشتى خواهى داشت.

در اينجا بود كه خداى تعالى بر پيامبرش اين آيه را نازل كرد: (و ما خلق الزوجين الذكر و الانثى ان سعيكم لشتى فاما من اعطى ) يعنى درخت خرما را بدهد (و اتقى و صدق بالحسنى ) يعنى وعده نخله اى كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) داد (فسنيسره لليسرى... تردى ).

مؤلف: اين روايت را قمى در تفسير خود بدون ذكر امام نقل كرده، و كلمه (زوجين ) تفسيرى است كه امام براى جمله (الذكر و الانثى ) كرده .

و نيز در تفسير قمى در ذيل آيه (و سيجنبها الاتقى ) آمده كه امام فرمود: اين اتقى ابو دحداح بوده.

مؤلف: اين رواياتى بود كه از طرق شيعه در تفسير اين آيات وارد شده.

طبرسى رحمة اللّه عليه در مجمع البيان قصه را از واحدى نقل كرده كه او به سند خود از عكرمه از ابن عباس آورده، و در آن آمده كه مردى انصارى وارد معامله آن درخت خرماشد و با صاحبش صحبت كرد، و در آخر آن را به چهل درخت خريد، و به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) بخشيد، رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) هم آن را به صاحب خانه بخشيد، و سپس طبرسى از عطاء روايت كرده كه گفت : نام خريدار درخت ابو دحداح بود.

و سيوطى در الدر المنثور قصه را از ابن ابى حاتم از ابن عباس نقل كرده و بعد آن را تضعيف نموده.

كلام فخر رازى در شأن نزول سوره ليل و نقد و برسى آن

از سوى ديگر از طرق اهل سنت رواياتى آمده كه اين سوره درباره ابو بكر نازل شده، فخر رازى در تفسير كبيرش گفته : همه مفسرين اجماع دارند بر اينكه مراد از آن يعنى از كلمه اتقى ابو بكر است، ولى بايد دانست كه شيعه به تماميشان منكر اين روايتند و مى گويند اين سوره درباره على بن ابى طالب نازل شده، به دليل اينكه قرآن در جاى ديگر نيز به دادن زكاتش ستوده، فرموده : (يوتون الزكوه و هم راكعون ) پس آيه (الا تقى الذى يوتى ماله يتزكى ) هم اشاره به مضمون همان آيه دارد، و آنگاه كلمه (اتقى ) را به معناى افضل خلق در تقوى، و يا به عبارت ديگر باتقواترين خلق گرفته اند، كه اشكال آن گذشت.

و اما اينكه به شيعه نسبت داده شده كه همگى روايت بالا را منكر شده اند، و روايت ابى دحداح را پذيرفته اند دليل مورد اعتمادشان صحيح حميرى گذشته، و روايات ديگرى است كه همان مفاد را مى رساند.

بله در يك روايت ضعيف از برقى، از اسماعيل بن مهران، از ايمن بن محرز، از ابى بصير، از امام صادق (عليه السلام) آمده كه در تفسير آيه (و سيجنبها الاتقى ) فرمود: اما اين آيه مربوط است به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم)، و هر كه او را پيروى كند، و اما آيه (الذى يوتى ماله يتزكى )، در خصوص امير المؤمنين (عليه السلام) است چون درباره همان جناب است كه در جاى ديگر فرموده : (و يوتون الزكوه و هم راكعون ) و اما آيه (و ما لا حد عنده من نعمه تجزى ) راجع به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) است كه احدى به او نعمتى نداده تا جزاى آن را از او طلبكار باشد بلكه نعمت آن جناب است كه بر تمامى خلايق جارى است، صلوات اللّه عليه.

و اين روايت به خاطر اينكه يكى از راويانش يعنى ايمن بن محرز شناخته شده نيست ضعيف و غير قابل اعتماد است. علاوه بر اين، مضمون آن جنبه تطبيق عمومات بر مصاديق را دارد، و جنبه تفسيرى ندارد، و يكى از ادله واضح آن اين است كه موصوف يعنى كلمه اتقى را بر رسول خدا تطبيق كرده، و صفت آن را كه آيه (الذى يوتى ماله...) است، بر امير المومنين، و دوباره آيه بعدى را بر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) تطبيق نموده، و اگر اين روايت درست باشد نظم كلام بكلى بهم مى خورد، البته اين در صورتى است كه كلمه (واو) در آيه (و الذى يوتى...) در روايت اضافه شده باشد، (همچنانكه مى بينيم در قرآن واو ندارد) و اما اگر فرض كنيم كه جزو آيه بوده، روايت از نظر تحريف مردود است، چون جزو روايات تحريف شمرده مى شود، كه همه مردودند.

و از حميرى حكايت شده كه از احمد بن محمد، از احمد بن محمد ابن ابى نصر، از ابى الحسن رضا (عليه السلام) روايت كرده كه راوى گفت : از آن جناب از معناى آيه (ان علينا للهدى ) پرسيدم، فرمود: آرى خدا است هر كه را بخواهد هدايت و هر كه را بخواهد گمراه مى كند.

عرضه داشتم : خدا امورت را اصلاح كند، جمعى از ياران ما پنداشته اند كه معرفت اكتسابى است، هر كس فكر خود را درست بكار بيندازد به معرفت مى رسد.

امام اين سخن را نادرست دانست و فرمود: اينها اگر درست مى گويند چرا اين خير را براى خود كسب نمى كنند؟ نه، چنين نيست كه هر كس بخواهد و به هر مقدار كه بخواهد بتواند معرفت كسب كند، هيچ احدى از مردم را نمى بينى مگر آنكه از جهاتى از بعضى ديگر بهتر است، و آن بعض از جهاتى ديگر از او بهترند، نمونه اش بنى هاشمند كه موضعشان موضعى است كه مى دانى، قرابتشان با رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) به حدى است كه مى دانى، و همه مى دانيم كه آنان سزاوارترند به خلافت از شما، مع ذلك از آن محرومند، گمان مى كنى آل محمد (عليهم السلم) به فكر خود نبودند؟ و آيا مى توانى بگويى كه شما راه و رسم زندگى را مى دانيد و ايشان نمى دانند؟

آنگاه فرمود: ابو جعفر (عليه السلام) مى فرمود: اگر براى همه مردم مقدور بود همه ما را دوست مى داشتند.

مؤلف: اما هدايت - كه در اينجا منظور از آن رساندن به هدف است - تنها كار خداى سبحان است، براى اينكه اين هدايت از شوون ربوبيت است. و اما گمراه كردن ، منظور از آن گمراهى به عنوان مجازات است، نه گمراه كردن ابتدايى، كه چنين اضلالى به خداى تعالى نسبت داده نمى شود، پس هر جا اضلال به جناب او منسوب مى شود در حقيقت معنايش امساك از نازل كردن رحمت و هدايت نكردن است، نه گمراه كردن، و چون هدايت كار او است امساك از آن هم منسوب به او است.