== == == == ==
مدرسه فِیضیّه، از مدارس مهم حوزه علمیه در شهر قم و محفل اصلی تعلیم فقه شیعی در ایران. این مدرسه در شمال صحن عتیق آستانه حضرت معصومه قرار دارد و با توجه به کتیبه سردر ایوان جنوبی آن، به شاه طهماسب صفوی منسوب شده است. بنای فعلی آن در سال ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ق.، توسط فتحعلی شاه ساخته شد. بزرگانی از عالمان و فقیهان شیعه در این مدرسه ساکن و به تحصیل و تدریس مشغول بوده‌اند. حجره امام خمینی از معروف‌ترین حجره‌های این مدرسه است. این مدرسه در جریان شکل گیری انقلاب اسلامی ایران نقش مهمی داشت و سخنرانی‌ها و راهپیمایی‌هایی در این مدرسه برقرار شد. بعد از انقلاب، زیر زمینی در وسط این مدرسه ساخته و کتابخانه آن نیز به صورت کلی تجدید بنا شد و توسعه یافت.
مشخصات ظاهری
سردر ورودی این مدرسه دارای طاقی جناغی شکل است. صحن اصلی آن با ابعاد ۵۰ در ۸۹ متر، دارای چهار ایوان در دو طبقه است. در طبقه اول، ۴۰ حجره و در طبقه دوم نیز ۴۰ حجره قرار گرفته است. سردر، ایوانها و پیشانی حجره‌ها با کاشی‌هایی تزئین شده است.
سابقه
مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفاء از جمله مدارس مهم علمی شهر قم است که در دوره صفویه تاسیس شد. البته تاسیس مدرسه فیضیه، قبل از مدرسه دارالشفا بوده است و به واسطه مجاورت با حرم حضرت معصومه، مزیت خاصی یافته است.
چنانکه از کتیبه سردر ایوان جنوبی مدرسه که به طرف صحن باز می‌شود نمایان می‌شود، این مدرسه از بناهای شاه طهماسب اول است. در این کتیبه آمده است:
«قد اتفق بناء هذه العماره الشریفه والعتبه السنیه والسده العلیه الفاطمیه فی زمان دولة سلطان اعاظم السلاطین برهان اکارم خلف الخواقین خلیفة الانبیاء والمرسلین والائمه الطاهرین المعصومین شید مبانی الشریعه المصطفویه مؤسس اساس المله المرتضویه رافع الویه العدل والاحسان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادر خان... بسعایة تعاوة اکابر السادات والنقباء الاشراف الامیر شرف الدین اسحق تاج الشرف الموسوی فی سنة «۹۳۴ ». [۱]
بنابر نظر منابع معتبر تاریخی بنای اولیه مدرسه، با نام مدرسه آستانه مربوط به قرن ششم هجری بوده و تا اواخر قرن یازدهم با همین نام مشهور بوده است و در اسناد باز مانده از همان قرن ذکر شده است. سپس در دوره صفوی تجدید بنا شد و در همین دوران به نام فیضیه شناخته شد[۲] و در نیمه نخست قرن سیزدهم بنای مدرسه فیضیه جایگزین مدرسه آستانه شد. [۳]
بنای فعلی مدرسه، مربوط به دوره فتحعلی شاه است که در سال ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ هجری بنیاد شده و بنای سابق را خراب کرده و مدرسه را توسعه داد.
این بنا، ۷۵ ذرع [۴] طول و ۵۰ ذرع عرض داشته و دارای چهل اتاق در طبقه پائین و چهار ایوان بلند و ۱۲ غرفه سپهرنشان و حوض مربع به اندازه دوازده ذرع در دوازده ذرع بوده است. [۵]
سیر تحول بنای جدید
بنای اولیه مدرسه مربوط به دوران صفوی است. در این زمان مدرسه از صحن عتیق آستانه حضرت معصومه (س) جدا بود و یک گذر بین آنها وجود داشت که در نقشه‌های جهانگردان آن عصر مانند شاردن و اولئاریوس دیده می‌شود. در زمان حکومت فتحعلی شاه قسمت‌های مختلف مدرسه بازسازی شد و توسعه یافت. در این زمان ابتدا سدی بر رودخانۀ مجاور مدرسه احداث گردید و قسمتی از زمین‌های به دست آمده از این طریق به مدرسه و بقیه به سه ساختمان شاهی تخصیص داده شد. در این توسعه، صحن تا ورودی صحن عتیق آستانۀ حضرت معصومه (س) گسترش یافت و سردر ورودی آن به صورت ایوان جنوبی مدرسه درآمد. این سردر توسط سیدتاج الدین الشرف موسوی در سال ۹۳۹ق بنا شده بود.
مدرسه یک بار در سال ۱۲۵۵ق توسط حاجی علی محمد، عموی میرزا علی اکبر فیض مؤلف تاریخ قم مرمت شد. بنا به نقل این مؤلف در زمان این تعمیر، حجره‌ها و صحن مدرسه تا سال ۱۳۴۱ق یک طبقه بود و تنها در دو طرف هر یک از سه ایوان شرقی، غربی، و شمالی، چهار حجره در طبقۀ دوم وجود داشت.
پس از آن توسط آیت الله میرزا محمد فیض در طبقۀ دوم قسمت‌های شمالی و شرقی مدرسه حجره سازی شد و در سال ۱۳۰۱ش آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حائری حجره‌های دیگر قسمت‌ها را کامل کرد. در پشت ایوان غربی، شاه نشینِ پُر تزیینی قرار داشت که محل قرار گرفتن و جلوس پادشاهان قاجار بود.
در سال ۱۳۵۱ق نخستین کتابخانۀ عمومی شهر توسط آیت الله حائری در این شاه نشین تأسیس شد.
در سال ۱۳۷۰ق آیت الله بروجردی در کمرگاه ایوان غربی یک طبقۀ دوم ایجاد کرد که به مخزن کتابخانه اختصاص داده شد و دو سالن بزرگ مطالعه به جای آشپزخانه شاهی ایجاد شد. [۶]
مدرسه فیضیه قم
وجه نامگذاری به مدرسه فیضیّه:
گفته شده نامگذاری این مدرسه به نام فیضیه به جهت این بوده که فیض کاشانی که از علمای بزرگ دوره صفویه و داماد ملاصدرای شیرازی بود [۷] مدتی در این مدرسه تدریس می‌کرده و این مدرسه، محل تدریس یا محل اقامت دائمی وی در مدت اقامتش در شهر قم بوده است. به همین جهت، این مدرسه در بین مردم به نام مدرسه فیض معروف شد.
برخی نیز معتقدند که این نام از زمان تجدید بنای مدرسه در دوره قاجار و به پیشنهاد علمای این دوره رایج شد. این احتمال با توجه به اینکه خاندان فیض در دوره قاجار ریاست شرعی شهر قم را برعهده داشتند. [۸] برجسته‌تر می‌شود.
ثبت در آثار ملی
این اثر در تاریخ ۹ بهمن ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۰۷۱۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. [۹]
کتابخانه مدرسه فیضیه
سیر تحول و گسترش
این مدرسه دارای کتابخانه نسبتا مهمی بوده است. در این کتابخانه، غیر از کتابهایی که شاه عباس وقف کرده، کتابهایی نیز شیخ بهایی وقف و تولیت آنرا به برادر زاده‌اش، حسین بن عبدالصمد واگذار نمود.[۱۰]
به دنبال تاسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۰ق توسط شیخ عبدالکریم حائری، در ۲۰ جمادی الثانی ۱۳۴۹ق(آبان ۱۳۰۹ش) نیز کتابخانه عمومی این مدرسه بنا نهاده شد.
مکان این کتابخانه، وسط ضلع غربی در طبقه بالایی مدرسه قرار داشت. این وضع تا سال ۱۳۸۱ ادامه داشت و تنها به تدریج، فضای کتابخانه و کتابهای موجود در آن افزایش می‌یافت. چنانکه در زمان مرجعیت آیت الله بروجردی، مرحله اول توسعه این کتابخانه صورت گرفت و کتابهای کمیابی به کتابخانه اهدا شد. دومین مرحله توسعه کتابخانه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، در دوران مرجعیت آیت الله گلپایگانی، صورت گرفت، سالن مطالعه بزرگی ساخته و به فضای کتابخانه افزوده شد. پس از پیروزی انقلاب نیز کتابهایی به دستور امام خمینی به کتابهای این کتابخانه افزوده شد.
در سال ۱۳۷۴ش، به دستور رهبر انقلاب، آیت الله خامنهای ساختمان جدیدی برای این کتابخانه در قسمت شمال شرقی مدرسه فیضیه در نظر گرفته شد که در تیر ۱۳۸۱ش افتتاح شد. در حال حاضر، این کتابخانه به نام کتابخانه آیت الله حائری شناخته می‌شود.[۱۱]
مسئولان کتابخانه
اولین مسئول این کتابخانه، برادر زاده شیخ بهائی بوده است و از زمان آیت الله حائری تا سال ۱۳۳۶ش عبدالحسین صاحب الداری و بعد از وی، تا سال ۱۳۸۰ش مجتبی محمدی عراقی، مسئولیت اداره کتابخانه برعهده داشته است. در حال حاضر نیز حسن رجبیان مدیریت کتابخانه را بر عهده دارد.[۱۲]
بخشهای کتابخانه
به دنبال توسعه جدیدی که در دوره رهبری آیت الله خامنهای در کتابخانه روی داد، چندین بخش جهت دسترسی بهتر محققان علوم اسلامی به منابع مورد نیاز ایجاد شد: مخزن کتابهای خطی، مخزن کتابهای چاپی، بخش امانی، بانک پایان نامه و بانک اطلاعات دیجیتال از بخشهای این کتابخانه است. در ضمن این کتابخانه دارای دو سالن مطالعه عمومی و سالن مطالعه محققین است.
کتابها و موضوعات
تعداد كتابهای كتابخانه تا پایان دهه ۴۰ حدود ۵۰۰۰ جلد بوده و تا پایان دهه ۶۰ به حدود ۲۴۵۰۰ جلد رسیده است و در سال ۱۳۸۶ش، كتابخانه دارای حدود ۹۰هزار جلد كتاب در ۲۵ موضوع اصلی علوم قرآن و تفسیر، حدیث، اصول، فقه، فهرست و تراجم و رجال، فلسفه، كلام، منطق، صرف و نحو، معانی و بیان، ادعیه و زیارات، تاریخ، جغرافی، لغت، طب، حقوق، روانشناسی، علوم تربیتی، اخلاق، عرفان، مواعظ، مناقب و مصائب اهل بیت(ع)، دیوان اشعار و ادبیات میباشد. حدود ۲۶۰۰ جلد از كتب كتابخانه نسخ خطی است كه توسط رضا استادی فهرست نویسی شده است.[۱۳]
وقایع مهم
حمله به مدرسه فیضیه
به دنبال اعتراض امام خمینی به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نیز لوایح ششگانه و انقلاب سفید محمد رضا پهلوی و اعلام عزای عمومی در نوروز ۱۳۴۲ش.، در روز دوم فروردین همان سال که همزمان با روز شهادت امام جعفر صادق(ع) بود، ماموران حکومت با همراهی عده‌ای اوباش به این مدرسه حمله و پس از مقاومت طلاب و روحانیون، به آنان شلیک و شماری را شهید یا مجروح کردند. در این حمله، تعدادی از طلاب از بالای پشت بام مدرسه به پائین انداخته و کشته شدند. [۱۴]
سخنرانی امام خمینی در خرداد۱۳۴۲ش
در عصر عاشورای ۱۳۸۳ ق که برابر با سیزدهم خرداد ۱۳۴۲ ش بود، امام خمینی با حضور در مدرسه فیضیه، سخنرانی کوبنده ای داشت و در آن، از رژیم پهلوی و نیز دولتمردان آمریکا و اسرائیل که نفوذ زیادی بر محمد رضا پهلوی داشتند، انتقاد شدیدی نمود.[۱۵]
حضور مردم در سخنرانی به اندازهای بود که تمام صحن فیضیه و دارالشفاء، صحن حرم حضرت معصومه، میدان آستانه و اطراف، مملو از جمعیت بود. در پی سخنرانی امام، در صبح ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲، ماموران پهلوی به خانه ایشان حمله و وی را دستگیر و به زندانی در تهران انتقال دادند. به دنبال این واقعه، قیام ۱۵ خرداد مردم قم شکل گرفت.
پانویس
-
محمد حسین ناصر الشریعه، ص۱۵۵
-
مدرسی طباطبایی، ص۱۲۷
-
حسن زنده دل و دستیاران، ص۵۷
-
هر ذرع معادل ۱۰۴ سانتی متر است
-
همان، ص۱۵۶
-
گنجینۀ آثار قم، نقل از دانشنامه تاریخ معماری ایران شهر، مدخل مدرسه فیضیه
-
خوانساری، ص۱۸
-
احمد باقری، م ص۲۲ ـ ۱۳؛ محمد شریف رازی، ج۱، ص۳۹
-
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران
-
مدرسی طباطبایی، ص۱۲۹
-
-
-
-
-
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
(1).gif)
(1)(3).jpg)
.jpg)
