آیات 26 - 45 زخرف

آيات 26 تا 45 سوره زخرف

ترجمه آيات

و بـه يـاد آر آن زمـان را كـه ابـراهـيـم بـه پـدر و قوم خود گفت : من از آنچه مى پرستيد بيزارم (26).

به جز آن معبودى كه مرا آفريده كه به زودى هدايتم خواهد كرد (27).

خداى تعالى اين يكتاپرستى را در نسل او باقى گذاشت، شايد برگردند (28).

بـلكـه مـن ايـن كـفـار و پـدران ايـشـان را بـهـره هاى مادى دادم، تا آنكه دين حق و رسولى روشنگر به سويشان آمد (29).

و همين كه با حق روبرو شدند، گفتند: اين نوعى سحر است، و ما بدان كافريم (30).

(كـفـار قـريـش هـم ) گـفـتـنـد: چـرا ايـن قـرآن بـه يـكـى از مـردان بـزرگ (مـكـه و طـائف ) نازل نشد (31).

مـگـر ايـنـان مـقسم رحمت پروردگار تواند؟ اين ماييم كه معيشت انسانها در زندگى دنيا را تـقـسـيـم مـى كـنـيـم، و بـعضى را به درجاتى بالاتر از بعض ديگر قرار مى دهيم، تا بـعضى بعض ديگر را رام و مسخر خود كنند، و رحمت پروردگار تو از آنچه جمع مى كنند بهتر است (32).

و اگر نه اين بود كه خواستيم مردم در تحت يك نظام قرار گيرند، براى هر كس كه به رحـمـان كفر بورزد خانه هايى داراى سقفى از نقره قرار مى داديم، و پله هايى كه با آن بالا روند، و خودنمايى كنند (33).

و براى خانه هايشان درهايى و تخت هايى كه بر آن تكيه دهند (34).

و نـيز طلا آلات قرار مى داديم، چون همه اينها تنها بهره هاى زندگى دنيا است، و آخرت در نزد پروردگارت خاص مردم با تقوى است (35).

و كـسى كه از ياد رحمان خود را به كورى بزند شيطانى برايش مقدر مى كنيم تا همواره قرينش باشد (36).

و هـمـيـن طـايـفـه انـد كـه هـمـواره از راه حـق جـلوگـيـرى مـى كـنـنـد، و خيال مى كنند راه درست همان راهى است كه آنان مى روند (37).

تـا آنـكـه يـكـى از ايـنـان نـزد ما آيد آن وقت، (از در پشيمانى و حسرت به قرين خود مى گويد) اى كاش بين من و تو فاصله اى به طول ما بين مشرق و مغرب بود (38).

ولى آن روز ديـگـر ايـن حرفها سودى به حالتان ندارد، چون ستم كرديد، و همه شما در عذاب شريكيد (39).

آيـا تـو اى پـيـامـبـر مـى تـوانـى كـران را بـشـنوانى، و يا كوران را هدايت كنى ؟ (اگر توانستى آن وقت مى توانى ) گمراهان آشكار را هم هدايت كنى (اگر توانستى مى توانى ) گمراهان آشكار را هم هدايت كنى (40).

ما هر وقت شده از ايشان انتقام مى گيريم، هر چند كه تو در دنيا نباشى (41).

و يـا در هـمـين زندگى دنيايت به تو نشان مى دهيم آن عذابها را كه به ايشان وعده داديم كه ما بر آنان اقتدار داريم (42). پس تو به آنچه وحى به سويت شده تمسك كن كه تو بر صراطى مستقيم هستى (43).

و به درستى كه قرآن ذكرى است براى تو و براى قومت، و به زودى بازخواست خواهيد شد (44).

از رسـولانى كه قبل از تو فرستاده بوديم بپرس : آيا غير از رحمان خدايانى معين كرده بوديم كه مردم آنها را بپرستند (45).

بيان آيات

از آنجا كه رشته كلام از رسالت رسول (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) و كفر مشركين به رسـالت و تـشـبـث ايـشـان (در شـرك ) بـه ذيـل تـقـليـد از پـدران و بـدون هـيـچ دليـل ديـگـر انـجـامـيـد، دنـبالش داستان ابراهيم (عليه السلام ) را ذكر مى كند كه تقليد كـردن از پـدر و قـومش را دور انداخته، از آنچه آنان به جاى خداى سبحان مى پرستيدند بيزارى جست، و از پروردگارش طلب هدايتى كرد كه از فطرتش ‍ سرچشمه مى گرفت.

بـعـد از نـقـل داسـتـان ابـراهـيـم ايـن مـسائل را خاطر نشان مى فرمايد كه از چه نعمت هايى بـرخـوردارشـان كـرد، و آنـهـا چـگـونـه آن نعمت ها را كفران كردند، و به كتاب خدا كافر شدند، و در آن خرده گيريها نمودند، و به فرستاده خدا طعنه ها زدند، طعنه هايى كه به خـودشـان بر مى گردد، و سپس آثار اعراض از ياد خدا را ذكر مى كند، و عاقبت اين كار را كـه هـمـان شـقاوت و خسران است تذكر مى دهد و آنگاه عطف مى كند بر آن اين را كه پيامبر بـايـد بـراى هـميشه از ايمان آوردن ايشان ماءيوس باشد. و سپس تهديدشان مى كند به عـذاب. و به پيامبر عزيزش تأكيد مى كند كه به قرآن تمسك جويد، چون قرآن ذكر او و ذكـر قـوم او اسـت، و بـه زودى از آن بـازخـواسـت مـى شـوند، و آنچه در قرآن است دين توحيد است كه همه انبياء گذشته بر آن دين بودند.

كـلمـه (بـراء) مـصـدر (بـرء)، (يـبرء) است كه صفت مشبهه اش (برى ء) مى شـود. و بـنابر اين، معناى جمله (اننى براء)، (اننى ذو براء) مى شود. و يا معناى آن (اننى برى ء) است، كه براى مبالغه به جاى (برى ء)، (براء) را به كار بـرده، هـمـچـنـان كـه وقـتـى بـخـواهيم در عدالت كسى مبالغه كنيم مى گوييم فلانى عين عدالت است.

معناى سـخـن ابـراهـيـم (ع) بـه پـدر و قـومـش : (انـى براء مما تعبدون الا الذى فـطـرنـى فانه سيهدين)

و در اين آيه اشاره اى است به بيزارى ابراهيم (عـليـه السـلام ) ازسـتارگان و از بت هايى كه پدرش و قومش مى پرستيدند، بعد از آنكه با ايشان احتجاجكرد، و ايشان جز سيرت پدران - به طورى كه در سوره انـعـام و انـبـيـاء و شـعـراء و سـورههـاى ديـگـر آمـده - دليل ديگرى را ارائه ندادند.

و معنايش اين است كه : اى پيامبر به ياد ايشان بياور آن زمان را كه ابراهيم از آلهه پدر و قومش بيزارى جست چون ايشان آلهه خود را تنها به استناد تقليد پدران مى پرستيدند، و هيچ حجت و دليلى بر آن نداشتند و ابراهيم تنها به اعتقاد و نظر خود اتكاء نمود.

يـعنى من از هر معبودى بيزارم، مگر آن كسى كه مرا ايجاد كرده، و او خداى سبحان است. و در اينكه خدا را به فطر (ايجاد) توصيف كرده، اشاره است به حجت بر ربوبيت و الوهيت خداى تعالى، براى اينكه فطر و ايجاد منفك از تدبير امر موجودى كه ايجاد كرده نيست، پس آن كسى كه تمام عالم را ايجاد كرده، همان كسى است كه امور آنان را تدبير مى كند، پس تنها او سزاوار آن است كه پرستيده شود.

و مـعـنـاى (فانه سيهدين ) اين است كه : او به زودى مرا به سوى حق كه من طالب آنم هدايت مى كند. و بعضى از مفسرين گفته اند: معنايش اين است كه به سوى راه بهشت هدايتم مـى كـنـد. و در ايـن جمله اشاره است به يك اثر ديگر از آثار ربوبيت خداى تعالى، و آن عبارت است از هدايت به سوى راه حق، راهى كه انسان بايد آن را طى كند، چون سوق دادن هـر مـوجودى به سوى كمال نيز جزء تدبير و از تماميت آن است، پس بر ربى كه مدبر امـر مـربـوب خويش است لازم است كه او را به سوى كمالش و سعادتش هدايت كند، همچنان كـه خـودش از قـول مـوسـى (عـليـه السلام ) حكايت كرده كه فرموده : (ربنا الذى اعطى كـل شـى ء خـلقـه ثـم هـدى ) و نـيـز فـرمـوده : (و عـلى اللّه قـصـد السـبـيـل )، پـس رجـوع بـه خـداى تـعـالى و تـنـهـا او را پـرسـتـيـدن، هـدايـت او را به دنـبـال مـى آورد، هـمـچـنـان كـه در ايـن باره نيز فرموده : (و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا).

اين را هم بايد دانست كه استثناء (الا الذى فطرنى استثناء) منقطع است، چون همان طور كه مكرر گفته ايم بت پرستان خدا را عبادت نمى كردند، چون خدا در جمله مستثنى نبود، تا كـلمـه (الا) او را اسـتـثـنـاء كـنـد. پـس ايـنـكـه بـعـضـى از مـفـسـريـن اسـتـثـناء مذكور را متصل دانسته و گفته اند: مشركين معتقد بوده اند كه اللّه تعالى رب ايشان است ، ولى غير از اللّه (يعنى بت ها) را مى پرستيدند، صحيح نيست.

از ظاهر كلام برمى آيد كه ضمير فاعل مستتر در كلمه (جعلها) به اللّه تعالى بر مى گردد، و ضمير بارز در آن - به طورى كه بعضى گفته اند - به كلمه (برائت ) بـرمـى گـردد كـه ابـراهيم از آن سخن گفت، و معنايش همان معناى كلمه توحيد است، يعنى كـلمـه (لا اله الا اللّه ) كـه مـفادش نفى خدايان دروغين است، نه نفى آنها و اثبات خداى تـعـالى، چـون كـلمـه (اللّه ) در ايـن جـمـله مـضـمـوم اسـت چـون بـدل از (اله ) اسـت و مـنـصـوب نـيست تا منصوب به استثناء باشد، و اين مطلبى است روشـن و هـيـچ احـتياجى به تكلف هايى كه بعضى از مفسرين مرتكب شده اند ندارد. گفته انـد كـه ضـمـيـر در (جـعـلهـا) بـه كلمه توحيد برمى گردد كه از كلام ابراهيم (عليه السلام ) فهميده مى شود.

و مـراد از كـلمـه (عـقـب ) ذريـه و فـرزنـدان ابـراهيم (عليه السلام ) است. و معناى جمله (لعـلهـم يـرجـعـون ) ايـن اسـت كـه : شـايـد از عـبادت آلهه غير خدا به سوى عبادت خدا بـرگـردند. يعنى باز گردند بعضى از آنها - كه همان پرستندگان غير خدا هستند - به دعوت بعضى ديگر - كه همان پرستندگان خدا هستند - به عبادت خداى تعالى. و از همين جا معلوم مى شود كه مراد از بقاء كلمه در ذريه فرزندان ابراهيم اين است كه ذريه آن جناب چنان نباشد كه به كلى و حتى يك نفر موحد در آنان باقى نماند، بلكه همواره و مـادام كـه نـسل آن جناب در روى زمين باقى است، افرادى موحد در بين آن يافت بشود و چه بـسا اين استجابت همان دعايى باشد كه ابراهيم (عليه السلام ) قبلا ذكر كرده و عرضه داشته بود: (و اجنبنى و بنى ان نعبد الاصنام ).

وجـوهـى كـه دربـاره مـعـنـاى آيـه : (و جـعـلهـا كلمة باقية فى عقبه لعلهم يرجعون) گفته شده

بـعـضـى ديـگـر از مـفـسـريـن گـفـتـه انـد: ضـمـيـر در كـلمـه (جـعل ) به ابراهيم برمى گردد، و خلاصه ابراهيم اين كلمه را در ذريه خود قرار داد تـا شايد به سوى آن برگردند. و منظور از اين تعبير اين است كه ابراهيم كلمه توحيد را بـه عـنـوان وصـيـت بـه فـرزنـدان در بـيـن آنان قرار داد تا در هر مدتى يكبار به آن مراجعه كنند، همچنان كه قرآن كريم مى فرمايد: (و وصى بها ابراهيم بنيه و يعقوب يا بنى ان اللّه اصطفى لكم الدين فلا تموتن الا و انتم مسلمون ).

ليـكـن خـواننده عزيز خودش خوب مى داند كه از وصيت، به كلمه توحيد تعبير نمى كنند بـه اينكه ابراهيم (عليه السلام ) آن را در ذريه خود كلمه باقيه اى قرار داد، گو اينكه ممكن است ابراهيم (عليه السلام ) چنين چيزى را آرزو داشته، اما خواستن و آرزو كردن، غير از جعل باقى و قرار دادن است.

بـعـضـى ديـگـر گـفته اند: مراد اين است كه خداى تعالى امامت را كلمه باقيه اى در ذريه ابراهيم (عليه السلام ) قرار داد.

به زودى در باره اين تفسير در بحث روايتى آينده ان شاءاللّه بحث خواهيم كرد.

مطلب ديگر اينكه از آيه شريفه چنين برمى آيد كه ذريه ابراهيم (عليه السلام ) تا روز قيامت از اين كلمه خالى نمى شود.

ايـن آيـه كه در آغازش كلمه (بل ) آمده اعراض از چيزى است كه از آيه قبلى فهميده مى شد، و معنايش اين است كه : برگشتن مشركين از شرك به توحيد، نهايت چيزى بود كه از مشركين اميدش مى رفت، و ليكن برنگشتند، بلكه من اين مشركين قوم تو را و پدران ايشان را چند صباحى از زندگى بهره مند كردم، و از نعمت هاى خود برخوردار نمودم تا آنكه حق و رسولى مبين به سويشان بيامد.

و چه بسا التفاتى كه در اين آيه از غيبت به تكلم بكار رفته، و فرموده : (من آنان را بـرخـوردار كـردم ) بـراى ايـن بـوده كـه بـه عـظـمـت جـرم مشركين اشاره كرده باشد، و بـفـهـمـانـد مـشـركـيـن در كـفـران نـعـمـت هـا و كـفـرشـان بـه حـق و نـسـبـت سـحـر دادن بـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) هـيـچ مـنـظـورى جـز تـوهـين به خداى تعالى نداشتند.

و مـراد از ايـنـكـه فـرمـود: (تـا آنـكـه حـق بـه سـويـشـان آمـد هـمـين قرآن است. و مراد از (رسول مبين ) رسول خدا، محمد مصطفى (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است.

ايـن جـمـله طـعـنـى را كـه مـشـركـيـن بـه حـق زدنـد، يـعـنـى بـه قـرآنـى كـه بـرايـشـان نـازل شـد حـكـايـت مـى كـنـد و ايـن طـعـن مـسـتـلزم طـعـن بـه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نيز هست، همچنان كه كلام بعديشان نيز طعن به آن جناب است.

مـنـظور از (قريتين ) مكه و طائف است. و مقصودشان از (عظمت ) - به طورى كه از سياق برمى آيد - عظمت از حيث مال و جاه است، چون در نظر افراد مادى و دنياپرست ملاك عـظـمـت و شـرافـت و عـلو مـقـام هـمـيـن چـيـزهـا اسـت. و مـراد از (رجـل مـن القريتين عظيم ) مردى از يكى از دو قريه است، كه كلمه (احد) به منظور اختصار از آن حذف شده.

سخن مشركين كه در ردّ قرآن گفتنـد چـرا بـر يـكـى از بـزرگـان و توانگـران نازل نشده و جواب به آنها با بيان اينكه روزى هاى مادى و معنوى را خداى تعالى تقسيم مى كند

و مقصودشان از اين كلام اين بوده است كه رسالت، مقامى شريف و الهى است ، و چنين مقامى سزاوار نيست كه به هر كس داده شود،بلكه بايد به كسى داده شود كه فى نفسه شريف بـاشـد، و در قـوم خـود حـكـمـفـرمـا و مـطـاع بـاشـد، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مردى فقير است، كه به همين جهت چنين شرافت و مـقـامـى را نـدارد، پـس اگـر قـرآن او بـه راسـتـى نـازل از نـاحـيـه خـدا مـى بـود، بـايـد بـه مـرد عـظـيـمـى در مـكه و يا مرد عظيمى در طائف نازل شود كه داراى مال بسيار و نفوذ بى اندازه اند.

در مـجمع البيان گفته : منظور از دو مرد عظيم در يكى از دو شهر، وليد بن مغيره از مكه و ابـا مـسـعـود عـروه بـن مـسـعـود ثـقـفـى از طـائف بـوده - بـه نـقـل از قـتـاده. بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه انـد: عـتـبـه ابـن ابـى ربـيـعـه از مـكـه و ابـن عبدياليل از طائف بوده - به نقل از مجاهد. بعضى ديگر گفته اند: وليد بن مغيره از مكه و حبيب بن عمر ثقفى از طائف بوده - به نقل از ابن عباس.

ليكن حق مطلب اين است كه اين تطبيق ها از خود نامبردگان بوده، و گر نه مشركين شخص معينى را در نظر نداشتند، بلكه بطور مبهم گفته اند كه جا داشت يكى از بزرگان مكه و طائف پيامبر بشوند، و اين معنا از ظاهر آيه به خوبى استفاده مى شود.

مراد از (رحمت ) بطورى كه از سياق استفاده مى شود نبوت است.

راغـب مـى گـويـد كـلمـه (عـيـش ) تـنـهـا در حـيـات جـانـداران استعمال مى شود، و اين كلمه اخص از كلمه حيات است چون حيات هم در مورد جاندار بكار مى رود، و هـم در مـورد خـداى تـعـالى، و هـم فـرشتگان، ولى كلمه عيش در مورد خدا و ملائكه اسـتـعـمال نمى شود. و كلمه (معيشت ) هم از مشتقات (عيش ) است كه به معناى آذوقه و هر چيزى است كه با آن زندگى مى كنند. و نيز در معناى كلمه (تسخير) گفته : تسخير هـر چـيـزى بـه مـعـنـاى رانـدن قهرى آن به سوى غرض مخصوص است - تا آنجا كه مى گـويد: (و سخرى ) نام همان چيزى است كه مقهور واقع شده، و آن را به سوى اراده و خواست خود سوق مى دهد.

پاسخ به گفتار مشركين مكه

آيـه مـورد بـحـث و دو آيـه بـعـدش در مـقـام پـاسخ به گفتار مشركين مكه است كه اعتراض كـردنـد كـه چـرا قـرآن بـر يـكـى از مـردان مـكـه و طـائف نـازل نـشـد. و حـاصـل جـواب ايـن اسـت كه گفتار آنان تحكمى است روشن، تحكمى كه هر شـنـونـده اى را بـه شـگـفـت وا مى دارد، براى اينكه در مسأله اى مداخله و حكم مى كنند كه مـربـوط به ايشان نيست، و آن مسأله نبوت است، مسأله اى كه از دنيا و آنچه در آن است مـهـم تـر اسـت. و ايـن مـشـركـين در امر معيشت دنيايى كه در آن زندگى مى كنند و از رزقش ارتزاق مى نمايند، و خود قطره اى از درياى بى كران رحمت ما است، هيچ مداخله اى ندارند، بـا ايـنـكـه مـعـيـشت دنيا از نظر ما مسأله اى است بسيار كوچك و بى ارج، چون متاعى است زايـل و نـاپـايـدار، و تـقسيم همين زندگى ناچيز در بين آنان، به دست ما است، و از تحت قـدرت و مـشـيـت آنـان بـيـرون است، آن وقت چگونه به خود اجازه مى دهند به تقسيم چيزى مداخله نموده كه هزاران بار از زندگى دنيا مهم تر است، و آن مسأله نبوت است كه رحمت كـبـريـايى ما، و كليد سعادت دائمى بشر، و رستگارى جاودانه ايشان است. و مشركين كه در تقسيم معيشت دنيا هيچ گونه دخل و تصرفى ندارند چگونه مى خواهند اين مسأله مهم را تـقسيم نموده، بگويند نبوت نبايد بر فلان شخص داده شود، و بايد به فلان و فلان داده مى شد.

بـنـابـر اين، جمله (اهم يقسمون رحمه ربك ) استفهامى است انكارى، و التفات از تكلم (نـحـن قـسـمـنـا) بـه غـيـبـت (رحـمـه ربـك ) بـراى ايـن اسـت كـه دلالت كـنـد بـر ايـنـكـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليه و آله وسلم ) به عنايتى ربوبى اختصاص يافته كه به مقام نبوت رسيده است.

و معناى آيه اين است كه : مشركين، مالك نبوت - كه رحمت خاصه اى است از ما - نيستند، تا به تقسيم آن پرداخته، از تو منعش ‍ نموده، به هر كس ديگرى كه خواستند بدهند.

و جـمـله (نـحـن قـسـمـنـا بـيـنـهـم مـعـيـشـتـهـم فـى الحـيـوه الدنـيـا) دليـل ايـن انـكـار را بـيـان مـى كـند و مى فرمايد اينكه گفتيم اينها اختياردار مسأله نبوت نـيـسـتـنـد تـا به تقسيم آن بپردازند، براى اين است كه از تقسيم چيزى كه به مراتب از نـبـوت پـايـين تر است عاجزند،و آن معيشت زندگى دنياى ناچيزشان است كه ما در بينشان تـقـسـيـم كـرده ايـم، آن وقت چگونه مى خواهند چيزى را تقسيم كنند كه بسيار ارجمندتر و داراى قـدر و مـنزلت بيشتر است ؟ آن هم به اندازه اى كه كسى نمى تواند مقدارش را درك كـنـد، يـعنى به مسأله نبوت بپردازد كه رحمت خاصه ما است، و هر كسى را كه بخواهيم بدان اختصاص مى دهيم ؟

رزق دنيا به مشيت خداوند است و اختيار آن بدست انسان

و دليل بر اينكه اختيار ارزاق و معيشت هابه دست انسان نيست، اختلاف افراد مردم در دارائى و فقر، و عافيت و صحت، و اولاد و ساير چيزهايى است كه رزق شمرده مى شود، با اينكه هـر فرد از افراد بشر را كه در نظر بگيرى مى بينى كه او هم مى خواهد از ارزاق نهايت درجه اش را كه ديگر بيش از آن تصور ندارد دارا باشد. اما مى بينيم كه هيچ يك از افراد بـه چـنـيـن آرزويـى نـمـى رسند، و به همه آنچه كه آرزومندند و آنچه كه دوست مى دارند نائل نمى شوند، از اينجا مى فهميم كه ارزاق به دست انسان نيست چون اگر مى بود هيچ فرد فقير و محتاجى در هيچ يك از مصاديق رزق يافت نمى شد بلكه هيچ دو نفرى در داشتن ارزاق، مـخـتـلف و مـتـفـاوت پيدا نمى شد، پس اختلافى كه در آنان مى بينيم روشن ترين دليل است بر اينكه رزق دنيا به وسيله مشيتى از خدا در بين خلق تقسيم شده، نه به مشيت انسان .

علاوه بر اينكه اراده و عمل انسانها در به دست آوردن رزق يكى از صدها شرائط آن است، و بـقيه شرائطش در دست آدمى نيست، و از انواع رزق آنچه مطلوب هر كسى است وقتى به دست مى آيد كه همه آن شرائط دست به دست هم دهند، و اجتماع اين شرائط به دست خدايى است كه تمامى شرائط و اسباب به او منتهى مى شود.

همه اينها كه گفتيم در باره مال بود، و اما جاه و آبرو آن نيز از ناحيه خدا تقسيم مى شود، چـون مـتـوقـف بـر صـفـات مخصوصى است كه به خاطر آن درجات انسان در جامعه بالا مى رود، و بـا بـالا رفـتن درجات مى تواند پايين دستان خود را تسخير كند و در تحت فرمان خـود درآورد، و آن صـفات عبارت است از فطانت، زيركى ، شجاعت، علو همت، قاطعيت عزم، داشـتـن ثـروت، قـوم و قبيله و امثال اينها، كه جز به صنع خداى سبحان براى كسى دست نـمـى دهـد، هـمـچـنـان كـه فـرمـوده : (و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بـعـضـا سـخـريـا مـا بـعـضـى از ايـشان را به درجاتى ما فوق بعضى ديگر كرديم تا بعضى بعضى ديگر را مسخر خود كنند).

پـس، از مـجـمـوع دو جـمـله، يعنى جمله (نحن قسمنا...)، و جمله (و رفعنا بعضهم فوق بـعـض...)، اسـتـفـاده شـد كـه تـقسيم كننده ارزاق مادى و معنوى (جاه ) در بين مردم، خداى سبحان است، و لا غير. و معناى جمله (و رحمه ربك خير مما يجمعون ) اين است كه : نبوت كـه رحـمـت پروردگار تو است بهتر است از مالى كه مشركين در پى جمع آنند، پس وقتى تقسيم اين مال و جاه پست در دست آنان نيست، چگونه مى توانند بهتر از آن و مهم تر از آن را تقسيم كنند.

تقسيم معشيت و بيان علل انقسام آن در مجمع انسانى

مـمـكـن هـم هـسـت جـمله (و رفعنا بعضهم فوق بعض ) را عطف تفسير بگيريم براى جمله (نحن قسمنا بينهم معيشتهم...)، در نتيجه جمله مذكور بيانى مى شود براى تقسيم معيشت، اما به بيان علل انقسام آن در مجتمع انسانى.

تـوضـيـح ايـنـكـه : كـثـرت حـوائج انسان در زندگى دنيا آن قدر زياد است كه فرد فرد انـسـانـهـا نـمى توانند همه آنها را در زندگى فردى خود برآورده نمايند، و مجبورند كه بـطـور اجـتـمـاعى زندگى كنند، و از اينرو است كه اولا بعضى بعضى ديگر را به خدمت خود مى گيرند، و از آنان استفاده مى نمايند. و ثانيا اساس زندگى را تعاون و معاضدت يكديگر قرار مى دهند، همان طور كه در مباحث نبوت در جزء دوم اين كتاب گذشت.

در نـتـيـجـه مـال كـار بـديـنـجـا مـنجر مى شود كه افراد اجتماع هر يك هر چه دارد با آنچه ديـگران دارند معاوضه كند، و از همينجا نوعى اختصاص درست مى شود، چون گفتيم هر يك از افـراد اجتماع مازاد فراورده هاى خود را - كه يا غله است و يا كالاى صنعتى - مى دهد و آنچه از حوائج زندگى مى خواهد از مازاد فراورده هاى ديگران مى گيرد.

مثلا يكى از افراد اجتماع قناتى كنده، و آبى در آورده، آنچه از اين آب كه زائد بر مقدار حـاجـتـش مـى بـاشد مى دهد، و از ديگران مازاد آذوقه شان را مى گيرد، در نتيجه هر دو، هم داراى آب مـى شوند، و هم داراى آذوقه. و لازمه اين نوع زندگى اين است كه هر فردى در كارى كه تخصص دارد سعى مى كند و آن كار را به بهترين وجه ممكن انجام داده، از آنچه درست مى كند هر چه خودش لازم دارد نگه مى دارد، و قهرا مازاد آن مورد احتياج ديگران واقع مـى شود، چون ديگران به كارى ديگر اشتغال دارند، و او هم به فراورده هاى آنان محتاج اسـت، و مـايـحـتاج خود را با آنچه از فراورده هاى خود زياد آمده مبادله مى كند، مانند نانوا كـه مـحـتاج آبى است كه سقايان دارند، و سقا هم محتاج نان او است، پس نانوا براى سقا كار مى كند، و سقا هم براى نانوا. و نيز مانند يك مخدوم كه خادمى را براى خدمت خود مسخر كـرده، و خـادم هـم مـخـدوم را بـراى پولش مسخر كرده، و همچنين هر دسته از طبقات اجتماع مـسـخـر طـبـقات ديگر، و خود مسخر كننده آنان است، و آنان يا بدون واسطه و يا با يك يا چـنـد واسـطـه مـسخر اويند، (كفاشى براى كفش دوزى بدون واسطه محتاج به دباغ است، ولى بـرزگـر بـا واسطه محتاج به او است، چون بين برزگر و دباغ و سراج فاصله اسـت )، بـراى ايـنـكه هر يك به مازاد آنچه نزد ديگرى است محتاج است، و هر يك فراورده هـاى خـود را در دسترس ديگران قرار مى دهد،البته با اختلافى كه مردم در احتياج و اهتمام به فراورده ها دارند.

و بـنـا بـر آنـچـه گـذشـت مـراد از كـلمـه (مـعـيشت ) هر چيزى است كه زندگى انسان را تـشـكـيـل مـى دهـد، چـه مـال و چـه جـاه. و يـا تـنـهـا مـال اسـت، و غـيـر مـال را بـه تـبـع شامل مى شود همچنان كه ذيل آيه كه مى فرمايد (و رحمه ربك خير مما يـجـمـعـون ) نـيـز مـؤيـد ايـن احـتـمـال اسـت، چـون تـنـهـا شامل مال مى شود، و غير مال را به تبع شامل مى گردد.

اين آيه و آيه بعدش اين معنا را بيان مى كند كه متاع دنيا نزد خداى سبحان قدر و منزلتى ندارد.

مـفسرين گفته اند: مراد از امت واحده بودن مردم در اين آيه شريفه اجتماع آنان است بر سنت كفر، مى فرمايد: اگر اين نبود كه مردم چون ببينند تمامى زينت هاى زندگى دنيا در دست كـفـار است، و مؤمنين به خدا از آن به كلى تهى دست و محرومند كافر مى شدند... و كلمه (معارج ) به معناى درجات بالا است.

مـقـصـود از ايـنـكه فرمود: اگر مردم امت واحده نمى شدند، سقف خانه كافران را از نقره مىكرديم و...

و مـعـنـاى آيـه ايـن اسـت : اگـر نـبود اين مسأله كه مردم در صورت ديدن تنعم كافران و مـحـرومـيت مؤمنان بر كفر اجتماع كنند هر آينه ما براى خانه هاى هر كس كه به رحمان كفر مى ورزيد سقفى از نقره درست مى كرديم، و به درجاتى بر ديگران غلبه مى داديم.

و مـمـكـن هـم هست كه مراد از امت واحده بودن مردم اين باشد كه همه مردم در برابر اسباب و عوامل بهره هاى زندگى يك نسبت دارند، و در اين نسبت فرقى بين مؤمن و كافر نيست، پس هـر كـس مـنـتـهـاى سـعـى خـود را در طـلب رزق بـه كـار بـبـنـدد، و اسـبـاب و عـوامـل ديـگر هم كه در اختيارش هست مساعد با اين كوشش باشد، قهرا به رزق مطلوب خود مـى رسـد، چـه مؤمن بـاشـد، چـه كـافـر. و كـسـى كـه آن اسـبـاب و عوامل با سعى وى جمع نباشد، و مساعدت نكند، محروم مى گردد، و رزقش تنگ مى شود، چه مؤمن باشد و چه كافر.

و معناى آيه اين است كه : اگر نبود كه ما اراده كرده ايم مردم در برابر اسبابى كه آنان را بـه زخـارف دنـيـا مـى رسـانـد يـكـسـان بـاشند، و اختلافشان هم به خاطر ايمان و كفر نباشد، هر آينه براى كفار سقف هايى از نقره قرار مى داديم...

در ايـن جـمله كلمه (ابوابا) و كلمه (سررا) نكره (بدون الف و لام ) آمده، و اين به منظور عظمت دادن بدانها است. و كلمه (زخرف ) به معناى طلا و يا به معناى مطلق زينت است.

و در مـجـمـع البـيـان گـفـتـه : كـلمـه (زخـرف ) بـه مـعـنـاى كـمـال زيـبايى هر چيز است و از همين جهت طلا را هم (زخرف ) مى گويند. و وقتى گفته مى شود: (زخرفه زخرفة ) معنايش اين است كه فلان چيز را زينت كرد و زيبايش نمود. و بـاز بـه هـمـيـن جـهـت نـقـش نـگـار و تـصـاويـر را زخـرف مى گويند. و در حديث آمده كه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) (در فـتـح مـكـه ) بـيـرون كـعـبـه ايـسـتـاد و داخل آن نشد، تا آنكه دستور داد زخرف آن را دور ريختند. و بقيه الفاظ آيه روشن است.

كـلمـه (ان ) نـافيه است. و كلمه (لما) به معناى (الا) است. و معناى جمله اين است كه : آنچه از مزاياى معيشت گفتيم چيزى نيست، جز متاع زندگى دنياى ناپايدار و فانى و بى دوام.

(و الاخره عند ربك للمتقين ) - مراد از (آخرت ) به قرينه مقام، زندگى آخرت است، البـتـه زنـدگى با سعادت آخرت. گويا زندگى اشقياء جزء زندگى به شمار نمى آيد.

و مـعـناى آيه اين است : زندگى آخرت كه همان زندگى نيكبختان سعيد است (چون زندگى دوزخـيـان زنـدگـى نـيـست )، به حكمى از خداى تعالى و به قضايى از او مختص است به مـتـقـيـن. و اين اختصاص و انحصار تا اندازه اى مؤيد آن معنايى است كه ما قبلا براى جمله مردم در دنيا امت واحده اى بودند ذكر كرديم.

در بـاره كـسى گفته مى شود (عشى )، (يعشى )، (عشا) - از باب علم يعلم - كه چشمانش دچار آفتى شده باشد كه هيچ نبيند، و يا تنها شبكور باشد. و در باره كسى گفته مى شود (عشا)، (يعشوا)، (عشوا) و (عشوا) - از باب نصر ينصر - كـه خـود را بـه كـورى و يـا شـبكورى زده باشد، بدون اينكه در چشمانش آفتى باشد. و كـلمـه (نـقيض ) از مصدر (تقييض ) است كه هم به معناى تقدير است، و هم چيزى را نزد چيزى بردن. مى گوييم (قيضه له ) يعنى فلانى را نزد فلان كس آورد.

وصـف حـال كـور دلان روى گـردان از ذكـر خـدا، كـه قـريـن شـيـطـانـى دارنـد و در عـين ضلالت خود را راه يافته مى پندارند

بعد از آنكه گفتار به ذكر متقين منتهى شد كه آخرت نزد خدا خاص ايشان است ، اين موقعيت پـيـش آمـد كه چيزى از سرانجام معرضين از حق كه خود را از ياد رحمان به كورى مى زنند بگويد، و به مال امر آنان اشاره نمايد، و بفرمايد اينكه خود را از ياد خدا به كورى مى زنـنـد، بـاعـث مـى شود كه قرين هايى از شيطان ملازمشان گردند كه هيچگاه از ايشان جدا نشوند، تا در آخر با خود وارد عذاب آخرتشان كنند.

پـس مـعـناى آيه چنين مى شود: كسى كه از ياد خداى رحمان خود را به كورى بزند، و به اين مسأله به نظر شبكورها بنگرد، ما شيطانى برايش مى آوريم. و در جاى ديگر تعبير به ارسال كرده مى فرمايد: (الم ترانا ارسلنا الشياطين على الكافرين توزهم ازا) و در آيـه مـورد بحث كلمه (ذكر) را به كلمه (رحمان ) اضافه نموده تا اشاره باشد به اينكه ياد خدا خود رحمتى است از خدا.

و مـعـنـاى قـريـن در جمله (فهو له قرين ) مصاحبى است كه هرگز از شخص شبكور جدا نمى شود.

ضمير در (انهم ) به شياطين و بقيه ضميرهاى جمع به آنهايى كه از ذكر خدا كورند بـر مـى گـردد. و اگـر در آيـه قـبل ضمير آنان را مفرد آورد و فرمود: (كسى كه از ذكر رحمان خود را به كورى زند شيطانى برايش قرار مى دهيم ) و در اين آيه ضمير را جمع آورده، به اعتبار معناى (من يعش ) مى باشد، و كلمه (يصدونهم ) از مصدر (صد) اسـت كـه بـه مـعـنـاى بـرگـردانـدن و مـنـصـرف كـردن اسـت. و مـنـظـور از (السـبيل ) راه خدا است كه عبارت است از دين توحيد كه ذكر، بشر را به سويش دعوت مى كند.

و مـعـنـاى آيه اين است كه : شيطانها اينگونه افراد را كه از ياد خدا خود را به كورى مى زنند از ذكر منصرف مى كنند، و آن وقت است كه مى پندارند به سوى حق راه يافته اند.

و ايـن پـنـدار غلط - كه وقتى از راه حق منحرف مى شوند گمان مى كنند هدايت يافته اند - خـود نشانه تقييض قرين است، يعنى نشانه آن است كه از تحت ولايت خدا در آمده، و در تحت ولايت شيطان قرار گرفته اند، براى اينكه انسان به طبع اولى خود مفطور بر اين است كه متمايل به حق باشد، و به حكم فطرتش مى خواهد هر چيزى را كه به وى عرضه مى شود بشناسد، ولى اگر سخن حقى بر او عرضه شود و او به پيروى هواى نفسش از پذيرفتن آن سرباز زند و همين روش را ادامه دهد، خداوند مهر بر دلش زده، چشم دلش ‍ را كـور مى كند، و قرينى برايش مقدر مى كند، آن وقت ديگر با هر حقى كه مواجه شود آن را بـر بـاطل منطبق مى كند، با اينكه فطرتا متمايل به آن است، ولى شيطانش او را به اين تـطـبـيـق دعـوت مى كند، در نتيجه مى پندارد كه راه همين است، و نمى فهمد كه در بيراهه اسـت، مـى پـنـدارد كـه بـر حـق اسـت، و احـتـمـال هـم نـمـى دهـد كـه راه باطل را مى رود.

و اين حالت همان غطائى است كه خداى تعالى مى فرمايد: در دنيا بر جلو ديده هايشان مى انـدازد و بـه زودى در قـيـامـت آن را از پيش ‍ رويشان برمى دارد: (الذين كانت اعينهم فى غـطـاء عـن ذكـرى... قـل هـل نـنـبـئكـم بـالاخـسـريـن اعـمـالا الذيـن ضل سعيهم فى الحيوه الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا).

و نـيـز ايـن مـعـنـا را در جـاى ديـگـر كـه خـطابش در آن به اينگونه افراد است كه در دنيا قرينى از شيطان داشتند، و روز قيامت ايشان را مخاطب به آن مى كند، فرموده : (لقد كنت فـى غـفـله مـن هـذا فـكـشـفـنـا عـنـك غـطـاءك فـبـصـرك اليـوم حـديـد... قال قرينه ربنا ما اطغيته و لكن كان فى ضلال بعيد).

كـلمـه (حـتـى ) غايتى است براى فعل مستمرى كه آيه قبلى بر آن دلالت داشت، يعنى فـعـل (يـعـبـدونـهـم ). و معناى جمله (يحسبون ) اين است كه اين قرينان شيطانى مدام ايـشـان را از راه خـدا بـاز مـى داشـتـنـد، و مـدام مى پنداشتند كه راه همان است كه ايشان مى پيمايند، تا آنكه مرگ يكى از ايشان برسد.

و مـنـظـور از اينكه فرمود (تا نزد ما بيايد) روز قيامت است. و ضمير در (جاء) به مـوصـول (مـن يـعـش ) بـر مـى گـردد، و چـون لفـظ موصول مفرد بود (جاء) نيز مفرد آمده. و مراد از (مشرقين ) مشرق و مغرب است كه در آن جانب مشرق غلبه داده شده.

بيزارى جستن كافر كور دل از قرين شيطانى خود در قيامت

و مـعنايش اين است كه : اينان همچنان بر جلوگيرى از راه خدا ادامه مى دهند و آنان هم كه از ذكـر ما كور صفتى مى كنند همچنان بر پندار غلطشان - كه گمان مى كنند راه يافتگانند - ادامـه مـى دهند تا آنكه مرگ يكى از ايشان برسد و نزد ما آيد، در حالى كه قرينش هم بـا او بـاشـد، آن وقـت بـرايـش كشف مى شود كه عمرى گمراه بوده، و اينك عواقب و آثار گـمـراهـى يعنى عذاب قيامت فرا مى رسد، آن وقت قرين خود را مخاطب قرار داده، با لحنى كـه مـى رساند از او متاذى و بيزار است مى گويد: اى كاش بين من و تو به مقدار فاصله بين مغرب و مشرق دورى مى بود و من همنشين تو نمى شدم، كه چه بد همنشينى هستى.

از سياق آيه استفاده مى شود كه اين گونه افراد غير از عذابى كه در آتش از آتش دارند، عـذابـى هـم از هـمـنـشينى با قرينها مى چشند، و بدين جهت آرزو مى كنند كه از آنان دور مى بـودنـد، و از بين همه عذابها تنها دورى از اين عذاب را ياد مى كنند، و ساير عذابها را از ياد مى برند.

از ظـاهـر كـلام بـرمـى آيـد كـه ايـن جـمـله عـطـف بـاشـد بـر مـا قـبـل كـه حال گمراهان را بيان مى كرد، و مراد از كلمه (اليوم ) روز قيامت است. و جمله (انـكـم فى العذاب مشتركون ) فاعل فعل (لن ينفعكم ) است. و مراد از ضمير (كم ) كـه جـمـع مـخـاطـب است، همان افرادى است كه از ذكر خدا كور صفتى مى كنند، و همچنين قـريـن هـاى آنـان. و جـمـله (اذ ظـلمـتـم ) بـه مـنـزله تعليل است.

و مـراد از آيـه - و خدا داناتر است - اين است كه : شما تا در دنيا بوديد وقتى يكى از خـود شـمـا بـه شـمـا صـدمـه اى مى زد و شما را گرفتار مصيبتى مى كرد، و به دنبالش خـودش هـم گـرفـتـار مـصـيـبـتـى مى شد، خوشحال مى شديد و تسلى مى يافتيد كه او هم گـرفـتـار شـده، و گـرفـتارى او همين مقدار فايده براى شما داشت، ليكن امروز اينطور نـيـسـت كـه اگـر قـريـنـان شـمـا هـم مـانـنـد شـمـا مـعـذب شـونـد سـودى بـه حـال شـمـا داشـتـه باشد، چون اشتراك آنان با شما در عذاب و بودنشان در آتش با شما، خود عذاب ديگرى است براى شما.

وجوه مخـتلف در معناى جمله (و لن ينفعكم اليوم اذ ظلتم انكم فى العذاب مشتركون) كه خطاب به كفار و قرين هاى شيطانى آنها است

ولى بـعـضـى از مـفـسـريـن آيـه را طـورى ديـگـر تـجـزيـه و تـحـليـل كرده اند، و گفته اند كه فاعل جمله (لن ينفعكم ) ضميرى است كه به آرزوى مـذكـور در آيـه قـبلى برمى گردد و معناى جمله (اذ ظلمتم ) چنين مى باشد: (به خاطر ايـنـكه در دنيا به خود ستم كرديد، و قرينان را در كفر و گناه پيروى نموديد). و جمله (انكم فى العذاب مشتركون ) تعليل بى فايده بودن است.

و مـعناى آيه اين است كه : اين آرزو كردنتان كه از قرينان دور باشيد سودى به حالتان ندارد، براى اينكه حقتان همين است كه با آن قرينان در عذاب شريك باشيد.

و انـصـاف ايـن اسـت كـه ايـنـهـا آيـه را خـوب مـعـنـى نـكـرده انـد، زيـرا اول و آخـرش بـا هـم تـنـاقـض و تـدافـع دارد، چون بنا به گفته آنان جمله (اذ ظلمتم ) تـعـليـل اول بـى فـايـده بـودن آرزو اسـت. و جـمـله (انـكـم فـى العـذاب مـشـتـركـون ) تـعـليـل دوم آن اسـت. و لازمـه ايـنـكـه قـاعـدتـا بـايـد بـيـن دو تعليل تطابق باشد، اين است كه در دومى بفرمايد (خدا حكم رانده كه شما آرزومندان در قـيـامت و تابعان قرينان، در عذاب باشيد) نه اينكه بفرمايد: (خدا حكم كرده كه شما آرزومندان معذب در قيامت با متبوعان خود مشترك باشيد).

بعضى ديگر گفته اند معناى آيه اين است كه : اشتراك، چيزى از عذاب را از شما كم نمى كند، براى اينكه هر يك از شما و قرينان شما بهره وافرى از عذاب دارد.

اين هم درست نيست ؛ چون بر فرض، علتى كه براى كم نشدن عذاب و بى فايده بودن اشـتـراك ذكر كرده فى نفسه صحيح باشد، نه لفظ آيه شريفه و نه سياق آن دلالتى بر اين علت ندارد.

بـعـضـى ديـگر گفته اند معنايش اين است كه : اشتراك شما و قرينان در عذاب سودى به حـال شـمـا نـدارد آنـطـور كـه در دنـيـا سـود داشـت، چـون در دنيا وقتى مشتركا به شدائد گرفتار مى شديد به يكديگر كمك مى كرديد، و سنگينى گرفتارى بين همه شما تقسيم مـى شـد، ولى در اينجا اينطور نيست، چون هر يك از شما و قرينان شما بيش از حد طاقت، تحمل عذاب ندارد.

ايـن نيز مانند وجه قبلى درست نيست و همان اشكال بر اين نيز وارد است. بعلاوه فهم چنين معنايى به ذهن هيچ كس در نمى آيد، تا آيه شريفه بخواهد آن را از ذهنش بيرون آورد.

بعد از آنكه داستان قرين قرار دادن براى كور صفتان را ذكر كرد، و فرمود كه در نتيجه چنين سرنوشتى درك و فهمشان معكوس ‍ مى شود بطورى كه ضلالت را هدايت مى پندارند و نـمـى تـوانـنـد حـق را بـشـنـاسـنـد، ايـنك در اين آيه به عنوان تفريع و نتيجه گيرى، رسـول گـرامـى خـود را متوجه مى كند به اينكه اين گونه افراد، كرها و كورهايى هستند كـه تو نمى توانى سخن حق را به ايشان بشنوانى، و به سوى راه رشد هدايتشان كنى، پـس بـيـهـوده خـودت را بـه زحـمت مينداز و در دعوت آنان پافشارى منما، و از اعراضشان انـدوه مـخـور. چيزى كه هست اين معنا را به صورت استفهام انكارى بيان مى فرمايد. بقيه الفاظ آيه روشن است.

مـراد از (بـردن پـيـامـبـر) بـردنـش از دنـيـا اسـت قبل از انتقام گرفتن از كفار. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از بردن آن جناب، بيرون كـردنـش از بـيـن مشركين است. و معناى جمله (فانا منهم منتقمون ) اين است كه ما ناچار از ايشان انتقام خواهيم گرفت. و مراد از اينكه فرمود: (آنچه به ايشان وعده داديم به تو نـشـان مـى دهـيـم ) هـمـان انـتـقـام گـرفـتـن از ايـشـان اسـت، قـبـل از آنكه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) از دنيا برود، و يا در حالى كه در بـيـن ايـشـان بـاشد. و معناى جمله (فانا عليهم مقتدرون ) اين است كه اقتدار ما بر آنان تفوق دارد (و اين تفوق را از كلمه (على ) مى فهميم ).

و جـمـله (فـاما نذهبن بك ) در اصل (ان نذهب بك ) بوده، كلمه (ما) بر كلمه (ان ) اضـافـه گـشـتـه و (امـا) شـده، و نـون تأكيد هم بر (نذهب ) اضافه شده، (نـذهـبـن ) گـشـتـه. و حـاصل معناى آيه اين است كه : ما از ايشان انتقام خواهيم گرفت، حال يا بعد از درگذشت تو، و يا قبل از آن.

از ظـاهـر كلام برمى آيد كه حرف (فاء) در آغاز جمله براى اين است كه اين جمله نتيجه هـمـه حـرفـهـاى گـذشـتـه (نازل كردن ذكر از طريق وحى، و اينكه نبوت يكى از سنتهاى الهى است، و اينكه كتاب نازل بر آن جناب حق است، و اينكه آن جناب رسولى مبين است كه دعـوتـش را جـز مـردم بـا تـقـوى اجـابـت نـمى كنند، و جز دارندگان قرين از شياطين از آن اعـراض نـمـى نـمـايـنـد، و ايـنـكـه پـيامبر بايد براى هميشه از ايمان آوردن آنان ماءيوس باشد، و اينكه خدا از ايشان انتقام خواهد گرفت ) مى باشد.

و بـه هـمـيـن جـهـت بـعـد از هـمـه آن مـطـالب تأكيد مـى فـرمـايـد بـر ايـنـكـه رسـول خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله وسلم ) به كتابى كه بر او وحى شده تمسك جويد، چون او بر صراط مستقيم است.

ظـاهـرا مـراد از (ذكر) ذكر خدا باشد. و كلمه ذكر در اين سوره به اين معنا مكرر آمده. و حـرف (لام ) در جـمـله (لك و لقـومـك ) اخـتـصـاص را مـى رسـانـد، بـه ايـن مـعنا كه تـكـاليـفى كه در كتاب است متوجه آن جناب و قوم او است. مؤيد اين معنا تا اندازه اى جمله (و سوف تسالون ) است، يعنى در روز قيامت از آن بازخواست مى شويد (چون اگر آن جناب و قومش خصوصيتى نداشتند نمى فرمود شما بازخواست مى شويد بلكه مى فرمود همه مردم به زودى بازخواست مى شوند).

و از بيشتر مفسرين نقل شده كه گفته اند مراد از (ذكر) شرف و نام نيكى است كه از آن جناب و قومش باقى بماند. و معنايش اين است كه : اين قرآن شرافت عظيمى است براى تو و قومت - يعنى اعراب - كه تا قيام قيامت در بين امت هاى ديگر سر بلند خواهيد بود.

اقوال مفسريـن دربـاره مـقـصـود از ايـنـكـه خـطاب به پيامبر اكرم (ص) فرمود: (و اسئل من ارسلنا من قبلك من رسلنا اجعلنا من دون الرحمان آلهه يعبدون)

بـعـضـى از مـفـسـريـن گـفـتـه اند: منظور از اينكه مى فرمايد: (بپرس از رسولانى كه قبل از تو فرستاده ايم ) پرسيدن از امت هاى آن رسولان است، يعنى مثلا از علماى يهود و نصارى بپرس، نظير آيه : (فاسال الذين يقرون الكتاب من قبلك ) و فايده اين مجاز گـويـى ايـن اسـت كـه اگـر مـى فـرمـود: (از امـتـهـايـى كـه قـبـل از تـو پيامبرانى به سويشان فرستاديم بپرس، آيا ما غير از رحمان آلهه ديگرى برايشان قرار داديم تا آنها را بپرستند؟) ممكن بود همان امت ها به دروغ بگويند: بله. ولى فـرمـود: (از پـيـامـبـرانـى كـه قـبل از تو فرستاديم بپرس ) تا معلوم شود كه گفتار امت ها حجت نيست تا هر چه در جواب بگويند درست باشد.

بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه انـد: مـراد سـؤ ال از اهـل كـتـاب، تـورات و انجيل است و بس، چون اين دو امت هر چند كه كافر بودند ليكن وقتى به تواتر خبر دادند كه : نه، خداوند آلهه اى براى ما قرار نداده، سخن ايشان براى مردم حجت مى شود، چون گـو ايـنـكـه خطاب به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) است، ليكن تكليف در آن متوجه به امت آن جناب است.

ليـكـن بـعـيد بودن اين دو تفسير بر خواننده پوشيده نيست، مخصوصا وجه دومى، از اين جـهـت كـه اهـل ايـن دو كـتـاب خـصـوصـيـتـى نـدارنـد تـا تـنـهـا از آنـان سـؤ ال شود.

بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه انـد: آيـه شـريـفـه از آيـاتـى اسـت كـه در شب معراج خطاب به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) شده تا آن جناب از ارواح انبياء (عليهم السلام ) ايـن سـؤ ال را بـكـنـد، و در هنگامى كه به ايشان بر مى خورد بپرسد: آيا جز دين توحيد دين ديگرى براى امت خود آورده بودند.

البـته روايات زيادى هم از ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) بر طبق اين تفسير رسيده كه در بحث روايتى آينده - ان شاء اللّه تعالى - از نظر خواننده خواهد گذشت.

بحث روايتى

تـوضـيـحـى دربـاره روايـتـى كـه جـمله (و جعلها كلمة باقية فى عقبه) را به امامت ذريه ابراهيم (ع) تفسير كرده اند

در مجمع البيان در ذيل جمله (و جعلها كلمه باقيه فى عقبه ) آمده كه بعضى گفته اند: مـنـظـور از (كـلمـه باقيه در نسل آن جناب ) امامت است كه تا روز قيامت در ذريه آن جناب باقى است - نقل از امام صادق (عليه السلام ).

مؤلف: و در اين معنا روايات ديگرى نيز هست كه در بعضى از آنها، آيه شريفه بر امامت از نسل امام حسين (عليه السلام ) تطبيق شده.

و دقـت در ايـن روايـات ايـن مـعـنـا را به دست مى دهد كه بناى آن بر اين است كه ضمير در (جـعلها) به هدايتى برگردد كه از جمله (سيهدين ) استفاده مى شود. و در سابق هم در آيه (انى جاعلك للناس اماما) گفتيم كه وظيفه امام هدايت مردم است در ملكوت و واقع اعـمـالشـان، بـه اين معنا كه با ارشاد خود ايشان را به سوى خداى سبحان سوق دهند، و بـه درجـات قـرب بـه خـداى عـزّوجـلّ نـزديـك گـردانـنـد، و عـمـل هـر صـاحـب عـمـلى را بـه آن مـنـزلتـى كـه عـمـلش اقـتـضـاء دارد نـازل سـازنـد، البـتـه بـا در نظر داشتن اينكه حقيقت هدايت از خدا است، و اگر به امام هم نسبت مى دهيم به تبع يا بالعرض است.

و فـعـليـت هـدايـتـى كـه از نـاحـيـه خـدا بـه سـوى خـلق نـازل شـده، نـخـسـت شامل امام مى شود و سپس از ناحيه امام به سوى سايرين افاضه مى شـود، پـس هـدايـت امـام تـمـام ترين مراتب هدايت است، و هدايتهاى ديگران مادون آن است. و اينكه ابراهيم (عليه السلام ) گفت : (فانه سيهدين ) و قيدى براى هدايت نياورد، خود دليـل اسـت بـر ايـنكه مراد از هدايت، مطلق هدايت است، هم مى تواند با عالى ترين مراتب هـدايـت كـه حـظ امـام از آن مـرتـبـه اسـت منطبق شود، و هم بر ديگر مراتب. پس مى توانيم بـگـويـيـم مـنـظـور از آن، امـامـت اسـت، و هـمـيـن امـامـت اسـت كـه كـلمـه اى اسـت بـاقـى در نسل ابراهيم (عليه السلام ).

روايتى در ذيل آيه : (و قالوا لولا نزل هذا القرآن عـلى رجل من القريتين عظيم)

و در احـتـجـاج از حـضـرت عـسـكرى (عليه السلام ) از پدران بزرگوارش روايت آورده كه فرمودند: روزى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در سايه كعبه نشسته بود كه عـبـداللّه بن اميه مخزومى عرضه داشت : اگر خدا مى خواست رسولى در بين ما مبعوث كند، كـسـى را مبعوث مى كرد كه از همه ما ثروتمندتر و نيكوحالتر باشد، چرا اين قرآن كه تـو مـى پندارى خدا بر تو نازلش كرده و به وسيله آن مبعوث به رسالتت نموده، بر يـكـى از دو مـرد عـظـيـم اين دو شهر يعنى وليد بن مغيره در مكه و عروه بن مسعود ثقفى در طائف نازل نشد؟

آنـگـاه امـام (عـليـه السـلام ) در كـلامـى طـولانـى پـاسـخ رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) را نقل فرموده كه مضمونش همان است كه در آيات آمده.

آنـگـاه فـرمـوده : و پـاسـخ هـمـان اسـت كـه قـرآن در جـواب از (و قـالوا لو لا نـزل هـذا القـرآن على رجل من القريتين عظيم ) فرموده : (اهم يقسمون رحمه ربك ) اى مـحـمـد (صـلى اللّه عـليـه و آله وسـلم ) آيـا اين مشركين رحمت پروردگار تو را تقسيم مى كـنـنـد؟. (نـحـن قـسـمـنـا بينهم معيشتهم فى الحيوه الدنيا) اين ماييم كه معيشت شان را در زنـدگى دنيا تقسيم مى كنيم. آرى خدا است كه بعضى از ما را محتاج بعضى ديگر كرده، اين را محتاج مال او، و او را نيازمند كالا و يا خدمت اين كرده است.

در نـتـيـجـه مـى بـيـنـى كـه بـزرگـتـريـن پادشاهان و غنى ترين توانگران، محتاج به فقيرترين فقراء شده تا كالائى از انواع كالاها كه نزد او است از او بخرد، و يا برايش خـدمتى كند و گوشه اى از زندگيش را اصلاح نمايد، كه اگر آن فقير نمى بود اصلاح نـمى شد، و خود آن پادشاه نمى توانست آن را اصلاح كند. و يا آنكه از علمى كه آن فقير از انـواع حـكـمـت و عـلوم دارد استفاده نمايد، پس او محتاج به اين فقير است، و اين فقير هم مـحـتـاج مـال آن پـادشـاه توانگر است، حاجت اين فقير نزد او است و حاجت آن پادشاه كه يا خدمت و يا علم و يا راءى درست است نزد اين فقير است.

پـس آن پـادشـاه نـمـى تـوانـد بـگـويـد: چـرا مـن عـلم ايـن فـقـيـر و مـال خـودم را نـداشـتـه بـاشـم، و فـقـيـر هـم نـمـى تـوانـد بـگـويـد: چـرا مـال آن پادشاه با علم و راى و معرفت خودم برايم جمع نشد؟ آنگاه امام (عليه السلام ) اين آيـه را قـرائت فـرمـود: (و رفـعـنـا بـعـضـهـم فـوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بعضا سخريا.)

آنـگـاه فـرمـود: (و رحـمـه ربـك خـير مما يجمعون ) يعنى رحمت پروردگار تو بهتر از اموال دنيايى است كه اينان جمع مى كنند.

رواياتى ديگر در ذيل برخى آيات گذشته

و در كـافـى بـه سـنـد خـود از سـعـيـد بـن مسيب روايت كرده كه گفت : من از على بن الحسين (عـليـهـمـاالسلام ) از كلام خداى عزوجل پرسيدم كه مى فرمايد: (و لولا ان يكون الناس امـه واحـده ) فـرمـود منظورش از اين امت، امت محمد است كه اگر همه كفار و داراى يك مسلك نمى شدند (لجعلنا لمن يكفر بالرّحمن...).

و در تفسير قمى به سند خود از يحيى بن سعيد از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كـه در مـعـنـاى جـمله (فاما نذهبن بك ) فرمود: اگر تو را از مكه به مدينه هم ببريم، اراده كـرده ايـم كـه دوبـاره بـه مـكـه برگردانيم، و به وسيله على بن ابيطالب (عليه السلام ) از اهل مكه انتقام بگيريم.

و در الدر المـنـثـور است كه عبد الرزاق، عبد بن حميد، ابن جرير، ابن منذر، و حاكم - وى حـديـث را صـحـيـح دانـسـته - از قتاده روايت كرده اند كه در تفسير جمله (فاما نذهبن بك فـانـا مـنـهـم مـنـتـقـمـون ) از انـس نـقـل كـرده كـه گـفـت : رسـول خـدا (صـلى اللّه عليه و آله وسلم ) از دنيا رفت، و نقمت و عذاب به جاى گذاشت. تـا آن جناب بود خداوند هيچ ناملايمى از امتش به وى ننمود تا از دنيا رفت، در حالى كه هـيچ پيامبرى نبود مگر آنكه عذاب خدا را در امتش مى ديد، مگر پيغمبر شما كه عذاب امتش را براى آينده اش پيش بينى كرد، و در خواب ديد كه بعد از درگذشتش چه بر سر امتش مى آيد، و به همين جهت ديگر هرگز خندان و خوشحال ديده نشد تا از دنيا رفت.

مؤلف: ايـن مـعـنـا از انـس و نـيـز از عـلى بـن ابـيـطـالب و از غـيـر آن دو بطريقى ديگر نقل شده.

و نـيـز در هـمان كتاب مى گويد: ابن مردويه از طريق محمد بن مروان، از كلبى، از ابى صـالح، از جـابـر بـن عبداللّه، از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) روايت كرده كـه در ذيـل آيه (فاما نذهبن بك فانا منهم منتقمون ) فرموده است : اين آيه در باره على بن ابى طالب نازل شده كه بعد از درگذشتم از ناكثين و قاسطين انتقام خواهد گرفت.

مؤلف: از ظـاهـر ايـن روايت و روايت قبليش و روايتى كه در اين معنا رسيده برمى آيد كه تهديد در اين دو آيه راجع به كسانى است كه از راه حق منحرف مى شوند، در عين اينكه از مسلمانان هستند، و راجع به كفار قريش نيست.

و در احـتـجـاج از امير المؤمنين (عليه السلام ) روايت آورده كه در حديثى طولانى فرمود: و امـا آيـه (و اسـاءل مـن ارسـلنـا مـن قـبـلك مـن رسـلنـا) خـود يـكـى از بـراهـيـن نـبـوت رسـول خـدا (صـلى اللّه عليه و آله وسلم ) است كه خداى تعالى به او ارزانى داشته، و بـه وسـيله آن حجت را بر ساير خلائق تمام كرده، براى اينكه بعد از آنكه نبوت را به وسـيـله آن جـنـاب خـاتـمـه داد و او را بـه عـنـوان پـيـامـبـر بـراى تـمـام امـت هـا و سـايـر ملل قرار داد اين امتياز را به او داد كه به آسمان عروجش داد، و در آن روز همه انبياء (عليهم السـلام ) را بـرايـش جـمـع كرد، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) از نبوت همه آگـاه شد، و آنها چيزهايى از عزائم خدا و آيات و براهين او برايش به عنوان ارمغان بيان كردند...

مؤلف: ايـن مـعـنـا را قمى هم در تفسير خود به سند خويش از ابى الربيع از ابى جعفر (عـليـه السـلام ) در پاسخ از سوالات نافع بن ازرق روايت كرده. و نيز الدر المنثور آن را به چند طريق از سعيد بن جبير و ابن جريح و ابن زيد روايت كرده است.