تبعات بهداشتی و روانی قمه‌زنی-نظر برخی از مراجع عظام شیعه در باره قمه زنی

عوارض بهداشتی قمه‌زنی

قمه‌زنی از لحاظ بهداشت روانی سلامتی فرد و جامعه را به مخاطره می‌اندازد. به اعتقاد کارشناسان بهداشتی و متخصصان امور بهداشتی قمه‌زنی ممکن است از یک سو باعث خونریزی، عفونت‌های موضعی و قطع شدن برخی عروق و اعصاب فرد قمه‌زن شود و از سوی دیگر می‌تواند بیماری‌های عفونی خطرناکی همچون هپاتیت B را در جامعه گسترش دهد.
دکتر حسین ملک افضلی استاد دانشگاه تهران می‌گوید: «با توجه به اینکه پوستِ سر دارای گردش خون خوبی است، حتی جراحات کوچک آن هم می‌تواند خونریزی فراوانی به همراه داشته باشد.»(۱)
وی سپس خون‌ریزی، ایجاد جوشگاه ناهنجار (محل ترمیم زخم بد شکل) عفونت موضعی و قطع شدن برخی عروق و اعصاب را از جمله عوارض فردی قمه‌زنی ذکر می‌کند و می‌افزاید:
«احتمال بروز شوک ناشی از کم شدن حجم خون (به دلیل خونریزی شدید) احتمال بروز آنمی(کم خونی) احتمال انتقال عفونت از بیرون جمجمه به درون آن و بروز عفونت‌های خطرناکی همچون مننژیت، احتمال بروز کزاز و احتمال آلوده بودن قمه مورد استفاده و انتقال بیماری‌های عفونی خطرناکی همچون هپاتیت B و حتی در موارد نادری بیماری هاری وجود دارد.»
عدّه‌ای از متخصصان مغز و اعصاب نیز بر این عقیده‌اند که قمه‌زنی خطر ابتلا به عفونت‌های پوست و عفونت‌های استخوانی را در بر دارد و ممکن است عفونت‌های عُمقی ناشی از قمه‌زنی کانون‌های چرکی داخل نسج مغز موسوم به آبسه را ایجاد کند. آنان همچنین شکستگی استخوان‌های جمجمه و فرورفتگی آن، پارگی سیستم وریدی مغز و مرگ سلولی را در قمه‌زنی محتمل می‌دانند.
اثرات زیان‌بار اصابت قمه بر مغز
دکتر علی‌رضا زالی جراح مغز و اعصاب و استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در مورد عوارض قمه‌زنی می‌گوید:
«پوست و مو، استخوان و نسج مغزی زیر استخوان در جریان اصابت قمه ممکن است دچار آسیب شوند. قسمت اعظم سیستم وریدی مغز که زِهکِشی تمام مغز را بر عهده دارد و سینوس «بلیاژیتال» نامیده می‌شود، ممکن است در مسیر اصابت قمه قرار بگیرد که این مسئله ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی نظیر، لخته، پارگی، جراحت‌های وریدی و خون‌ریزی بسیار شدید شود. بعضی اوقات اصابت قمه باعث می‌شود که قطعات استخوانی زیرین شکسته شده و به داخل فرو رود که اصطلاحاً شکستگی فرو رفته نامیده می‌شود.
در شکستگی فرو رفته خطری که وجود دارد این است که می‌تواند در آینده کانون‌های عفونت در آنجا شکل بگیرد. همچنین با توجه به اینکه در زیر استخوان جمجمه پرده مغز قرار گرفته و اصابت قمه ممکن است باعث شود عفونت به پرده‌ی مغز هم راه پیدا کند و موجب مننژیت و عفونت‌های عُمقی مغز شود، ضمن اینکه خود نسج مغز هم ممکن است به علّت اصابت قمه دچار دمه و دچار کوفتگی، خون‌ریزی و عوارض دیگر شود.»
وی می‌افزاید: «اصولاً در اثر ضربات نوک تیز که به مغز وارد می‌شود چون این نواحی دارای مو هستند، ممکن است با اصابت اجسام نوک تیز، مو و اجسام خارجی به داخل راه پیدا کنند که این خطر عفونت را چند برابر می‌کند و ممکن است این مسئله از چشم پزشک هم مخفی بماند، یعنی نگاه ظاهری در زخم این بیماران ممکن است مشکلات را چندان هویدا نکند ولی ممکن است بیمار با یک مدّت زمان تأخیری علایم عفونی پیدا کند.»
تأثیر قمه‌زنی بر کودکان
قمه‌زنی می‌تواند تعادل روانی برخی از افراد حساس جامعه را نیز بر هم بزند. متخصصان روان‌پزشکی معتقدند قمه‌زنی در روحیه افراد حساس جامعه از جمله کودکانی که شاهد این عمل هستند اثر منفی بر جای می‌گذارد. آنان می‌گویند از آنجا که نمی‌توان کودکان را نسبت به این کار توجیه کرد، ممکن است قمه‌زنی باورهای مذهبی آنان را سست نماید. دکتر مهدی بینا دانشیار رشته‌ی روان‌پزشکی در مورد اثرات قمه‌زنی بر روحیه کودکان می‌گوید: «چون در قمه‌زنی خون جاری می‌شود و این حرکت ریتم‌دار و با حرکت‌های بدنی و تکرار همراه است، قطعاً روی بچه‌ها اثر می‌گذارد. برخی از بچه‌ها با دیدن این عمل دچار رعب و هراس شده و حالت چندش به آنان دست می‌دهد. حالا اگر کودکی یا بزرگ‌سالی به این مسئله به عنوان یک پدیده مذهبی نگاه کند، ممکن است قمه‌زنی در آینده باعث گریز او از مذهب شود.»
وی قمه‌زنی را دارای رنگ مذهبی، امّا شبه مذهب می‌داند و می‌گوید: «اعمالی مثل قمه‌زنی جنبه محدود نگری فکری دارد و اگر از بیشتر افرادی که دست به این کار می‌زنند، سؤال کنید که قیام کربلا برای چه بود، شاید نتوانند پاسخ درستی بدهند. فردی که بدون هیچ دلیلی خودزنی می‌کند، به این شناخت نرسیده که در عرفان اسلامی بدن متعلق به فرد نیست، بلکه اعضای بدن ما، امانت خداوندی است و حق نداریم با امانت این‌گونه رفتار کنیم. البته بدیهی است که مسئله شهادت و جانبازی در راه خدا عین عرفان است و نباید آن را با این مسئله اشتباه گرفت.»(۲)
همان‌گونه که بررسی شد، قمه‌زنی بر روی فرد و جامعه تأثیرات منفی می‌گذارد. افراد قمه‌زن هم به خود آسیب می‌رسانند و هم به جامعه. قمه‌زن می‌تواند با مراجعه به بانک خون، خون خود را به بیمارانی که نیاز به خون دارند، هدیه نماید که عملی خداپسندانه است.
آسانی شریعت
با اندکی تأمل و دقت در متن دین اسلام در خواهیم یافت که اساس و بنای آن بر آسانی و از بین بردن هرگونه آزار و اذیت به فرد مکلّف و دیگران گذاشته شده است؛ چنانچه با بررسى و مطالعه آیات قرآنى‌ که از چارچوب کلى حاکم بر دین سخن مى‌گوید، مى‌بینیم که این آیات به روشنى از آسان گیرى و سخت نبودن دین خبر داده‌اند. در این آیات، مشقت زیاد (حرج) از ساحت شریعت نفى شده است. تعدادی از این آیات را زیر مشاهده می‌کنید:
«وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکمْ فى الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»(۳) «و برای شما در دین هیچ تنگنائی قرار نداد.»
«یُرِیدُ اللَّهُ بِکمُ الْیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِکمُ الْعُسر»(۴)«خداوند برای شما خواستار آسانی است و برایتان سختی نمی‌خواهد.»
«یُرِیدُ اللَّهُ أَن یخَفِّف عَنکُمْ»(۵)«خداوند می‌خواهد کار را بر شما آسان کند»
«مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکم مِّنْ حَرَجٍ»(۶)«خداوند(در دین) هیچ‌گونه سختی برای شما قرار نخواهد داد.»
اگر به سنت هم سرى بزنیم، احادیثى هماهنگ با آیات یاد شده را مى‌یابیم، چنانچه رسول خدا، صلی الله علیه وآله، می‌فرمودند:
لاضرَرَ و لا ضِرارَ فی الإسلامِ، الإسلامُ یزیدُ خیراً و لا یزیدُهُ شرّاً (۷) «در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگری ممنوع است؛ زیرا اسلام بر خیر مسلمان می‌افزاید و شری به او نمی‌رساند»
و همچنین ایشان فرموده‌ا‌ند:
یا ایّها النَّاس إنَّ دین الله یُسر(۸)«ای مردم! همانا دین خدا آسان است.»
در حدیث نبوى معتبر دیگری نیز فرمودند:
اتِیتکُم بِالشَّریعَةِ السَّهلةِ السَّمحَةِ(۹) «برایتان شریعتى آسان و نادشوار آورده‌ام.»
پس در اسلام هیچ‌گاه سختی و ایذاء نفس خواسته نشده، به صورتی که در نماز که بهترین عبادات است، اگر ایستاده نماز خواندن برای کسی دشوار باشد، به او اجازه داده شده که نشسته نماز بخواند؛ اگرچه می‌دانیم که با ایستاده نماز خواندن ضرر جدّی بر آن شخص وارد نخواهد شد؛ و اگر باز نیز فرد قادر نبود بدین صورت نماز بخواند می‌تواند حتی نمازش را خوابیده بخواند. همچنان‌که بسیاری از عبادات دیگر نیز با احتمال ایذاء نفس باطل و حتی حرام می‌گردند. که همه‌ی این‌ها برای راحتی مکلّف و دور بودن او از هرگونه آزار و اذیت است.(۱۰) رسول خدا، صلی الله علیه وآله، در این رابطه می‌فرمایند:
بُعثت بالحنیفیة السّمحة، ومن خالف سنّتی فلیس منّی؛ «من برای آوردن دین آسان حنیف برگزیده شده‌ام و هر که با سنت و روش من مخالفت کند از من نیست.»(۱۱)
یَسِّرُوا و لا تُعسِّروا، و سَکِّنوا ولا تُنفروا؛ «آسان گیرید و سخت مگیرید و مردم را در دین ثابت کنید و آنها را از دین متنفر نکنید.»(۱۲)
با توجه به آنچه گفته شد آیا می‌توان تصور کرد که اسلام بگوید که با شمشیر بر سر خود بزنید؛ عملی که حتی بعضی توانائی دیدن آن را ندارند چه برسد به انجام آن.
چه شده که قاعده‌ی نفی عسر و حرج و آسانی دین و شریعت چنین نادیده انگاشته می‌شود؟ آیا موقع آن نیست که اندکی تأمل کنیم و دین را از خرافات و اوهامی که به آن افزوده‌ایم پاک سازیم، که «إنّ الدّین أوسع من ذلک»(۱۳) و «إنّ الدّین لیس بمضیق»(۱۴)
هدف توجیه‌گر وسیله نیست
بر اساس مبانى دینى، هدف توجیه‌گر وسیله نیست و تنها با استفاده از روش‌ها و ابزارهاى مجاز و مشروع است که اقامه مجالس و مراسم عزادارى عبادت شمرده مى‌شود و این محافل را به اهداف والاى نهضت کربلا نزدیک مى‌کند. إنَّما یَتَقبل اللهُ مِنَ الْمُتَقِّین.(۱۵) آن هنگام که فرزندان آدم قربانى کردند و قربانى یکى پذیرفته و از آنِ دیگرى مردود شد هابیل، در پاسخ قابیل که او را به کشتن تهدید کرده بود، اعلام کرد: «همانا الله از تقواپیشگان و پرهیزکاران مى‌پذیرد.» این سخنى است که در همه‌جا، سارى و جارى است، از جمله در مراسم حسینى.
چگونه مى‌توان در رثاى سیدالشهدا و مصائب جان‌سوز او، در ماتم نشست ولى مراسم او را با انجام اعمالی که بوی گناه می‌دهد سرپا نگه داشت. مراسم عزادارى چنانچه با کار خلاف شرع و آمیخته با گناه و ارتکاب حرام باشد، نمى‌توان براى آن چندان ارزشى قائل شد.(۱۶) به قول حاج میرزا حسین نورى(ره):
مستحب هرچند بسیار بزرگ باشد با حرام هرچند در نظر بسیار محقّر باشد، نتواند معارضه کند و طاعت الهى را نتوان به وسیله امرى که سبب غضب و سخط اوست به جاى آورد و به آن نزد خداوند تبارک و تعالى، متقرب شد بلکه مورد و محلّ تمام مستحبات آن فعلى است که به حب ذات جایز و مباح باشد.(۱۷)
نتیجه:
همان‌گونه که بررسی شد، قمه‌زنی بر روی فرد و جامعه تأثیرات منفی می‌گذارد. افراد قمه‌زن هم به خود آسیب می‌رسانند و هم به جامعه. قمه‌زن می‌تواند با مراجعه به بانک خون، خون خود را به بیمارانی که نیاز به خون دارند، هدیه نماید که عملی خداپسندانه است.
همچنان‌که اساس و بنای دین اسلام بر آسانی و از بین بردن هرگونه آزار و اذیت به فرد مکلّف و دیگران گذاشته شده است. علاوه بر آن‌که بر اساس مبانى دینى، هدف توجیه‌گر وسیله نیست و تنها با استفاده از روش‌ها و ابزارهاى مجاز و مشروع است که اقامه مجالس و مراسم عزادارى عبادت شمرده مى‌شود و این محافل را به اهداف والاى نهضت کربلا نزدیک مى‌کند.

منابع همگی به نقل از کتاب «قمه‌زنی سنت یا بدعت» تألیف: مهدی مسائلی(نویسنده همین مقاله) می‌باشد.
پی نوشت ها :
۱٫ . تاکنون نمونه‌های متعددی از فوت افراد قمه‌زن در اثر خون‌ریزی زیاد در شهرهای مختلف ایران، عراق، بحرین و پاکستان گزارش شده است. که یکی از مشهورترین این گزارش‌ها مربوط به فوت فردی به نام «عبدالنبی عبّاس احمد بورنکس» ۳۸ ساله، ساکن بحرین بود که در سال ۲۰۰۱م طبق شهادت دکتر ابراهیم محمد سلیم، در اثر قمه‌زنی وخون‌ریزی به وجود آمده از آن درگذشت.
۲٫ . پیرامون قمه‌زنی در عاشورا، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۱۱- ۱۴٫
۳٫ . حج/۷۸
۴٫ . بقره/۱۸۵
۵٫ . نساء/۲۸
۶٫ . مائده/۶
۷٫ . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۱۴٫
۸٫ . محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج ۲، ص۹۵۱٫
۹٫ . شیخ حر عاملی، الإثنا عشریة، ص۱۰۴٫
۱۰٫ . علامه سید محسن امین در این‌باره می‌نویسد: «کسانی نیز می‌گویند: تمام این کارها، راه انداختن این نوع دسته‌ها و انجام دادن این نوع فجایع، چون به پا داشتن شعائر اسلام است اشکالی نخواهد داشت، ولی فراموش نباید کرد که حتی امور واجب نیز در صورت ایذاء و اذیت نفس، ساقط می‌شود. روزه در هنگام مرض و وضو در بودن زخم و حج در هنگام ناامنی، نه تنها همه ساقط می‌شود بلکه عمل کردن به آنها نیز حرام است، چه رسد به این امور مستحب. به این کسان باید گفت که مَثَل شما مانند آن کسی است که انگورهای وقف مسجد را شراب کرده و می‌فروخت و چون از او علّت کار را پرسیدند گفت: چون وقف مسجد است و فایده فروش آن صرف مسجد خواهد شد، حرام که نیست هیچ خوردنش هم مستحب است!!!»
۱۱٫ . محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج۲، ص۹۵۱٫
۱۲٫ . رسائل شریف مرتضى، ج۲، ص۲۴۶٫
۱۳٫ . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۳، ص۴۹۱٫
۱۴٫ . همان، ج۱، ص۱۶۳٫
۱۵٫ . مائده/۲۷
۱۶٫ . مصطفی جعفرپیشه فرد، آسیب‏شناسى فرهنگ سیاسى عاشورا.
۱۷٫ . محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ص ۱۷۶٫