فروش و تبدیل و تغییر موقوفه-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

تبدیل زمین موقوفه متروکه به مراکز تجاری

سؤال: خرید ملک تجاری که حدود هفتاد سال پیش قبرستان بوده، بعد کتابخانه شده و الان توسط شهرداری به صورت تجاری واگذار گردیده چه حکمی دارد و آیا کسب و کار در این ملک اشکالی دارد؟

جواب: در صورتی که وجه آن صرف کارهای عام المنفعه می شود مانعی ندارد.

اولویت نظر متولی در توسعه یا تعمیر مسجد

سؤال: در مورد توسعه يا تعميرات مسجد حرف چه كسى مقدّم است؟

جواب: اگر متولّى داشته باشد حرف او مقدّم است والاّ حاکم شرع فردى را به عنوان متولّى آن محل منسوب مى‏کند تا او رسیدگى نماید. مهمترین امر در مساجد و حسینیه‏ها و امثال آن اتّحاد مردم، متولّى، واقف، هیات امناء و امام جماعتاست و تا حد امکان باید با همکارى و گذشت جلوى ایجاد اختلاف را گرفت.

ساخت و ساز در زمینی که وصیت به وقف قسمتی از منافعش شده

سؤال: ملکی را فردی به این صورت وصیت کرده که همه ساله مبلغی از اجاره آن ملک که مشخص کرده برای روز عاشور اگندم برای مراسم عزاداریی استفاده شود حال سوال این که آیا ورثه می توانند این ملک را بفروشند ؟ آیا می شود قسمتی از آن را برای خودشان خانه بسازند وماباقی أن راطبق وصیت عمل کنند؟

جواب: تغییری در وصیت مزبور نمی توان داد و باید مطابق آن عمل شود.

فروش قسمتی از زمین وقف خاص

سؤال: زميني وقف اولاد ذكورشده درصورت نيازشديد اولاد، ميتوان قسمتي از آنرا فروخت؟

جواب: در صورت نیاز شدید مانعی ندارد.

فروش زمین زراعی که بخشی از منافعش وقفی می باشد

سؤال: زمینی به اینجانب بخشیده شده مشروط بر اینکه در این زمین زراعت کرده و بعد از برداشت محصول، دستمزد کارگر و مخارج آن را کسر کنم و بقیه محصول را نصف برای خود و نصف به نیت حضرت ابوالفضل (علیه السلام) به حسینیه بدهم؛ سوال این است که با این شرایط آیا می توان این زمین را فروخت؟

جواب: با توجه به این که نصف آن حکم وقف را دارد نمی توانید آن نصف را بفروشید.

تغییر موقوفه بلا استفاده با عدم رضایت واقف

سؤال: در روستایی، شخصی زمینی را چند سال پیش وقف حسینیه نموده ولی نیاز به حسینیه نداشته اند. اهالی، زمین مزبور را خانه عالم ساخته اند واقف خبردار شده می گوید کارتان شرعاً صحیح نیست. آیا شرعاً این کار اشکال دارد یا نه؟

جواب: چنانچه صیغه وقف برای حسینیه خوانده شده و یا بدون خواندن صیغه در آن،عزاداری کرده اند تغییر مورد وقف جایز نیست. البته اگر برای حسینیه مورد نیاز نیست می توانند آن را اجاره دهند و اجاره را برای عزاداری هزینه کنند.

تملک قسمتی از زمین وقفی از سوی شهرداری به عنوان حق الزحمه

سؤال: قطعه زمینی وجود دارد که ظاهرا وقف اولاد می باشد، متولیان این زمین به کمک شهرداری این زمین ها را تقسیم بندی کرده اند، حال شهرداری با رضایت متولیان سهم خود را به عنوان حق الزحمه زمین برداشته و به فروش گذاشته. آیا خرید این نوع زمین اشکالی ندارد؟

جواب: در فرض سوال اشکال ندارد.

ساختن مسجد در زمينى كه وقف‏ عزادارى است

سؤال: آيا در زمينى كه وقف‏ عزادارى سيّد الشّهداء (عليه السلام) شده است مى‏توان مسجدى احداث كرد؟

جواب: اگر ممکن است از متولّى و در صورت نبودن متولّى، از حاکم شرع زمین را براى ساختن مسجد اجاره کنند و عدّه‏اى از معتمدین محل پاى این سند را امضا نمایند که فراموش نشود و هر ساله مال الاجاره آن را صرف مجالس عزادارى سیّد الشّهداء (علیه السلام) بنمایند و مدّت اجاره نیز مشخص و محدود باشد که بعد از پایان مدّت، مجدداً اجاره کنند.

احداث دارالقرآن در زمین اهدایی برای حسینیه

سؤال: زمینى را براى ساخت حسینیّه اهدا نمودند ولى به جهت وجود حسینیّه در آن محل نیاز به ساخت حسینیّه نیست آیا مى شود در آن زمین دارالقرآن احداث کرد؟

جواب: در صورتی که وقف برای حسینیه شده است نمی توان دارالقرآن احداث نمود ولی اگر وقف انجام نشده و اهداء کننده زمین در حال بررسی به این نتیجه رسیده که نیازی به حسینیه وجود ندارد می تواند آن محل را جهت احداث دارالقرآن اهداء نماید.

تغییر در وقف با توجه به شرایط روز

سؤال: آیا مى توان با توجّه به شرایط روز و در جهت مصالح دولت و امّت اسلامى و با ملحوظ داشتن نیّت اصلى واقف درجهت هماهنگى با سایر برنامه هاى مدوّن و جارى دولت اسلامى در کاربرد نظرات واقف تغییراتى به عمل آورد؟

جواب: در صورت امکان باید طبق وقف نامه عمل شود و اگرامکان ندارد به آنچه نزدیک تر به محتواى وقف نامه و نیّت واقف است عمل شود.

تبديل اجناس موقوفه

سؤال: تبدیل اجناس موقوفه به جهت یک دست نبودن یا در آینده مورد استفاده نمی باشد آیا جایز است؟

جواب: در صورتى که قابل استفاده نباشد، و یا ادامه استفاده از آن سبب شود که در آینده نزدیک قابل استفاده نباشد، و یا بر اثر یک دست نبودن منظره ناخوشایندى داشته باشد، تبدیل آن به اجناس مشابه مورد نیاز جایز است.

فروش اجناس گران قیمت مسجد

سؤال: فرش یا وسیله دیگرى از مسجد، که از ارزش بسیار بالایى برخوردار است، اگر مورد استفاده قرار گیرد، در مدّت بسیار کوتاهى ارزش آن به مقدار زیادى کاهش مى یابد، در صورتى که فروش آن به نفع مسجد باشد، آیا فروش آن جایز است؟

جواب: در فرض مساله، فروش آن اشکالى ندارد، ولى اولویّت با اجناس مشابه است (مثلا فرش نو به جاى فرش کهنه).

خواندن صیغه وقف هنگام تبدیل به احسن کردن موقوفه

سؤال: آیا در تبدیل به احسن نمودن اموال موقوفه زمانی که مال جدید را جایگزین مال موقوفه قبلی می کنیم آیا اراده ای از جانب واقف و یا از سوی متولی به جهت وقف نمودن مال جدید لازم می باشد یا خیر ؟

جواب: احتیاط واجب آن است که صیغه وقف بر آن بخوانند.

تبدیل قسمتی از شبستان مسجد به حیاط یا برعکس

سؤال: زمينى وقف‏ مسجد شده، و طبق معمول قسمتى از آن تبديل به حياط، توالت و آبدارخانه، و قسمتى ديگر تبديل به مسجد شده است، ولى به علّت تجديد بنا مقدارى از شبستان مسجد جزء حياط شده يا بالعكس، آيا اشكال دارد؟

جواب: در صورتى که این کار به نفع مسجد و نمازگزاران بوده باشد اشکالى ندارد.

تغییر شکل قبرستان موقوفه مخروبه برای زیبا سازی شهر

سؤال: قبرستان قدیمى که سالهاست هیچ میّتى در آن دفن نگردیده، مدفن عدّه زیادى از بزرگان مى باشد و از سوى دیگر با توجّه به مخروبه بودن آن، محلّ مناسبى براى گرد آمدن افراد خلافکارگردیده است. با توجّه به لزوم زیباسازى شهر با تبدیل این منطقه به فضاى سبز و یا مرکز فرهنگى عام المنفعه، به گونه اى که به هیچ یک از قبور مؤمنین در این قبرستان بى احترامى نشود در این رابطه نظر مبارک را ابلاغ فرمایید.

جواب: در فرض مساله هرگاه شرایطى که در بالا نوشته اید، دقیقاً و بدون کم و زیاد عمل شود، تغییر وضع قبرستان به شکلى که نوشته اید، مانعى ندارد.

تعویض زمین موقوفه با زمینی که نافع تر است

سؤال: زمینى وقف بر اولاد ذکور است، آیا موقوفٌ علیهم مى توانند آن زمین موقوفه را با زمین دیگرى که ملکى است معاوضه نمایند چون که این زمین نافع تر و امکان استفاده و بهره بردارى از آن براى موقوفٌ علیهم بیشتر است؟

جواب: درفرض بالا تبدیل جایز نیست و اگر معامله کنند معامله باطل خواهد بود مگر در مواردى که موقوفه از انتفاع ساقط شود و به درد موقوفٌ علیهم نخورد و یا مایه اختلاف و نزاع شدید گردد وناچار شویم براى رفع اختلاف آن را تبدیل یا تقسیم کنیم.

تعویض فرش های وقفی

سؤال: فرش هایى جهت مسجد خریدارى یا وقف شده و فعلا قابل استفاده هست ولى چون این فرشها با هم هماهنگ نیست و هرکدام شکل خاصّى دارد، آیا مى توان این گونه فرشها را فروخت و به جاى آنها فرشهاى هماهنگ و یکنواخت و زیباتر خریدارى کرد؟

تبدیل وسائل غیر قابل استفاده موقوفه به قابل استفاده

سؤال: اشیایى مانند ظروف قدیمى که فعلا استعمال آن معمول نیست وقف مسجد شده است، آیا مى توان این گونه ظروف را به جهت این که فعلا استعمال آن مرسوم نیست فروخت و با پول آن مشابه آن ظروف یا اشیاى دیگرى جهت مسجد خریدارى کرد؟

جواب: اگر فعلا قابل استفاده نیست، مى توان آن را تبدیل به ظروف مشابه کرد و اگر مسجد به ظروف نیاز ندارد در سایر حوایج مسجد مصرف گردد.

موارد جواز معامله موقوفه

سؤال: آیا خرید و فروش اموال موقوفه جایز است؟

جواب: معامله اموال موقوفه باطل است، ولى هرگاه طورى خراب شود که نتوانند استفاده‏اى را که براى آن وقف شده ببرند، مثلًا فرش مسجد طورى پاره شود که نتوان از آن براى نماز در مسجد استفاده کرد فروش آن اشکالى ندارد، همچنین مصالح کهنه‏اى که بعد از تعمیر و نوسازى مسجد زیاد مى‏آید، ولى پس از فروختن باید پول‏آن را در همان مسجد به‏همان مصرف برسانند و اگر ممکن نشود به مصرفى که به مقصود واقف نزدیکتر است و اگر نیازى نباشد در مساجد دیگر مصرف کنند.

عدم امکان تغییر املاک وقفی بعد از تحقق وقف

سؤال: آیا می توان املالی که وقف شده را به هر نحوی تغییر دارد؟

جواب: بعد از تحقّق وقف، املاک وقفى را نمى‌توان تغییر داد مگر اینکه ضرورتى ایجاب کند؛ مثلاً ملک موقوفه در آن شرایط هیچ فایده‌اى براى مصارف وقف نداشته باشد. بنابراین چنانچه در حال و آینده نیاز به استفاده از آن مکان مطابق نیّت واقف نباشد (مثل آب‌انبار در زمان ما) مى‌توان براى سایر کارهاى عامّ المنفعه از آن استفاده کرد. و در صورتى که امکان استفاده از آن مکان نباشد مى‌توانند آن را بفروشند و مکان دیگرى خریده و از آن براى کارهاى عام‌المنفعه استفاده کرد.

فروش زمین کشاورزی که قسمتی از محصولش وقف شده

سؤال: زمين كشاورزى که از اين زمين سالى30 كيلوبرنج وقف امام حسين می شد و در حال حاضر اطراف این زمين مسكونى شده و صاحب زمین فوت کرده ایا ورثه می توانند زمین را بفروشند و در سال 30 كيلو برنج خريده به امام حسين بدهند؟

جواب: اگر کشاورزی در آنجا ممکن نیست باید زمین را اجاره داده و از اجاره زمین 30 کیلو برنج با کیفیت برنج خود زمین تهیه کنید و در همان مورد مصرف نمایید و باقیمانده اجاره متعلق به ورثه است.

فروش زمین وقفی به علت بروز اختلاف بین موقوف علیهم

سؤال: می خواهم بدانم آیا زمین وقفی که برای اولاد ذکور بصورت نسل اندر نسل از واقف گذاشته شده و با توجه به گذشت یک قرن و اختلاف بین اولاد ذکور بر سر زمین یاد شده اولاد ذکور اظهار میدارند که همه آنها میخواهند از زمین استفاده کنند و حاضر به اجاره نیستند آیا میتوانند زمین را بین خودشان تقسیم کنند؟ آیا میتوانند زمین را به همدیگر نه به غیر بفروشند؟

جواب: خرید و فروش زمین وقفی جایز نیست و اولاد ذکور نسل فعلی فقط حق استفاده از درآمد آن را دارند و اصل زمین برای همیشه به صورت وقف باقی بماند.

زمین وقفی مشاعی که شریک قصد فروش سهم خود را دارد

سؤال: مقدارى درخت که چندین سال قبل مسلوب المنفعه شده بود، به مستأجر داده شد، پس از احیاى شرعى، سالها بطور مشاع بوده است. هم اکنون که شریک وقف از دنیا رفته است، ورثه او تصمیم دارند سهمیّه خود را به فروش برسانند، ولى اگر این ملک مشاع، که هم آبى است و هم دیمى، تقسیم گردد، نگهدارى آن مشکل و سودى براى وقف خامس آل عبا(علیه السلام) ندارد. آیا اجازه مى دهید که سهم وقف به فروش برسد و معادل پول آن، ملکى که نزدیک محل باشد خریدارى گردد، یا در راه دیگرى صرف گردد؟

جواب: چنانچه به تایید معتمدین محل، وقف مزبور بلااستفاده مى شود و راهى براى حلّ مشکل به جز فروختن آن نیست، مجاز هستید آن را بفروشید و تحت نظر معتمدین، بلافاصله تبدیل به ملک مناسبى بنمایید.

عدم جواز فروش موقوفه به خاطر ناتوانی واقف

سؤال: شخصى چند اصله نخل وقف حضرت سید الشّهداء(علیه السلام) نموده و سالیان طولانى است که خرماى آن صرف عزادارى مى شود، امّا هم اکنون واقف پیر شده و توانایى سرپرستى نخل ها را ندارد و امکان دارد که نخل ها بر اثر بى سرپرستى از بین برود، آیا واقف مى تواند نخل ها را بفروشد و پول آن را خرج ساخت بناى حسینیّه نماید؟

جواب: لازم است آنها را به شخص امینى واگذار کند تا آنها را سرپرستى نماید، حتّى مى تواند از درآمد آن اجرتى براى او قرار بدهد; ولى فروش آن نخل ها جایز نیست.

اولویت خرید جنس مشابه در صورت جواز فروش موقوفه

سؤال: در مواردى که شرعاً مجاز به فروش اشیاى وقف شده یا تملیک شده هستیم، آیا مى توانیم با پول آن چیز دیگرى که مورد احتیاج مسجد است خریدارى کنیم یا بایستى صرف خرید همان شىء و مشابه آن بشود؟

جواب: خرید مشابه در صورت نیاز مقدم است.

فروش موقوفه به خاطر اختلاف

سؤال: اگر بين كسانى كه مال براى آنان وقف‏ شده اختلافى پيدا شود به گونهای که بيم آن مى‏رود كه فسادى به بار آيد، خونى بريزد يا اموالى تلف شود در این صورت تکلیف چیست؟

جواب: هرگاه در وقف‏ خاص بین کسانى که مال براى آنان وقف‏ شده چنان اختلافى پیدا شود که اگر مال وقف‏ را نفروشند بیم آن مى‏رود که فسادى به بار آید، خونى بریزد یا اموالى تلف شود، در این صورت مى‏توانند آن مال را بفروشند و در مصرفى که به مقصود وقف‏ کننده نزدیکتر است صرف نمایند.

خرید و فروش قبرهاى موقوفه

سؤال: خرید و فروش قبر هایی که موقوفه هستند چه حکمی دارد؟

جواب: فروش قبر در قبرستان‌هاى موقوفه جایز نیست، امّا متولّى قبرستان مى‌تواند مبلغ مختصرى بابت هزینه‌هاى نگهدارى و خدماتى که در قبرستان به زوّار قبور ارایه مى‌کند از اولیاى میّت بگیرد. و در صورتى که زمین آنجا وقف قبرستان نشده باشد، بلکه وقف بر امامزاده باشد، گرفتن وجه به نفع امامزاده مانعى ندارد و در هر حال انصاف را باید رعایت کرد.

جابجایی ساختمان برخی از امامزاده‌ها، يا مساجد يا حسينيّه‌ها

سؤال: آيا مى‌توان ساختمان برخى از امامزاده‌ها، يا مساجد يا حسينيّه‌ها را توسّط دستگاه‌هاى مدرن به مكان ديگرى منتقل كرد، به گونه‌اى كه ساختمان آن صحيح و سالم و بدون كمترين آسيبى در محلّ جديد قابل استفاده باشد؟ در صورت جواز حكم زمين آن چيست و آيا بناى موجود در زمين جديد حكم وقف دارد؟

جواب: این کار جایز نیست؛ زیرا زمین آن وقف و ساختمان، مخصوص همان زمین است، ولى چنانچه این کار انجام شود، زمین همچنان موقوفه است.

جابجایی ساختمان برخی از امامزاده‌ها، يا مساجد يا حسينيّه‌ها

لوازم فرسوده وقف شده ای که ارزش مالی چندانی ندارند

سؤال: ميزى فرسوده و بلااستفاده در مسجد موجود و فضايى را به خود اختصاص داده است. با توجّه به اين كه ميز وقف مسجد مى‌باشد و كسى هم خريدار آن نيست، آيا به جهت حفظ نظافت و استفاده بهتر از فضاى مسجد مى‌توان آن را دور انداخت؟

جواب: در صورتى که مورد نیاز مسجد نباشد و ارزش مالى ندارد و کسى خریدار آن نباشد، مى‌توان آن را به کسى که نیاز دارد داد.