تلقیح مجاز-فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله)

١ – استفاده از جنین فریز شده بعد از مرگ زوج یا زوجه

سؤال: یکی از تکنیکهایی که امروزه در حوزه درمان ناباروری مورد استفاده قرار می گیرد، فریز جنین برای زوجین است و در صورت عدم باروری، شانس مجدد برای آنها با هزینه اندک و عوارض بسیار پایین ایجاد می شود. این جنین ها در مقطع 8-6 سلولی در نیتروژن مایع در دمای 196- سانتیگراد فریز می شوند که قابلیت نگهداری برای آنها تا بیست سال وجود دارد. لذا سوالات زیر برای این مطلب به شرح ذیل تقدیم میگردد: الف) در صورتیکه زوج ( مرد) در طی این مدت از دنیا برود آیا زوجه می تواند نسبت به انتقال این جنین ها به رحم اقدام کند؟ در صورتیکه پس از مرگ زوج این امر جایز باشد، در خصوص احکام ارث به چه شکل می باشد؟ ب‌) در صورتیکه زوجه از دنیا برود آیا مرد میتواند نسبت به انتقال این جنین و پرورش آنها در رحم اجاره ای اقدام نماید؟

جواب: الف و ب: این کار پس از ترکیب کردن(مرحله جنینی) با توجه به اینکه مستلزم لمس و نظر حرام است تنها در صورت ضرورت جایز است ولی از میت ارث نمی برد.

٢ – لقاح خارج رحمی

سؤال: تلقیح اسپرم و تخمک زن و شوهر شرعى در خارج از بدن و جایگزینى آن در رحم همان زن چه حکمى دارد؟ آیا کودک حاصل حلال زاده است؟

جواب: این کار ذاتاً اشکالى ندارد; ولى چون معمولاً مستلزم نظر و لمس حرام است، تنها در صورت ضرورت جایز مى باشد. (منظور از ضرورت این است که مثلاً اگر این کار انجام نشود زندگى زناشویى آن مرد و زن مختل، و یا زن گرفتار بیمارى مى شود). و در هر حال فرزند مذکور حلال زاده است.

٣ – تهیه نطفه از بانک نطفه

سؤال: بعضى از مؤمنین و مؤمنات که براى اولاددار شدن به مراکز نابارورى مراجعه مى کنند و از حیث نطفه نقایصى دارند، آیا مى توانند از نطفه هایى که در بانک نطفه نگهدارى مى شود در لقاح مصنوعى با منى خود آنها ممزوج و شرایط لقاح را فراهم و با دستگاه در رحم همسران آنها قرار دهند یا خیر؟ در صورتى که به طور کلّى در منى آنها اسپرم و تخمک وجود نداشته باشد آیا مى توانند از اسپرمها و تخمکهاى مجهول الهویه موجود در بانک نطفه استفاده نمایند و چنانچه در دو فرض فوق فرزندى به وجود آید ولد متعلّق به چه کسى خواهد بود؟

جواب: استفاده از نطفه بیگانه براى صاحب فرزند شدن جایز نیست و تولّد فرزند باید مستند به ازدواج صحیح شرعى باشد ولى اگر چنین عملى انجام شود، فرزند متعلّق به صاحبان نطفه است و نسبت به مادرى که در رحم او کشت شده نیز محرم مى باشد، بى آن که از او ارث ببرد.

٤ – از بین بردن نطفه رشد یافته در آزمایشگاه

سؤال: اطبا در آزمایشگاه، منى مرد «اسپرم» را با منى زن «اوول» در لوله آزمایش قرار داده و آن را رشد مى دهند، بفرمایید:

الف) آیا نطفه رشد یافته را مى توان دور افکند یا این که حکم سقط جنین را پیدا مى کند و باید تا طفل کامل (صاحب روح) شدن از وى محافظت نمود؟

ب) اگر دور افکندن آن جایز نباشد، آیا باید دیه سقط جنین پرداخت شود و در صورتى که باید پرداخت شود به عهده کیست؟

ج) آیا دور اندازى آن در زمان قبل از ولوج روح یا بعد از ولوج، فرق دارد، لطفاً بیان نمایید؟

د) در مورد سؤال فوق آیا فرقى بین منى مرد اجنبى با منى زن اجنبیّه براى لقاح و رشد در لوله آزمایشگاهى هست؟

هـ) اگر منى مرد و زن اجنبى و اجنبیّه باشد، آیا اصل انجام این عمل جایز است؟

جواب: الف) نگهدارى آن واجب نیست.

ب) از جواب قبل روشن شد که دیه ندارد.

ج) مادامى که به صورت انسان زنده اى در نیامده، حفظ آن دلیلى ندارد.

د) تفاوتى نیست.

هـ) خالى از اشکال نیست.

٥ – حکم اجاره رحم محارم

سؤال: اگر زوجین که مشکل باروری دارند نطفه خود را در رحم زن دیگر مثلا خاله زوج پرورش دهند آیا شرعا جائز است؟

جواب: در صورتی که نطفه زوجین در خارج از رحم تلقیح شود و سپس به رحم زن دیگری منتقل گردد، این کار ذاتا اشکالی ندارد. ولی با توجه به این که غالباً مستلزم نظر و لمس حرام می باشد جز در موارد ضرورت جایز نیست.

٦ – اهداء جنین و اسپرم

سؤال: نظر جنابعالی در مورد لقاح مصنوعی و اهدا جنین و اسپرم چیست؟ آیا دریافت کننده مادر به حساب می آید؟

جواب: هر گاه لقاح در میان زوج و وزجه باشد ذاتاً اشکالی ندارد و آن را می توان در رحم شخص ثالث پرورش داد ولی چون این کار مستلزم نظر و لمس حرام است تنها در موارد ضرورت جایز است و در هر حال آن فرزند با شخص ثالث و شوهرش محرم است هر چند پدر و مادر اصلی او صاحبان نطفه هستند.

٧ – احکام انتقال جنین های آزمایشگاهی به رحم مادر جانشین

سؤال: بچّه دار شدن تعدادى از زوجین به دلایل طبّى، به طور طبیعى مشکل بوده، و لازم است که از روشهاى درمانى مختلف براى کمک به آنها استفاده شود. یکى از این روشها، لقاح خارج از رحمى مى باشد; به این معنا که تخمک را از زوجه و نطفه را از شوهرش گرفته و آنها را با هم مخلوط نموده، تا از اختلاط و امتزاج تخمک و نطفه، جنین حاصل شود، سپس این جنین به رحم زوجه منتقل شود، تا حاملگى و بعد زایمان صورت گیرد. لازم به تذکّر است که جنین ها هنگام انتقال به رحم، فقط 24 تا 48 ساعت از زمان لقاحشان گذشته، و داراى 4 الى 8 سلول مى باشند. گاهى از اوقات، تعداد جنین هاى حاصل از نطفه زن و شوهر بیش از حدّ نیاز است، که در این صورت اضافه بر نیاز منجمد شده، و پس از زایمان زن با رضایت زوجین، جنین ها از رده خارج و دور ریخته مى شود. از طرف دیگر، تعدادى از زوجها وجود دارند که به دلایل طبّى، به هیچ وجه صاحب فرزند نمى شوند; امّا براى برخى از آنها، این امکان از نظر طبّى وجود دارد که جنین هاى مازاد دسته اوّل را در صورت عدم نیاز زوجین، به رحم آنان انتقال داد. سؤالاتى که در این زمینه مطرح مى شود عبارتند از: 1. انتقال این جنین هاى بارور نشده به رحم زن ثالث از نظر شرعى چگونه است؟

2. در صورت عدم نیاز زوجین به جنین خود، آیا موافقت آنها براى هدیه جنین به غیر لازم است؟

3. آیا والدین صاحب جنین مى توانند در ازاى اهداى جنین خود وجهى دریافت نمایند؟

4. آیا ارائه مشخّصات اهداکنندگان جنین به دریافت کنندگان و برعکس لازم است؟

5. در صورتى که فرزند پسر باشد، آیا با زنى که در رحم او بزرگ شده، محرم است؟

6. در صورت دختر بودن فرزند، آیا با شوهر مادر جانشین محرم است؟

7. والدین فرزند حاصل چه کسانى هستند؟

8. ارث این بچّه ها پس از تولّد چگونه است؟

9. در صورت موافقت قبلى والدین صاحب جنین (صاحب نطفه و تخمک) در اهداى جنین خود، آیا مى توانند پس از تولّد نوزاد و یا سالها بعد، از شخص ثالث متقاضى استرداد طفل شوند؟

جواب: 1. این کار ذاتاً مانع شرعى ندارد; ولى چون مستلزم لمس و نظر حرام است تنها در صورت ضرورت جایز مى باشد.

2. آرى، لازم است.

3. بهتر این است که چیزى نگیرند.

4. نظر به اینکه فرزند مزبور تعلّق به صاحبان اصلى نطفه دارد، لازم است هویّت آنها ثبت شود و به اطّلاع برسد.

5. آرى، محرم است.

6. آرى، محرم است.

7. پدر و مادر او صاحبان نطفه اند، هرچند به زن ثالث نیز محرم مى باشد.

8. فقط از صاحبان نطفه ارث مى برند.

9. احتیاط آن است که با رضایت مادرِ جانشین، بچّه را بگیرند.

٨ – راه حل شرعی تلقیح نطفه مرد اجنبی

سؤال: زنى 26 ساله هستم. قبل از ازدواج دردهاى شدید ماهیانه داشتم. دکترها گفتند: مشکلات شما با ازدواج و زایمان حل مى شود. بدین جهت 6 سال پیش ازدواج کردم، و چون درد زیادى متحمّل مى شدم، تصمیم گرفتم که زود بچّه دار شوم، ولى متأسّفانه 9 ماه پس از ازدواج متوجّه شدم شوهرم به طور کامل عقیم است، و اصلاً بچّه دار نمى شود. من که این مسأله برایم خیلى مهم بود، بیش از پیش روحیه خود را از دست دادم. اکنون پزشکان مى گویند تنها راه این است که: «اسپرم مرد بیگانه اى با سرنگ به شما تزریق شود». من اوّل به این کار راضى نبودم، چون مقلّد شما هستم، و طبق فتواى شما این کار حرام است. ولى اکنون جانم به لب رسیده است. لطفاً بگویید: چه کنم که هم بچّه دار شوم، و هم مرتکب گناهى نگردم؟

جواب: تنها راه مشروع آن است که شما از شوهرتان (هرچند به صورت مخفیانه و بدون اطّلاع اطرافیان) طلاق بگیرید، و پس از گذشتن عدّه به عقد موقّت صاحب نطفه درآیید (هرچند همدیگر را هرگز نبینید)، سپس نطفه به شما تزریق شود، و پس از پایان عقد موقّت و زایمان دوباره مى توانید به عقد شوهر اوّل درآیید. در این صورت شما مادر آن بچّه، و صاحب نطفه پدرش محسوب مى شود. و به شوهر شما هم محرم است. ولى به اقوام شوهرتان محرم نیست. امّا به اقوام شما محرم است.

٩ – ولد به شبهه در تلقیح مصنوعی

سؤال: در جایى که عمل تلقیح به طور شبهه صورت گرفته (مثل جایى که زن گمان مى کرده نطفه از شوهرش بوده، و مرد نیز گمان مى کرده زنى که نطفه وارد رحم او شده، همسر واقعى او مى باشد، در حالى که این طور نبوده است). آیا احکام اولاد بر فرزندى که به دنیا خواهد آمد، جارى مى شود؟

جواب: نسبت به صاحب آن نطفه و آن زن ولد شبهه است. و به شوهر آن زن نیز محرم است.

١٠ – دریافت اجرت توسط مادر جانشین

سؤال: آیا مادر جانشین (زن پذیراى جنین) مستحقّ دریافت نفقه یا اجرة المثل تا زمان تولّد جنین، از صاحب نطفه و پدر جنین مى باشد؟ و آیا این کار نوعى اجاره اعضا (اجاره رحم) تلقّى مى گردد؟ یا مشمول عقد دیگرى است؟

جواب: این موضوع تابع قرار داد است، و اگر قراردادى ندارند، و جنبه رایگان نداشته، حقّ اجرة المثل دارد. و عمل مزبور نوعى اجاره است، نه اجاره اعضا; بلکه اجیر شدن براى پرورش جنین

١١ – دریافت اجرت توسط مادر جانشین

جواب: این موضوع تابع قرار داد است، و اگر قراردادى ندارند، و جنبه رایگان نداشته، حقّ اجرة المثل دارد. و عمل مزبور نوعى اجاره است، نه اجاره اعضا; بلکه اجیر شدن براى پرورش جنین.

١٢ – پیوند تخمدان زن اجنبیه به زوجه

سؤال: در مورد پیوند تخمدان زن اجنبى (مانند پیوند کلیه) براى باردار شدن زوجه، لطفاً به سؤالات زیر پاسخ دهید:

الف) آیا این کار جایز است و دیه دارد؟

ب) آیا تخمدان را مى توان فروخت؟

ج) حکم اولاد زوجه چگونه است؟

د) آیا زن اجنبى حقّى مانند مادر بودن پیدا مى کند؟

جواب: چنانچه ضرورتى براى این کار نباشد از آن صرف نظر شود. و اگر ضرورتى وجود دارد، بعد از پیوند این عضو جزء بدن آن زن مى شود، و فرزند مال خود اوست. و در فرض فوق دیه ندارد، و خرید و فروش آن جایز است; هرچند بهتر است که پول را در مقابل اجازه برداشتن عضو مزبور بگیرد، نه در مقابل خود آن.

١٣ – سلول های بنیادین برای تولید اسپرم

سؤال: استفاده از سلول های بنیادین برای تولید اسپرم و تخمک چه حکمی دارد؟

جواب: استفاده از سلول های بنیادین برای این کار اشکال دارد.

١٤ – منظور از مادر جانشین

سؤال: جمله (مادر جانشین) در آخر رساله شما که تحت عنوان مسائل مورد ابتلاء عموم است چه معنایی دارد؟

جواب: در بعضی مواردی که رحم زن قدرت نگهداری و پرورش جنین را ندارد اسپرم شوهر را با تخمک زن در آزمایشگاه ترکیب می کنند و سپس این نطفه ترکیب شده را به رحم زن دیگری منتقل می کنند به این زن دوم مادر جانشین گفته می شود.

١٥ – تولید فرزند فقط با اسپرم مرد در رحم مصنوعی

سؤال: اگر علم در آینده آن قدر پیشرفت کند که اسپرم مرد را بدون ترکیب با نطفه زن، در رحم مصنوعى پرورش دهند، حکم آن چه خواهد بود؟

جواب: آن مولود فقط منسوب به صاحب اسپرم است; ولى فرزند شرعى او محسوب نمى شود.

١٦ – تولید فرزند با استفاده از محصولات نباتی

سؤال: اگر علم تا آنجا پیشرفت کند که اسپرم و نطفه را از دانه ها و محصولات نباتى و مانند آن بگیرند و به زن تلقیح کنند، و نوزاد مصنوعى به عمل آورند، در این صورت کودک متعلّق به چه کسى است؟

جواب: این کودک فقط با آن زن محرم است، ولى ارث بردن او از آن زن ثابت نیست.

١٧ – تولید فرزند با اسپرم نباتی در رحم مصنوعی

سؤال: اگر نطفه و اسپرم را از فرآورده هاى نباتى تهیّه، و آن را در رحم مصنوعى پرورش دهند، و از آن کودکى به عمل آورند. نوزاد به چه کسى ملحق مى شود؟

جواب: این نوزاد متعلّق به کسى نیست; یعنى نه پدر دارد و نه مادر.

١٨ – انتقال جنین از یک رحم به رحم دیگر

سؤال: اطبا مى توانند جنین را از شکم زنى که نمى تواند آن را در رحم معیوب خود پرورش دهد و سقط مى کند خارج نموده و در رحم سالم زن دیگرى قرار داده که در آن جا به رشد خود ادامه داده تا به طور طبیعى متولّد شود، بفرمایید:

الف) آیا اگر زن دوّم هم همسر شوهر زن اوّل باشد (که نطفه متعلّق به یک شوهر مى شود) این کار جایز است؟

ب) در صورتى که زن دوّم با شوهر زن اوّل بیگانه و اجنبى باشد، آیا این کار جایز مى باشد؟

ج) اگر انجام این کار قبل از ولوج روح یا بعد از ولوج روح فرق دارد، آن را بیان فرمایید؟

جواب: در هر سه صورت، انتقال جنین (بعد از انعقاد نطفه) مانعى ندارد، ولى چون معمولا مستلزم نظر و لمس حرام است، تنها در مواردى مجاز مى باشد که ضرورتى وجود داشته باشد.

١٩ – مادر جانشین

سؤال: رحم بانویى به هر علّت قادر به نگاهدارى جنین نیست و سقط مى کند. با آمیزش نطفه وى و شوهرش در آزمایشگاه و انتقال جنین به رحم زن دیگرى که شوهر ندارد به اصطلاح مادر جانشین و یا مادر قائم مقام نامیده مى شود بچه رشد مى کند و به موقع، متولّد مى شود و برابر قرارداد مزد معیّنى به مادر جانشین داده مى شود تا کودک تحویل زن و شوهر گردد. آیا این امر مى تواند جایز باشد؟

جواب: این کار ذاتاً مانع شرعى ندارد ولى مسائل جنبى حرامى از قبیل لمس کردن و نظر کردن در آن موجود است. هرگاه به وسیله محرمى مانند شوهر انجام شود به این صورت که نطفه خود و یکى از دو همسرش را بگیرد و ترکیب و در رحم همسر دیگر ( هرچند عقد موقّتى با او خوانده باشد) کشت کند، مرتکب حرامى نشده و در غیر این صورت براى مجاز بودن این محرمات جنبى باید ملاحظه کرد که آیا این کار ضرورتى پیدا کرده است یا نه؟

٢٠ – پیوند تخمدان زن اجنبی به زوجه

سؤال: آیا پیوند تخمدان زن اجنبى (مانند پیوند کلیه) به زوجه براى باردار شدن جایز است و اگر جایز است آیا: الف) دیه دارد؟ ب) تخمدان را مى توان فروخت؟ ج) حکم اولاد زوجه چگونه است؟ د) زن اجنبى حقّى مانند مادر بودن پیدا مى کند یا خیر؟

جواب: چنانچه ضرورتى براى این کار نباشد از آن صرف نظر کنید و اگر ضرورتى وجود دارد، بعد از پیوند این عضو جزء بدن آن زن مى شود و فرزند مال خود اوست و در فرض فوق دیه ندارد و خرید و فروش آن جایز است، هرچند بهتر این است که پول را در مقابل اجازه برداشتن عضو مزبور بگیرد نه در مقابل خود آن.